یادداشت: رموز ماندگاری «مجموعه‌ی قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب»، نوشته‌ی «مهدی آذریزدی»

مجله میدان آزادی:  مهدی آذریزدی، نویسنده‌ی کودک و نوجوان اهل محله‌ی خرمشاه یزد است. او برای نوشتن جلد سوم کتاب قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب در سال 1345 لوح تقدیری از طرف یونسکو دریافت کرد. تاثیر کتاب «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» آنچنان زیاد بود که محمدعلی اسلامی ندوشن، نویسنده، پژوهشگر و منتقد ایرانی در این باره می‌گوید:« کار آذریزدی از این جهت اهمیت داشت که او از اولین افرادی بود که کار بازنویسی را برای کودکان جدی گرفت و انجام داد.» مجله میدان آزادی به مناسبت روز ملی کودک، شما را به خواندن یادداشت خانم «زینب ایمان‌طلب» درباره‌ی مهدی آذریزدی دعوت می‌کند: 

رمز ماندگاری پدربزرگ مهربان

نشسته بودم به گلدوزی. بچه‌ها هر دفعه به بهانه‌ای از پای کار بلندم می‌کردند و رشته‌ی کار از دستم در می‌رفت. تصمیم گرفتم از گنجینه‌ی‌ داستان‌های ذهنی‌ام سرگرم‌شان کنم. کلیله و دمنه تصحیح مجتبی مینوی را چند ماه قبل خوانده بودم و داستان‌هایی از آن در ذهنم مانده بود. شروع کردم به تعریف کردن اما پایان داستان را نمی‌گفتم. از بچه‌ها می‌خواستم پایانش را حدس بزنند. الحمدلله داشت کارساز می‌افتاد اما بعد از اولین داستان که هر دو حسابی مشغول حل مسئله‌اش بودند، بقیه‌ی داستان‌ها را دخترم بلد بود و می‌گفت این را شنیده‌ام، این را می‌دانم. پرسیدم از کجا بلدی؟ گفت از کتاب کلیله و دمنه خواند‌ه‌ام. پرسیدم کدام کتاب؟ گفت «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب». 

مدت‌هاست این مجموعه را توی کمد کتابخانه داریم اما تا به حال پیش نیامده که آن‌ها را بردارم و برای بچه‌ها بخوانم. خودم مدت‌ها قبل مطالعه‌شان کرده‌ام و برای پژوهش یا نوشتن یادداشتی بهشان سر زده‌ام. فکر نمی‌کردم لحن، قالب و زبان داستان‌ها و عناوین‌شان برای دخترم که بهترین و به‌روزترین کتاب‌های تألیف و ترجمه را خوانده جذاب باشد. نمی‌دانم محرک و مشوق دخترم تبلیغات پیرامون این کتاب بوده یا کنجکاوی کودکانه یا حضور متن کلیله و دمنه‌ی اصلی در خانه. به هر حال جلد کلیله و دمنه را برداشته و خوانده است. با پرس‌وجو متوجه شدم جلد داستان‌هایی از قرآن را هم مطالعه کرده است.

این اتفاق باعث شد تا این پرونده در ذهنم باز شود، دوباره به این کتاب‌ها رجوع کنم و این بار تلاش کنم به این پرسش‌ها پاسخ بدهم: آیا واقعاً این کتاب‌ها برای کودک امروز جذابیت ندارند؟ چون دختر من پرخوان است به این کتاب‌ها علاقه نشان داده است؟ رمز ماندگاری این مجموعه چیست؟

 دست گذاشتن روی نیاز مخاطب

یکی از رموز ماندگاری مجموعه‌ی قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب توجه به آثاری است که مخاطب برخی از آن‌ها را می‌شناسد و به‌دنبال شناخت بیشتر آن‌ها و انس با آن‌هاست. مانند بازنویسی داستان‌های قرآنی، بازنویسی داستان‌های گلستان سعدی و بازنویسی آثاری که مخاطب نام آن‌ها را شنیده ولی شناخت کافی از آن‌ها ندارد اما می‌داند کتاب‌هایی ریشه‌دار در فرهنگ ایران اسلامی هستند؛ مانند قابوسنامه، مثنوی و داستان‌های عطار. مخاطب نیاز دارد و تمایل دارد هرچه ساده‌تر و سریع‌تر با کمک یک اثر ادبی درباره‌ی این آثار بداند و دانسته‌اش را به کودکش منتقل کند.

آن وقتی که متخصصان بررسی می‌کردند چه داستانی برای بازنویسی مناسب است، شاخصه‌های بازنویسی و بازآفرینی چیست و آیا بازآفرینی می‌تواند اثری را ماندگار کند و سؤالاتی از این دست، مرحوم آذریزدی به‌‌حسب احساس وظیفه نگذاشت آثار فرهنگی کهن ایرانی برای کودکان و نوجوانان در پرده‌ی غفلت بماند.

