مجله میدان آزادی: فردا هجدهم تیرماه روز ملی ادبیات کودک و نوجوان است. این روز به بهانه درگذشت زنده‌یاد مهدی آذر یزدی برای این موضوع انتخاب شده. مجله میدان آزادی به همین بهانه سه مطلب را برای شما و به‌ویژه دوست‌داران و مخاطبان ادبیان کودک و نوجوان فراهم کرده. دوتا از مطلب‌ها که از جنس معرفی تخصصی آثار هستند فردا منتشر می‌شود، اما مطلب اول این یادداشت است که خانم «سیده زهرا محمدی»، کارشناس ادبیات کودک و نوجوان و داستان‌نویس آن را نوشته. خانم محمدی در این متن تعدادی از راهکارهای انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان را به بزرگ‌ترها شرح داده:
به تعداد راه‌های رسیدن به خدا راه‌های انتخاب کتاب، آن هم برای بچه‌ها وجود دارد! مثلاً شما می‌توانید کتاب‌ها را از فهرست کتاب‌های جایزه‌برده انتخاب کنید، یا حتی می‌شود کتاب‌ها از روی اسم نویسنده و مترجم و تصویرگر انتخاب کرد، یا هم اینکه به حرف کتاب‌فروش اعتماد کنید! همهی این روش‌ها بدک‌شان نیست؛ ولی همیشه هم استاندارد و قابل‌اعتماد نیستند! در این مطلب قصد داریم چند فاکتور اصلی انتخاب کتاب برای بچه‌ها را با هم مرور کنیم.
مشاهده‌گری
اولین فاکتور برای انتخاب کتاب و هر جور برنامه‌ای که قرار است برای بچه‌ها چیده شود، مشاهده‌گری است. فرض کنید حس نوع دوستی‌تان قلمبه شده باشد و بخواهید کتابخانه‌ی روستای محرومی را تجهیز کنید. خوش‌خوشان می‌روید و همهی کتاب‌های پرفروش انتشارات‌های محبوب‌تان را توی سبد خریدتان می‌ریزید؛ اما قبل از اینکه کارت بکشید یک لحظه دست نگه دارید. آیا این کتاب‌ها متناسب با نیاز بچه‌های آن منطقه انتخاب شده‌اند؟ آیا کتابی که پرفروش نمایشگاه است، همیشه برای همهی بچه‌ها در اقصی نقاط ایران مناسب است؟! بدون شک نه! ممکن است آن کتاب پرفروش اصلاً متناسب با سطح مهارت‌های خواندن یا حتی خواسته‌ها و حتی‌تر فرهنگ و ارزش‌های همهی بچه‌ها نباشد.
مشاهده‌گری حلقه‌ی گمشد‌ه‌ی کارهای فرهنگی است. ما معمولاً بدون اینکه چند صباحی را به مشاهده‌ی بچه‌ها بنشینیم و سپس با شناختی که از بچه‌ها به دست آوردیم برای آن‌ها برنامه یا طرح و حتی کتابی را انتخاب کنیم، برای اینکه سریع‌السیر کاری کرده باشیم، دم‌دستی‌ترین انتخاب‌ها را داریم.
پس برای اینکه از کارهای هول‌هولکی و سطحی دور بمانیم دقت داشته باشیم که اولین مرحله از انتخاب کتاب این است که ببینیم کتاب را برای چه‌جور بچه‌ای می‌خواهیم؟ آن بچه چه سلیقه و پیشینه‌ای در خواندن کتاب دارد؟ بیشتر با چه سبک کتابی حال می‌کند؟ خنده‌دار باشد یا ترسناک؟ اصلاً شعر را می‌پسندد یا داستان؟ حالا که مثلاً داستان دوست است، کتاب در فضای ایرانی را دوست دارد یا ترجمه را؟ نقاشی‌های رنگی کتاب را می‌پسندد یا کتاب‌های تصویردار برایش بی‌معنی است؟ دانشنامه‌ها چشم‌هایش را می‌گیرند یا کتاب‌های کوچک با تعداد صفحه‌های کم؟ شاید حتی قبل‌تر از همهی این‌ها باید ببینیم بچه اصلاً به خود کتاب و کتابخوانی علاقه دارد یا نه!
شما اگر بتوانید از آزمون مشاهده‌گری بچه‌ها سربلند بیرون بیاید نصف بیشتر مسیر پرپیچ و خم انتخاب کتاب را پیش آمده‌اید و خیلی از کتاب‌هایی را که ممکن است انتخاب کودکتان نباشند از دایر‌ه‌ی انتخابی‌تان حذف می‌کنید.
