مجله میدان آزادی: بختیار علی از رماننویسان، شاعران و مقالهنویسان فعال معاصر کرد عراق است. این تکنگاری را به قلم رضا کریم مجاور بخوانید:
«بختیار علی» رماننویس، شاعر و نظریهپرداز توانای کرد، سال ۱۹۶۰ در شهر سلیمانیه زاده شد. پدرش از فعالان سیاسی بود و در زمینهی ادبیات هم مطالعات کافی داشت. حتی یک بار بهقصد نگارش رمان، سیاهمشقهایی مینویسد که با واکنش تند پسرش بختیار روبهرو میشود. چراکه او از پدرش انتظار دارد رمانهایی در سطح رمانهای جهانی بنویسد یا هرگز ننویسد. واکنشی که بختیار بعدها ـ پس از مرگ پدر ـ از آن اظهار پشیمانی میکند.
«بختیار علی» نویسنده و شاعر کرد زبان (1960)
بختیار علی تحصیلات دبستان و دبیرستان را در شهر زادگاهش به پایان میرساند و پس از آن در دانشگاههای سلیمانیه و اربیل به تحصیل در رشتهی زمینشناسی میپردازد. دوران نوجوانی و جوانی بختیار علی با حکمرانی حزب بعث بر عراق مصادف میشود. «صدام حسین» که پیشتر معاون «احمد حسن البکر» رئیسجمهور عراق بود، در سال ۱۹۷۹ او را مجبور به استعفا کرد و خود بر کرسی ریاستجمهوری نشست. در آن سالها کشور عراق و بهویژه سرزمین کردستان بهشدت تحت ستم رژیم بعث بود. همین ستمگریها باعث شعلهور شدن آتش قیام کُردها علیه صدام و رژیم جنایتپیشهی او شد. در تمام سالهای دههی ۱۹۸۰ جنگ میان صدام و کُردها در جریان بود که در اواخر این دهه به اوج خود رسید و به «عملیات انفال» و بمباران شیمیایی حلبچه در سال ۱۹۸۸ (۲۵ اسفندماه ۱۳۶۶) انجامید. بختیار علی در تمام این سالهای سخت و دشوار، در کردستان جنگزده حضور داشت و طعم تلخ این رخدادهای ناگوار را با گوشت و پوست و خون و استخوان چشید. بدیهی است که تمام این حوادث فاجعهبار بر احساس و ادراک بختیار جوان تأثیر گذاشت و او بعدها این فاجعهها را به اشکال مختلف و از زوایای گوناگون در رمانها و شعرها و جستارهایش به نمایش گذاشت.
نویسندهی جوان که نمیتوانست نسبت به حوادث اطراف خود خاموش و بیطرف بماند، در دانشگاه به جنبشهای دانشجویی پیوست و سال ۱۹۸۳ در یکی از این جنبشها زخمی شد و ناگزیر درس و دانشگاه را رها کرد. از همان سال، زندگی خود را وقف فعالیتهای ادبی کرد و نخستین شعرش را با عنوان «میهن» سرود. این شعر نُه سال بعد در مجموعهی «گناه و کارناوال» منتشر شد. رمان «مرگ تکفرزند دوم» را در سالهای پایانی دههی هشتاد نوشت. سال ۱۹۸۹ نخستین مقالهی او با عنوان «گفتن از حاشیهی سکوت» در روزنامهی «پاشکو» (ضمیمه) منتشر شد. در همان سال با چند تن از نویسندگان روشنفکر، مجلهی «آزادی» را بنیاد گذاشت که تنها پنج شماره از آن منتشر شد. سال ۱۹۹۲ اولین مجموعه شعرش در تیراژ محدودی بهچاپ رسید. در فاصلهی سالهای ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۴ چندین سمینار و سخنرانی در شهرهای اربیل و سلیمانیه برگزار کرد و تحلیل و پژوهش خود دربارهی ادبیات و جامعه را از دیدگاه تازهای ارائه داد. با شروع جنگهای داخلی، در سپتامبر ۱۹۹۴ میهن را ترک کرد و راهی سوریه شد. پس از نُه ماه زندگی در دمشق، به آلمان رفت و تا سال ۱۹۹۹ در شهر فرانکفورت به سر برد. در آن سالها به کمک چند نویسندهی دیگر ماهنامهی «رهههند» (بُعد) را منتشر میکرد. او از سال ۱۹۹۹ تاکنون در شهر کلن زندگی میکند.
