مجله میدان آزادی: شب گذشته اعلان خبر توافق‌نامه‌ی برقراری آتش بس در غزه، پس از یک سال و چندماه اخبار جنایت و نسل‌کشی چراغ شادی را در قلب همه آزادی‌خواهان و آزادگان جهان روشن کرد. پیروزی مقاومت مردم فلسطین و حامیان محدودشان در برابر جنایتکاران و انبوه حامیان قدرتمند و ثروتمندشان بار دیگر این مردم شرافتمند و اندیشه‌ی ایستادگی را به عنوان الگوی انسانیت و وطن‌دوستی پیش چشم مردم جهان مطرح کرد. به همین مناسبت در مجله میدان آزادی گزارشی را برای شما تدارک دیدیم که روایت صفحات درخشانی از آمیختگی مقاومت و خلاقیت در تاریخ هنر فلسطین است. این گزارش را به قلم مترجم محترم خانم فاطمه‌سادات کریمی موسوی بخوانید:
هنر به مثابه ابزار مقاومت
هنر در فلسطین، همواره فراتر از چارچوب‌های زیبایی‌شناختی بوده و به ابزاری برای مقاومت، هویت‌یابی و بیان سیاسی تبدیل شده است. در جریان «انتفاضه اول» که در سال ۱۹۸۷ آغاز شد، فلسطینی‌ها از هر وسیله‌ای برای مبارزه استفاده کردند؛ از سنگ و چوب گرفته تا ابزارهای فرهنگی و هنری. این دوران، نقطه عطفی در هنر فلسطینی بود که هنرمندان، خلاقیت خود را به خدمت مقاومت درآوردند و آثاری خلق کردند که هم ملی‌گرایانه و هم نمادین بود.
نقاشانِ فلسطینی که در «چشم‌اندازهای نو» با هم هم‌قسم شدند
یکی از مهم‌ترین گروه‌های هنری این دوران، شامل «سلیمان منصور»، «نبیل عنانی»، «ورا تماری» و «تیسر براکات» بود، نام‌هایی که بعضا در ایران و در سراسر جهان به عنوان نقاشان بزرگ فلسطین برای مخاطبان حرفه‌ای هنر نقاشی آشنا هستند. این هنرمندان که از بهترین و مشهورترین نقاشان فلسطینی هستند در همان سال ۱۹۸۷ با تشکیل گروهی به نام «چشم‌اندازهای نو» تلاش کردند هنر را از ابزاری صرفاً تزئینی، به ابزاری برای مقاومت و تاکید بر هویت فلسطینی تبدیل کنند.
استفاده از مواد طبیعی به عنوان نماد مقاومت
یکی از اقدامات مهم این گروه و این حرکت هنری حمایت از «جنبش جهانی تحریم، عدم سرمایه‌گذاری و بایکوت محصولات اسرائیلی» (BDS) است که هدفش فشار بر اسرائیل برای رعایت قوانین بین‌المللی و پایان دادن به اشغال سرزمین فلسطین و به رسمیت شناختن حقوق فلسطینیان است.
آنها در پاسخ به فراخوان مبارزان برای بایکوت کالاهای اسرائیلی در جریان انتفاضه اول، تصمیم گرفتند به جای خرید از فروشگاه‌ها و برندهای اسرائیلی که در آن سرزمین به‌ناچار تنها گزینه‌ی پیش رویشان برای تهیه‌ی ابزار نقاشی بود، از مواد طبیعی در سرزمین خود همچون خاک، چوب، چرم و رنگ‌های طبیعی مانند سدر و حنا استفاده کنند. این انتخاب نه تنها یک حرکت عملی خلاقانه و نمادینی برای کاهش وابستگی به کالاهای اسرائیلی بود، بلکه بیانیه‌ای فرهنگی بود که بر پیوند عمیق مردم فلسطین با سرزمین‌شان تاکید داشت.
در آثار این هنرمندان، مواد خام و طبیعی نمادهای قدرتمندی بودند. برای نمونه، خاک و گل رس نه فقط به عنوان مواد اولیه بلکه به‌عنوان نمادی از زمین فلسطین و مالکیت بر آن مورد استفاده قرار گرفتند. این انتخاب، پیامی مستقیم به جهان داشت: «این زمین مال ماست و ما بخشی از آن هستیم.» همچنین، ذغال به عنوان نمادی از استقامت و پایداری مردم در برابر اشغال به کار گرفته شد. این مواد، علاوه بر جنبه‌های نمادین، در بازنمایی واقعیت‌های زندگی فلسطینی‌ها در دوران اشغال، نقش کلیدی داشتند.
مضامین و نمادهای آثار هنری گروه چشم‌اندازهای نو
گروه هنری چشم‌اندازهای نوی فلسطین در آثار خود از نمادها و مضامینی استفاده کردند که به طور مستقیم به مقاومت و هویت فلسطینی اشاره داشت. برخی از این مضامین شامل موارد زیر است:
• زمین و طبیعت: مزارع، درختان زیتون، و تپه‌ها به‌طور مکرر در آثار آنها دیده می‌شود. این عناصر به پیوند عمیق فلسطینی‌ها با سرزمین خود اشاره دارند.
