مجله میدان آزادی: امروز بیست نوامبر (29 آبان) و روز جهانی کودک است. به همین مناسبت، نیلوفر بختیاری به بازدید «موزه اسباب‌بازی» در کوچه لولاگر تهران رفته و گزارشی خواندنی از این موزه برای مخاطبان مجله میدان آزادی تهیه کرده است. در ادامه شما را به خواندن این گزارش دعوت می‌کنیم:
در دل خیابان نوفل‌لوشاتو، کوچه لولاگر، جایی که ردپای معماری قدیم تهران هنوز خودنمایی می‌کند، موزه‌ای وجود دارد که برای اسباب‌بازی‌هاست؛ مجموعه‌ای از بازیچه‌های قدیمی و کمیاب که تاریخ، فرهنگ وخیال‌پردازی چندین نسل را روایت می‌کند.
پشت پرده این موزه، نام آزاده بیات؛ بنیان‌گذار و مدیر موزه می‌درخشد. او فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد طراحی صنعتی است و دکترای علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی دارد. در کنار او، سیاوش صوفی، همسرش، از مجموعه‌داران پرتلاش و دغدغه‌مند عرصه اسباب‌بازی‌هاست که نقشی کلیدی در گردآوری این گنجینه ارزشمند دارد. می‌توان گفت همین همکاری جمعی است که این موزه را روی پا نگه داشته است.
داستان شکل‌گیری این گنجینه، حاصل پانزده سال تلاش مستمر است؛ سال‌هایی که بنیان‌گذاران و پژوهشگران موزه با عشق و اشتیاق فراوان، از اقصی نقاط جهان، اشیا، اسباب‌بازی‌ها و عروسک‌های گوناگون را به ایران آوردند. برخی از این آثار بازآفرینی شده‌اند و برخی دیگر نمونه‌های اصلی و کمیابی هستند که هر یک، گوشه‌ای از تاریخ پرماجرای اسباب‌بازی‌های ایران و جهان را روایت می‌کنند.
جالب‌تر این‌که، موزه در چند ماه گذشته موفق شده بخشی از اسباب‌بازی‌های ایرانی و خارجی را احیا و مجدداً تولید کند. این محصولات که در فروشگاه موزه عرضه می‌شوند، پلی میان گذشته و حال ایجاد کرده‌اند. به این بهانه با هم سری بزنیم به بخش‌های پر رمز و راز موزه و از آنچه در گوشه وکنار آن می‌گذرد، سر دربیاوریم:
بخش اول: اتاق بازیچه‌های بومی ایران
نخستین بخش موزه به اسباب‌بازی‌ها و عروسک‌های بومی اقوام مختلف ایرانی اختصاص دارد. در این قسمت، هر عروسک نمادی از فرهنگ، سبک زندگی و هویت یک قوم خاص است. با بازدید از این بازیچه‌ها خواهیم دید چگونه یک اسباب‌بازی کوچک می‌تواند راوی ارزش‌های فرهنگی اقوام مختلف باشد.
برای مثال، اسباب‌بازی حصیری جنوب ایران حتی با یک نگاه گذرا نیز اقلیم خود را نمایان می‌کند. این بازیچه سنتی علاوه بر کارکرد سرگرم‌کننده‌اش، استفاده روزمره هم داشته است. در گذشته مادران برای جلوگیری از گم شدن کودکانشان در بازار، انگشت بچه را در حلقه حصیری می‌گذاشتند و همراه هم حرکت می‌کردند.
در این بخش، اسباب‌بازی‌های صدادار نیز به چشم می‌خورند؛ نمونه‌هایی مانند «تبلک» که با حرکت دست صدا تولید می‌کند و انواع اولیه جغجغه‌های ایرانی نیز در ویترین‌ها خودنمایی می‌کنند.
بخش دوم: اتاق ملل؛ سفری از سوئد تا ژاپن
این بخش، سفری به جهان اسباب‌بازی‌های جهان را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند. مجموعه‌ای از اسباب‌بازی‌های ملل مختلف از کشورهایی مانند سوئد، آلمان، ژاپن، چین و چندین کشور دیگر در این فضا به نمایش درآمده‌اند. مخاطب در اینجا با سیر تحول فرهنگی اسباب‌بازی در سراسر جهان آشنا می‌شود و درمی‌یابد که چگونه «بازی» به عنوان مفهومی مشترک، در فرهنگ‌های مختلف چهره‌هایی متفاوت یافته است.
بخش سوم: اتاق سیرک؛ صد سال قصه و رنگ
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های موزه، اتاق سیرک است؛ فضایی سرشار از رنگ و حرکت. تمامی این بخش به اسباب‌بازی‌های مرتبط با سیرک اختصاص یافته و حیوانات مکانیکی و اسباب‌بازی‌هایی با قدمتی بیش از صد سال در آن دیده می‌شود. آثار ژاپن، آلمان و انگلستان با مکانیزم‌های ساده اما شگفت‌انگیز، بیننده را شگفت‌زده می‌کنند.
بخش چهارم و پنجم: سرزمین عجایب آلیس و نمودار زمانی لگو
در بخش چهارم، مخاطب وارد فضایی می‌شود که کاملاً بر اساس حال‌وهوای سرزمین عجایب طراحی شده ودنیایی سرشار از فانتزی، رنگ و خیال‌پردازی است.
در بخش پنجم، بازدیدکننده به دیوار نمودار زمانی لگو می‌رسد؛ نمایشی دقیق و خلاقانه از تاریخچه یکی از محبوب‌ترین اسباب‌بازی‌های جهان. این بخش روند رشد و شکل‌گیری برند لگو را از ابتدا تا امروز نشان می‌دهد.