توجه به ارزش‌های خانوادگی و تربیتی
توجه به ارزش‌های محیطی که بچه‌ها در آن رشد می‌کنند از فاکتورهای مهم دیگر انتخاب کتاب برای آن‌هاست. آیا فلان موضوع کتاب متناسب با ارزش‌های تربیتی و خانوادگی کودک است یا مغایرت دارد؟ برای مثال یکی از خطوط قرمزهای خانواده‌ی شما مسئله‌ی سیگار یا قلیان است؛ آیا پسند شماست که کودکتان کتابی بخواند که با این موضوع به طور عادی برخورد داشته باشد یا به نوعی ترویج دخانیات باشد؟! یا خیلی موضوع‌های دیگری که ممکن است در کتاب‌ها وجود داشته باشد و شما انتخابتان این است فعلاً و در این بازه‌ی زمانی کودکتان مطلبی در این باره نخواند. آشنایی با احکام و مسائل مذهبی نمونه‌ی خوبی برای این موضوع است چرا که ارزش‌گذاری آن در خانواده‌های مختلف، بسیار متفاوت است. مغایرت داشتن کتاب انتخابی با ارزش‌های خانوادگی شما نه‌تنها ممکن است برای کودک آگاهی و رشدی نداشته باشد بلکه چه‌بسا برایش چالش فکری هم درست کند. پس حتماً باید حواس‌مان به ارزش‌ها و ضدارزش‌های محیطی که کودک در آن رشد می‌یابد باشد که در انتخاب کتاب به کاهدان نزنیم!
متناسب با نیاز روز
سومین فاکتوری که باید در انتخاب کتاب به آن توجه کنید این است آیا این کتاب دغدغه‌ی امروز کودک است یا نه؟
مثلاً کتابی را در نظر بگیرید که داستان‌پردازی عالی و تصویرگری معرکه‌ای دارد و نویسنده یا مترجم درجه یکی هم آن را نوشته یا ترجمه کرده، موضوع کتاب هم مثلاً دربار‌ه‌ی ترس است و در کل کتاب پروپیمان و همه‌چیزتمامی است؛ اما در شرایط حساس کنونی موضوع ترس برای کودک شما محلی از اعراب ندارد! به نظرتان باز هم این کتاب می‌تواند گزینه‌ی مناسبی برای کودک شما باشد؟! بدون شک نه! چون ممکن است کودکی که دیروز توی اتاق خودش به‌تنهایی می‌خوابیده حالا چون شاخک‌هایش دربار‌ه‌ی ترس جنبیده به هیچ صراطی مستقیم نشود و دیگر در اتاقش نخوابد و تا ابد الدهر ور دل شما بماند!
پس موضوع کتاب یکی از فاکتورهایی است که باید صبورانه برایش وقت بگذارید. قبل از خرید گوشه‌ی دنجی پیدا کنید، کتاب را ورق بزنید، ببینید آیا موضوع این کتاب همان چیزی است که می‌خواهید امروز کودکتان درباره‌اش تأمل و فکر داشته باشد؟
تولیدکنندگان خوش سابقه
ناشرهای خوب، نویسنده و مترجم‌های توانمند و تصویرگرهای خلاق را بشناسید و کتاب‌های‌تان را از بین آثار آن‌ها گزینش کنید. اما یادتان باشد و گوشه‌ی ذهن‌تان این را برای همیشه داشته باشید که ناشرهای معروف هم می‌توانند کتاب‌های افتضاح چاپ کنند و برایش هم کلی تبلیغات رنگارنگ دهان‌پرکن بروند. نویسنده‌ها و مترجم‌های درجه یک کارهای سطحی هم دارند و تصویرگرها هم مثل همهی آدم‌ها می‌توانند هرازگاهی بی‌گدار به آب بزنند. پس برای تهیه‌ی خوراک فرهنگی فرزندتان حساس باشید؛ همان‌طور که برای خرید یک بستنی برندهای متفاوتی را بررسی می‌کنید و حتی برای انتخاب لباس کودکتان تا ته هر فروشگاه و مغازه‌ای را درنیاورید خریدی نمی‌کنید، به همان میزان برای انتخاب کتاب وقت بگذارید و گزینه‌های‌تان را به انتخاب و گفته‌های کتاب‌فروش و مامان‌هایی با صفحه‌های پرمخاطب اینستاگرامی و حتی چشم و هم‌چشمی تبلیغاتی این‌ور و آن‌ور محدود نکنید!