توجه به فرهنگ و شناخت جامعه‌ی آن سال‌ها می‌تواند ما را به این نکته برساند که موتور محرک و مشوق مرحوم آذریزدی چه بود که این کار سخت و عظیم را با امکانات آن روز انجام داد. شکل‌گیری مفهومی به نام ادبیات کودک تقریباً از اواخر دوره‌ی قاجار، سوق یافتن جامعه در دوره‌ی پهلوی به‌سمت مدرنیته، اهمیت یافتن دوره‌ی کودکی و اهمیت پیدا کردن مفهوم فرهنگ و تربیت فرهنگی، محرک‌های نامحسوسی بودند که آذریزدیِ پرانرژی و دلسوخته و عاشق یادگیری و یاد دادن را واداشتند تا اثری جاودانه برای کودکان خلق کند. اولین جلد این مجموعه در سال ۱۳۳۵ و در انتشارات امیرکبیر منتشر شد و بازنویسی داستان‌هایی از کلیله و دمنه بود. مرحوم آذریزدی برای این اثر در سال ۱۳۴۲ (۱۹۶۳ میلادی)، برنده‌ی جایزه‌ی یونسکو شد و در سال ۱۳۴۵ جایزه‌ی سلطنتی کتاب سال را از آن خود کرد. 

سری کتاب‌های «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب»، نوشته‌ی «مهدی آذریزدی»

بسته‌ی فرهنگی نسبتاً جامع

مجموعه‌ای که مرحوم آذریزدی بازنویسی کرده است بسته‌ی فرهنگی کامل و جامعی است که علاقه‌مندان فرهنگی ایران می‌توانند از همان خرید سیسمونی آن را تهیه کنند و مطمئن باشند که تا دوازده سیزده‌سالگی فرزندشان قصه برای تعریف کردن خواهند داشت؛ آن هم داستان‌هایی از ادبیات کهن ایران و داستان‌هایی درباره‌ی پیامبران و معصومین. 

اولین جلد این مجموعه که در سال ۱۳۳۵ منتشر شد «قصه‌های کلیله و دمنه» بود که شامل بازنویسی بیست و پنج داستان از کلیله و دمنه است. جلد دوم «بیست و یک قصه از قصه‌های خیلی خوب» و بازنویسی مرزبان‌نامه بود. مرزبان‌نامه داستان‌های نمادینی است از زبان حیوانات که به نقد برخی مسائل سیاسی‌اجتماعی روزگار خود می‌پردازد و توصیه‌هایی اخلاقی دارد که در قالب داستان بیان شده و مرحوم آذریزدی آن‌ها را بازنویسی کرده است. قصه‌های «سندبادنامه و قابوس‌نامه» جلد سوم از مجموعه‌ی «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» است که شامل سیزده داستان از سندباد نامه و دو داستان از قابوس‌نامه می‌شود. 
جلد چهارم «قصه‌های مثنوی» است که مرحوم آذریزدی در آن بیست و چهار داستان بازنویسی‌شده از مثنوی اثر برجسته‌ی مولانا را آورده است. «قصه‌های قرآن» جلد پنجم این مجموعه است که شامل هجده قصه از قرآن می‌شود و بیشتر همان داستان انبیای الهی است. «قصه‌های عطار» بیست و یک داستان برگزیده از آثار شیخ عطار است که در جلد ششم این مجموعه بازنویسی شده است. «قصه‌های گلستان و ملستان» نام جلد هفتم است که داستان‌هایی از گلستان سعدی است و داستان‌هایی که در کتاب‌های دیگر اما به تقلید از گلستان نوشته شده‌اند. و جلد هشتم «قصه‌های چهارده معصوم» است و آذریزدی در هر فصل داستان‌هایی از معصومین را از منابع مختلف بازنویسی کرده است.
اگر بخواهیم رده‌ی سنی همه‌ی مجلدهای این مجموعه را تعیین کنیم شاید برای آسودگی خاطر بگوییم گروه سنی ج و د، یعنی سه سال دوم دوره‌ی دبستان و کودکان متوسطه‌ی اول، اما همان‌طور که ذکر شد بعضی از این کتاب‌ها می‌توانند برای گروه سنی پایین‌تر هم مناسب باشند. مثلاً داستان‌های مثنوی قطعاً برای یازده سال به بالا خواندنی‌تر خواهند بود اما بعضی از داستان‌های گلستان یا داستان‌هایی از زندگی معصومین و داستان‌های کلیله و دمنه می‌توانند توسط بزرگسال برای بچه‌های پنج شش‌ساله هم خوانده شوند.

مصرف‌کننده‌ی فعال

این کتاب‌ها جذاب‌اند چون ساده هستند و برخلاف تصور من اتفاقاً در بسیاری از موارد سعی شده لحن و زبان کودکان در آن رعایت شود. مرحوم آذریزدی از سر دغدغه‌ی ملی و دینی، کودکِ سال ۱۳۳۵ را پیش رویش نشانده و داستان‌های کهن را به زبان و دنیای این کودک نزدیک کرده است. دقت به این نکته ما را وامی‌دارد که به زبان و لحن این کتاب احترام بگذاریم، چون توانسته طیف وسیعی از نسل‌های مختلف را مخاطب خودش نگاه دهد. تبلیغات تا جایی می‌تواند در ماندگاری یک کتاب یا هر محصول فرهنگی‌ای مؤثر باشد، از جایی به بعد خود مصرف‌کنندگان هستند که به بقای یک محصول فرهنگی کمک می‌کنند. هرچند کودک امروز کتاب‌های متنوع و به‌روزتری در اطراف خود می‌بیند که عناصر داستانی در آن به بهترین نحو رعایت شده‌اند، اما این مجموعه هنوز کشش دارد و کودکان هنوز هم مخاطب نهفته و عیان آن هستند.