بخش ششم و هفتم: اسباب‌بازی‌های معاصر و دهه شصتی
بخش ششم، میزبان اسباب‌بازی‌هایی از جنگ جهانی دوم تا دهه‌های ۴۰، ۵۰، ۶۰ و ۷۰ میلادی است. اینجا مجموعه‌ای از ژاپن، آلمان، انگلستان، فرانسه و چین دیده می‌شود که هر ویترین آن براساس یک موضوع مستقل طراحی شده است. در بخش هفتم نیز سفری نوستالژیک به دهه شصت ایران در انتظار مخاطب است؛ جایی که عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌های آشنای نسل‌های گذشته بار دیگر جان می‌گیرند.
در پایان مسیر بازدید، فروشگاه موزه قرار دارد؛ جایی که نسخه‌های بازتولید شده بازی‌های کلاسیکی مانند «فکر بکر» و نمونه‌هایی از بازی‌های قدیمی ایرانی ارائه می‌شود. همچنین بازی‌های زیست‌محیطی مانند «تالاب من» از ساخته‌های آزاده بیات، مدیر موزه اسباب‌بازی، از مهم‌ترین تولیدات این بخش است.
پشت‌صحنه موزه: پژوهش، تولید و احیا
چنان، که گفته شد، موزه اسباب‌بازی تنها مکانی برای نمایش اشیای کودکانه گذشته نیست، بلکه دو رسالت مهم را دنبال می‌کند:
۱- کارگاه‌های آموزشی اسباب‌بازی
این کارگاه‌ها برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان، از کودکان تا بزرگسالان، دانش‌آموزان، گروه‌های مارکتینگ، توسعه فردی و سازمان‌ها برگزار می‌شوند و تجربه‌ای خلاقانه و گروه‌محور را برای افراد رقم می‌زنند. در طول هر برنامه، شرکت‌کنندگان دست‌سازه‌های شخصی‌سازی شده خود را تولید می‌کنند و در پایان به یادگار با خود می‌برند.
۲- احیای اسباب‌بازی‌های قدیمی
بخش مهم دیگر، احیای نمونه‌های تاریخی اسباب‌بازی‌هاست؛ آثاری که در دست فراموشی‌اند و اکنون بر اساس مطالعات دقیق و دانش ساخت سنتی، دوباره تولید می‌شوند.
نمونه‌هایی از جذاب‌ترین اسباب‌بازی‌های بومی موزه
موزه اسباب‌بازی مملو از اشیای شگفت‌انگیزی است که درادامه با بعضی از آن‌ها آشنا می‌شویم.
جغجغه‌ها اسباب‌بازی‌های صداساز صدا تولید می‌کنند و نام‌های مختلفی دارند؛ از جمله قارقارک چوبی و فلزی که برای خردسالان جذابیت زیادی دارند.
اسباب‌بازی تعادل یک موجود عینکی بامزه بامزه است که روی هر نقطه‌ای تعادل خود را حفظ می‌کند و به‌سادگی نمی‌افتد. این نمونه از محبوب‌ترین اسباب‌بازی‌های موزه است.
نردبان یعقوب (پلکان جادویی یا بی‌نهایت) یکی از حیرت‌انگیزترین اسباب‌بازی‌های موزه است که تصاویر روی پله‌های آن با کوچک‌ترین حرکت دست ناپدید می‌شود و مانند نردبانی بی‌پایان به نظر می‌رسد.
علی‌ورجه عروسکی قدیمی است که با تکان دادن دست بالا و پایین می‌پرد. گفته می‌شود در دوران قاجار برای نخستین بار این عروسک را از فرنگ به ایران آوردند. این عروسک مدل‌های دیگری مانند «پری‌ورجه» (نسخه دخترانه) و «کچل‌ورجه» (مدل پهلوان) نیز دارد.
عروسک‌های تَکَم از عروسک‌های آیینی با پیشینه بسیار کهن‌اند. تکم‌گردان‌ها در آستانه بهار، این عروسک را در دست می‌گرفتند، آواز می‌خواندند و نوید رسیدن بهار را می‌دادند. گفته می‌شود بز نماد این عروسک، در زمستان میان پشم گوسفندان پنهان می‌شده و با گرم‌شدن هوا دوباره پدیدار می‌شده؛ به همین دلیل، حضورش نشانه رسیدن بهار است. این باور در ادبیات عامیانه نیز بازتاب یافته است: «بزک نمیر، بهار می‌آد…»
درنهایت موزه اسباب‌بازی ایران تنها یک مکان فرهنگی نیست؛ بلکه مرکزی برای حفظ حافظه جمعی، احیای میراث ملموس کودکی، آموزش خلاقیت و ایجاد پلی میان کودکان دیروز و امروز است. در این موزه، هر اسباب‌بازی قصه‌ای دارد و هر قصه، دریچه‌ای به فرهنگ، تاریخ، تخیل و زندگی مردمان این سرزمین می‌گشاید.
گفتنی‌ست موزه اسباب‌بازی‌ها در تمامی روزهای هفته، حتی در ایام تعطیل، پذیرای بازدیدکنندگان است و علاوه بر فعالیت‌های دائمی، برنامه‌ای به نام «کوچه‌بازی» نیز برگزار می‌کند. این رویداد در فضای باز و در روزهای خوش‌آب‌وهوا میزبان خانواده‌ها و کودکان است و مجموعه‌ای متنوع از بازی‌های حرکتی و مهارتی را ارائه می‌دهد. این برنامه تاکنون با استقبال چشمگیر مخاطبان روبه‌رو شده است.
مطالب مرتبط
گزارش تصویری: تاریخ پرماجرای اسباب‌بازی‌های ایران و جهان در «موزه اسباب‌بازی»