بختیار علی در نوشتههای خود با دیدگاهی فلسفی به جهان پیرامونش مینگرد و در حقیقت نخستین کسی است که مسائل فلسفی و عقلانی را با این گستردگی، وارد فضای زبان و ادبیات کردی کرده است. او در سال ۲۰۰۶ بهعنوان برندهی جایزهی شعر «احمد هَردی» کردستان عراق برگزیده شد. در سال ۲۰۱۷ نیز جایزهی معتبر «نلی زاکس» آلمان به بختیار علی تعلق گرفت. همچنین در پاییز ۲۰۲۳ جایزهی «هیلده دومین» به او اهدا شد.
برخی از آثار منتشرشدهاش به این شرح است:
گناه و کارناوال، مجموعه شعر، ۱۹۹۲
مرگ تکفرزند دوم، رمان، ۱۹۹۶
غروب پروانه، رمان، ۱۹۹۸
بوهمی (Bohemian) و ستارگان، شعر، ۲۰۰۰
آخرین انار دنیا، رمان، ۲۰۰۲
پاسخ در عصر گمگشتگی پرسش، گفتوگو با نویسنده، ۲۰۰۳
کار در باغهای فردوس، شعر، ۲۰۰۴
ایمان و جنگاوران آن؛ کندوکاو در اندیشهی سلفی و بررسی تأثیر آن بر روشنفکری امروز، ۲۰۰۴
خوانندهی کشنده، مجموعه مقالات، ۲۰۰۵
شهر نوازندگان سفید (شهر موسیقیدانهای سفید)، رمان، ۲۰۰۵
تا سوگ گُل... تا خون فرشته، دیوان اشعار (از ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۴)، ۲۰۰۶
غزلسرا و باغهای خیال، رمان، ۲۰۰۸
قصر پرندگان غمگین، رمان، ۲۰۰۹
عمویم جمشیدخان، رمان، ۲۰۱۰
کشتی فرشتگان، رمان، (جلد اول ۲۰۱۲/ جلد دوم ۲۰۱۳/ جلد سوم ۲۰۱۷)
سیب سوم، مجموعه جستار، ۲۰۱۴
ذوق مرگدوستی، مجموعه جستار، ۲۰۱۴
ای بندر دوست، ای کشتی دشمن، شعر، ۲۰۱۵
ابرهای دانیال، رمان، ۲۰۱۵
دریاس و جسدها، رمان، ۲۰۱۹
بهسوی دوزخ، ای بیگناهان! نمایشنامه، ۲۰۲۱
شبی آسمان سرشار از ستارگان مجنون بود، شعر، ۲۰۱۹
تسخیر تاریکی، رمان، ۲۰۲۰
بندرفَیلی، رمان، ۲۰۲۳
خاکستر ققنوس، مجموعه جستار، ۲۰۲۳
همچون دریایی رازآمیز، مجموعه جستار، ۲۰۲۳
اگر سرکشان نباشند، شعر، ۲۰۲۴
نفرین نوبهاران، رمان، ۲۰۲۴
همهی رمانهای بختیار علی به سبک رئالیسم جادویی نوشته شده است؛ رئالیسمی سحرآمیز که ریشه در اسطورهها و افسانههای خاورزمین دارد.
رمان «غروب پروانه»، نوشتۀ «بختیار علی»
بختیار علی در جایجای نوشتههایش سنتهای پوسیده و قید و بندهایی را که جامعهی سنتی و عرف و عادتهای نادرست بر دست و پای انسان میبندد، به نقد میکشد. هرچند گاهی در این زمینه، راه افراط در پیش میگیرد و باورها و فرهنگ مرسوم را انکار میکند؛ چنانکه شخصیتهای رمان «غروب پروانه» به این کار دست مییازند و به همه چیز پشت پا میزنند و به سرزمین «عشقستان» پناه میبرند. او قهرمانان رمانهایش را بیشتر از میان روشنفکران، هنرمندان، سیاستمداران و درسخواندهها برمیگزیند و مردم عوام در داستانهای او حضور کمابیش کمرنگی دارند و اگر هم گاه و بیگاه حاشیهنشینان و افراد ساده، نقش قهرمان را بازی میکنند، باز هم برخلاف سبک سنتی ـ که هر شخصیتی باید براساس سطح دانش و فرهنگ خود سخن بگوید ـ نظریههای خود را به شیوهای فیلسوفانه بیان میکنند و به زبان روشنفکران سخن میگویند؛ روشنفکرانی که هر یک بهنوعی درصدد دگرگون کردن جامعه و بهبود وضع موجود هستند.