• ابزارهای کشاورزی: ادوات کشاورزی، نماد تلاش و پایداری مردم فلسطین و ارتباط آنها با زمین است.
• تخریب و بازسازی: بافت خام مواد مورد استفاده، سختی‌های زندگی تحت اشغال و در عین حال امید به بازسازی آینده را نشان می‌دهد.
یکی از مشهورترین آثار این دوره، نقاشی «شتر بارها» («جمل المحامل») اثر سلیمان منصور است. این اثر با استفاده از خاک و کاه خلق شده و مردی را به تصویر می‌کشد که نمادی از سنت و فرهنگ فلسطین است و قدس را به دوش می‌کشد و پیام واضحی درباره اهمیت حفظ هویت و میراث فلسطینی در برابر فشارهای تحمیلی دارد. در عین حال شتر به عنوان نماد صبر و استقامت هم شناخته می‌شود. منصور درباره این اثر گفته است:
«ما با استفاده از خاک این سرزمین می‌گوییم که این زمین متعلق به ماست و ما هستیم که آینده آن را خواهیم ساخت.»
الهام‌بخشی برای نسل‌های آینده
نقاشانِ «چشم‌اندازهای نو» علاوه بر خلق آثار برجسته، به منبع الهامی برای نسل‌های بعدی هنرمندان فلسطینی تبدیل شدند. آنها نشان دادند که هنر می‌تواند به ابزاری قدرتمند برای بیان اجتماعی و سیاسی تبدیل شود. آثارشان نه تنها در فلسطین، بلکه در سطح بین‌المللی نیز مورد توجه قرار گرفت و به درک گسترده‌تر نقش هنر در مبارزه برای هویت ملی کمک کرد.
در سی و هفتمین سالگرد انتفاضه اول، «موزه فلسطین» در شهر «بئرزیت» در کرانه باختری، مجموعه‌ای از آثار این هنرمندان را که اکنون بخشی از نمایشگاه دائمی آن هستند، به نمایش گذاشت. 9 دسامبر سال 2024 در حاشیه این نمایشگاه، عکسی که این چهار هنرمند در سال ۱۹۸۸ گرفته بودند، بازسازی شد، یعنی ۳۶ سال پس از اولین عکس یادگاری! بازسازی این عکس نمادی از پیوند میان گذشته و حال، ایستادگی هنر فلسطین و هنرمندان فلسطینی بر اندیشه‌ی مقاومت و یادآور قدرت هنر و خلاقیت به عنوان نیرویی ماندگار در مبارزه برای هویت فلسطینی بود.
حساب اینستاگرام موزه فلسطین، ضمن انتشار این عکس، در یادداشتی نوشت:
«ما این عکس را بازسازی کردیم تا یادآوری باشد بر دوران انقلاب و تفکر و تأکیدی باشد بر این موضوع که تجربه‌گرایی و خلاقیت نیروهایی همیشگی هستند و جوهره زندگی ما را تشکیل می‌دهند. این سنگ‌ها، سنگ کوه‌ها و دشت‌های ما هستند که کودکان این سرزمین همچنان در برابر تاریکی تانک‌ها و سلاح‌های دشمن حمل خواهند کرد.»
موزه فلسطین: فضایی برای حفظ تاریخ و فرهنگ
موزه فلسطین که در سال ۲۰۱۶ در بئرزیت افتتاح شد، یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و هنری فلسطین است. این موزه با معماری مدرن و سازگار با محیط زیست که برنده جوایز متعددی شده است، به محلی برای نمایش تاریخ، فرهنگ و هنر فلسطینی تبدیل شده است. نمایشگاه‌های دائمی این موزه به تاریخ و هنر فلسطین اختصاص دارد و نمایشگاه‌های موقت آن به هنر معاصر، تاریخ اجتماعی و مقاومت فرهنگی می‌پردازند.
هنر فلسطینی به‌ویژه در دوران انتفاضه اول، گواهی بر قدرت خلاقیت در مواجهه با اشغال و آشوب‌های سیاسی است. این هنر، با استفاده از مواد طبیعی و مضامین مرتبط با مقاومت، نه تنها به بازتاب هویت و تجربیات فلسطینیان پرداخته، بلکه به ابزاری برای مبارزه و تاکید بر مالکیت بر سرزمین تبدیل شده است. آثار هنری این دوران نشان‌دهنده آن است که مقاومت تنها محدود به ابزارهای نظامی نیست؛ بلکه هنر نیز می‌تواند به همان اندازه مؤثر و ماندگار باشد.
بخشی از آثار درخشان گروه چشم‌اندازهای نوی فلسطین را به طور اختصاصی در گالری این مطلب ببینید: