مجله میدان آزادی: ششمین بخش از جستار «نوروزخوانی در ایران و جهان» نوشته‌ی آقای «جهانگیر نصری اشرفی»، به روایت سنت نوروزخوانی در مردم ورارودان (=فراروردان=ماوراءالنهر) اختصاص دارد. این مطلب را در صفحه‌ی بیست‌ویکم پرونده‌ی «شاخه‌های درخت باربد» بخوانید:
دریچه‌ای به نوروزخوانی ملل ورارودان
نوروزخوانی در تاجیکستان:
در نواحی مختلف تاجیکستان مراسم موسیقایی و آوازی نوروزخوانی، عناوین و اسامی مختلف و متفاوتی دارد. در منطقه‌ی کولاب «گل‌گردانی»، در ولایت حصار و سرخان‌دریا مراسم «گل‌گردگ»، در وادی زرافشان «بایکندگ» و در منطقه ی بالا آب زرافشان به نوروزخوانی «بایکندک» و «کندگی» گفته می شود و همیشه یکی از انواع گل‌های خودرو و زمستانی مظهر و نماد مراسم نوروزخوانی محسوب می‌شوند. این گروه از گل‌ها در نواحی مختلف تاجیکستان عناوینی چون زردِ گلک، گل لاله، گل بهمنی یا بهمن گل، سیاهگوش و بایچیچک دارند.
مراسم نوروزخوانی در تاجیکستان پیوسته به عهده‌ی خواننده‌ای اصلی با عنوان «سرنقش‌خوان» یا «سربیت‌خوان» بوده و گروهی از جوانان و میان‌سالان به همسرایی می‌پرداختند.
اشعار در نوروزخوانی‌های تاجیکستان به زبان فارسی دری بیان می‌شد، اگرچه لهجه‌های محلی نیز در اشعار و الحان تأثیرگذار بوده‌اند.
موسیقی و الحان آوازی در نوروزخوانی‌های تاجیکی (مراسم گل‌گردانی) بیشتر منطبق با انواع ترانک‌ها و ریزمقام‌های متریک بوده و بر این اساس شتاب نسبتاً تند و حالات سرورآمیزی داشته‌اند.
در مراسم گل‌گردانی در اکثر مناطق تاجیکستان، دسته‌ی نوروزخوان‌ها و گل گردان‌ها در صورت دریافت انعام خوب به دعای صاحب‌خانه پرداخته و در صورت خست صاحب‌خانه به هجو او مبادرت می کردند.
نمونه‌ی اشعار طلب انعام در پنجكند:
همسرايان:
بايچيچك- بايچيچك
مائيم مردم لچک
(ما مردمی بينوا هستيم)
تيتان يک پولِ يوچک
(به پولی كم قناعت می‌كنيم)
همسرايان:
بايچيچك- بايچيچك
باشد ثواب، نباشد جواب
(اگر بدهيد ثواب دارد و اگر نمی‌دهيد جواب بدهيد.)
نوروزخوانی‌ها در تاجیکستان بیشتر در طول روز انجام می‌شد. با این حال در برخی مناطق از جمله ناحیه‌ی چوبِک، مراسم گل‌گردانی را گروه نوجوانان و پس از غروب آفتاب اجرا می‌کردند و تا ساعت ده‌یازده شب ادامه داشت.
مضامین اشعار در نوروزخوانی‌های تاجیکی کمتر درون‌مایه‌های دینی و مذهبی دارد و به‌خاطر ماهیت سرورآمیز آن‌ها به جوهره‌ی جشن نوروز نزدیک‌تر بوده‌اند.
در برخی از مناطق تاجیکستان مراسم گل‌گردانی را طلاب مدارس دینی انجام می‌دادند. در این صورت مضامین دینی در اشعار و الحان گل‌گردانی بیشتر استفاده می‌شد. این‌گونه اشعار معمولاً سروده‌ی شاعران شاخص و شناخته‌شده بودند.
برخی از اشعار در مراسم نوروزخوانی‌ها و گل‌گردانی‌های تاجیکی بیش از آنکه معطوف به موسیقی باشد، متکی به ریتم است. این‌گونه اشعار با برخی ترانه‌خوانی‌ها در بازی‌های کودکانه شباهت دارد.
مراسم و آوازهای نوروزی در فرهنگ‌ها و مناطق مختلفِ تاجیکستان در مقایسه با نوروزخوانی فرهنگ‌های البرز تشریفات، آداب، رسوم، تمهیدات و تنوع گسترده‌تری دارد..
اشعار در نوروزخوانی‌های تاجیکی در مقایسه با نوروزخوانی‌های البرز در ایران از نظر مضمون و نیز قالب و فرم محدودتر بودند.
اجرای مراسم نوروزخوانی در تاجیکستان چه از حیث مجریان مراسم و چه از نظر شرکت و حضور فعال مردم پدیده‌ای جمعی‌تر و عمومی‌تر محسوب می‌شود.
نوروزخوانی در ازبکستان:
در نواحی مختلف ازبکستان مراسم نوروزخوانی چند نام و عنوان مختلف دارد. مردم بخارا به این مراسم که به‌نحو خاصی برگزار می‌شود «بلبل‌خوانی» می‌گویند. در برخی نواحی از جمله فاریش یا پارشت به این مراسم «بهار نو مبارک» می‌گویند. در برخی نواحی نیز نامش «گل نوروزی» است. با این‌همه «بایچیچک‌گویی» عام‌ترین نام مراسم مذکور است.
بایچیچک، گلی خودرو که معمولاً در اواخر زمستان می روید، همواره سمبل مراسم محسوب می‌شود.
در انواع مراسم موسیقایی نوروزخوانی یک نفر به‌عنوان «سربیت‌خوان» علاوه بر وظیفه‌ی رهبری مراسم به‌عنوان خواننده‌ی اصلی محسوب شده و گروه چند نفره‌ی همسرایان به‌عنوان «مصرع‌گردان» اجرای گوشواره‌ی اشعار و ترجیع بندها را به عهده دارند.
زبان اشعار در بلبل خوانی، بهار نو مبارک و گل نوروزی و بایچیچک گویی‌های ازبکستان به زبان فارسی دری یا ترکی ازبکی است.
مضامین اشعار در انواع مراسم نوروزخوانی ازبکی درونمایه‌ی غنایی و تغزلی دارد.
متن ترکی اشعار در مراسم بایچیچک‌گویی ازبکی در بیشتر موارد برگردانِ مفاهیم اشعار فارسی در مراسم گل‌گردانی تاجیکی است.
اشعار و الحان مراسم نوروزی در ازبکستان درون‌مایه ی سرورآمیزی داشته و ساختار آن‌ها با ترانک‌ها و برخی اشعار در بازی‌های کودکانه منطبق است.
از آنجایی که نوروزخوانی و انواع مراسم نوروزی توأم با آواز، عموماً خاستگاه ایرانی دارد، لذا بسیاری از مراسم نوروزی ترکان ازبک به‌ویژه مراسم بایچیچک گویی و بلبل‌خوانی از فرهنگ ایرانی و تاجیکی متأثر است و ازبکان به‌فراخور ذوق و سلیقه و منطبق با فرهنگ بومی به غنی سازی و تعمیق این‌گونه مراسم پرداخته‌اند.
اشعار در آوازها و مراسم نوروزی ازبکستان از نظر فرم و ساختار و نیز نحوه‌ی اجرا و مفاهیم، با نوروزخوانی‌های تاجیکی همانند هستند.
در پایان می‌توان گفت مفاهيم و همچنين قالب و فرم اشعار در ازبكستان در مقايسه با نوروزخوانی‌های ايران محدودترند اما از نظر آداب و تشريفات مراسم غنای بيشتری دارند.
ادامه دارد