مسئلهی مرگ در رمانهای او گسترهی فراوانی دارد، اما بیشتر این مرگها زمانی از راه میرسند که شخصیتها رسالتِ آرمانی خود را کمابیش به انجام رساندهاند.
نکتهی دیگر جالب توجه در رمانهای بختیار علی، نام قهرمانهای اوست. بخشی از نامِ بیشتر قهرمانها از طبیعت گرفته شده و بار معنایی ویژهای دارد. نامهایی همچون جلادتِ کفتر، جلیلِ باران، لیلای نیلوفر، مصطفای شبنم، حسن توفان، عبدالله تگرگ، یعقوب صنوبر، مظفر صبحدم، نصرالدین خوشبو و... . بهعبارت دیگر، نامها خود بهنوعی بیانگر گوشههایی از شخصیت و ویژگی قهرمانها هستند.
رمان «آخرین انار دنیا»، نوشتۀ «بختیار علی»
رمان «آخرین انار دنیا» که معروفترین رمان بختیار علی است، در بطن روایت افسونگر و جادویی خود و در لابهلای جنگ و عشق و رنج و تبعیض و نابرابری و آوارگی، احزاب و سران قدرت اقلیم کردستان را به باد انتقاد میگیرد. احزاب و رهبرانی که زمانی برای آزادی مردم به پا خاستهاند، اینک اما در دام قدرت و ثروت و شهرت گرفتار شدهاند.
رمان «شهر نوازندگان سفید»، نوشتۀ «بختیار علی»
رمان «شهر نوازندگان سفید» که از شاهکارهای مهم بختیار علی بهشمار میرود، با زبانی کمابیش شاعرانه و با درونمایههای فلسفی، هنری و عرفانی (عرفانی از نوع عرفان مولوی و بر پایهی اشراقی از گونهی اشراق حلاج و سهروردی) نوشته شده است. در این رمانِ تراژیک، واقعیت و خیال بهگونهای در هم تنیده و مرز آنها چنان به هم ریخته که گاه جدا کردن آن دو از هم دشوار است. در این رمان بلند، در کنار پرداختن به جنگ و «انفال» و نسلکشی و سرگشتگی، سرگذشت هنرمندانی روایت میشود که برای نجات آثار هنری از لابهلای شعلههای آتش جنگ و تخریب و ویرانی به پا میخیزند.
رمان «غزلنویس و باغهای خیال»، نوشتۀ «بختیار علی»
«غزلسرا و باغهای خیال» (که با عنوان «غزلنویس و باغهای خیال» به فارسی ترجمه شده) از رمانهای قدرتمند بختیار علی است که رویدادهای آن در واقعیتی آمیخته با خیال اتفاق میافتد. در سرتاسر فضای رمان با کشاکش میان خیال و حقیقت روبهرو هستیم. سبک این رمان هم بر پایهی رئالیسم جادویی است. گفتوگوها معمولاً بلند و همراه با چاشنیهای فلسفی هستند. بیشتر رخدادهای رمان در سالهای پس از شورش کُردهای کردستان عراق علیه دیکتاتور بعث (۱۹۹۱) روی میدهد و تا تابستان ۲۰۰۷ ادامه مییابد. روایت رمان را چهار راوی بر عهده دارند که هر کدام از جایی و از زاویهی دید خود به روایت میپردازند. نویسنده در این رمان از واقعیتهای تلخی سخن میگوید که پس از پیروزی شورش ۱۹۹۱ و برقراری آرامش نسبی در کردستان عراق، در پوششهای فریبدهنده رشد میکنند. افرادی که پیشتر در نقش انقلابی و حامی حقوق مردم به پا خاستهاند، اکنون به کمک همدیگر محلهی خاصی را به نام «نومیران» ساختهاند که کسی جز خود آنها اجازهی آمد و شد به آنجا را ندارد. این افراد که همه جزو مقامهای بلندپایهی احزاباند، هر کدام بهنوعی در کار تجارت اجناس مختلف هستند و یکدیگر را با لقب «بارون» خطاب میکنند؛ لقبی که ابتدا جنبهی طنز و شوخی دارد اما کمکم بهگونهای جدی رواج مییابد. هر جنس و کالایی بارون ویژهی خود را دارد؛ مانند بارون مرغ، بارون عروسک، بارون پشم، بارون تیرآهن، بارون عتیقه، بارون برنج، بارون شکر و... و حتی بارونهایی که بهنوعی به دنیای خیال وابستگی دارند؛ همچون بارون خیال و بارون سایه. بارونها قدرت تخیل و اندیشه ندارند، از این رو با خیال و با اهالی آن دشمنی میورزند. یکی از دغدغههای رمان این است که دنیای ما در حالِ از دست دادنِ نیروی تخیل و اندیشهگری است و افرادی از نوع بارونها در حال افزایش و تسخیر جهان ما هستند که با دنیای تخیل و رؤیاها و اندیشههای آرمانی بیگانهاند. و این یعنی نابودی احساسها و آرزوهای والای انسانی. درواقع نزدیکی به قدرت و سیاست، باعث دوری از احساس و تخیل است.
رمان «عمویم جمشیدخان»، نوشتۀ «بختیار علی»
بختیار علی در رمان «عمویم جمشیدخان» (مردی که همواره باد او را با خود میبرد) سرگذشت مرد سبکوزنی به نام جمشیدخان را روایت میکند که با هر بادی به این سو و آن سو میرود و با هر باد بُردنی نیز حافظهی خود را از دست میدهد و همهی گذشتهاش را به بوتهی فراموشی میسپارد. جمشیدخان نماد انسان سرگردان و بیثبات و پادرهوای این روزگار است که با کوچکترین بادی از جا کنده میشود و مسلک و مرام خود را تغییر میدهد.
رمان «دریای و جسدها»، نوشتۀ «بختیار علی»
رمان «دریاس و جسدها» سرگذشت مردم سرزمینی نامشخص در خاورزمین را به تصویر میکشد که از ظلم و ستم رهبران خود به تنگ آمدهاند، اما با این حال کاری نمیکنند و هر دم در انتظارند که کسی علیه سران به پا خیزد و آزادی و رهایی را برای آنها به ارمغان بیاورد. این مردم اهل پرسش و انتقاد و اندیشه نیستند، توانایی تصمیمگیری ندارند و دیگران باید برایشان تصمیم بگیرند.
رمان «تصاحب تاریکی» یا «تسخیر تاریکی»، نوشتۀ بختیار علی»
رمان «تسخیر تاریکی» (که با عنوان «تصاحب تاریکی» به فارسی ترجمه شده است) در قصهای زیبا و پُرکشش حول محور هفتاد سال ممنوعیت زبان کُردی در ترکیه سخن میگوید.
رمان «بندر فیلی»، نوشتۀ «بختیار علی»
رمان «بندر فِیلی» سرگذشت هولناک پسربچهای از کُردهای فَیلی عراق به نام «بندر» را بازگو میکند که در یکی از زندانهای وحشتناک رژیم بعث و در لحظهی به دار آویختن مادرش به دنیا میآید و وضعیت دهشتآور زندان و رنجهای زندگی در سایهی دیکتاتور خودکامهی بعث را به تصویر میکشد.
رمان «نفرت نوبهاران»، نوشتۀ «بختیار علی»
رمان «نفرین نوبهاران» (که تازهترین اثر نویسنده است و با عنوان «نفرت نوبهاران» به فارسی برگردانده شده) به روایت سرگذشت جامعهای میپردازد که بر اثر پخش تصویر برهنهی یک زن (گیلاس نوبهاران) به هرج و مرج، آشوب و کشت و کشتار کشیده میشود.
بختیار علی در زمینهی شعر هم توانمندیهای خود را به نمایش گذاشته است. او از نسل سوم شاعران نوگرای کُرد به شمار میرود. شعر او شعر تفکر، تأمل، فلسفه و خردورزی است، با فضا و تصاویری خاص و بسیار متفاوت از همهی شاعران دیگر کردستان، با تعبیرها، تشبیهها و استعارههای خاص و متفاوتتر که گاه نامتعارف، انتزاعی و دور از ذهن مینمایند و در همان حال جذابیت ویژهی خود را دارند. شعرهای او مجموعهای از تصاویر سوررئالیستی است که گاه در اثر وفور فوران جریان شعری شاعر، پشت سر هم ردیف میشوند و تصور و تجسم آن را برای مخاطب ساده و سطحی دشوار میسازند.
تعدادی از رمانهای بختیار علی از جمله «آخرین انار دنیا»، «شهر نوازندگان سفید» و «عمویم جمشیدخان» به زبانهای انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، اسپانیایی، عربی، فارسی، ترکی و... ترجمه و با استقبال گستردهی مخاطبان روبهرو شدهاند. ترجمهی شاهکارهای بختیار علی به زبانهای زندهی دنیا و قلم جادویی او دست به دست هم داده و از او نویسندهای جهانی ساختهاند.