فهرست: بهترین اقتباس‌های سینمایی از آثار گراهام گرین

مقدمه مجله میدان آزادی: 2 اکتبر یا همان 10 مهر سالروز تولد رمان‌نویس، نمایشنامه‌نویس، منتقد ادبی و سینمایی و نویسندهٔ پرکار داستان‌های کوتاه انگلیسی -گراهام گرین- است. به همین مناسبت تصمیم گرفتیم فهرستی از بهترین اقتباس‌هاس سینمایی از رمان‌های او را گردآوریم. این فهرست را در ادامه به قلم خانم سمیه کشوری بخوانید:

«گراهام گرین» از معدود نویسندگانی است که ادبیات و سینما را در نقطه‌ای مشترک به هم پیوند داد. اقتباس‌های سینمایی از رمان‌های گراهام گرین نه‌تنها روایت‌های او را جاودانه کرد، بلکه زبان بصری و مضمونی تازه‌ای به سینما نیز بخشید. شخصیت‌های خاکستری گرین، فیلم‌سازان را از دوگانه‌ی ساده‌ی قهرمان و شرور بیرون کشید و آن‌ها را به جهان پیچیده‌تری کشاند. «آدم سوم» به الگویی برای سینمای نوآر پساجنگ بدل شد، «آمریکایی آرام» مسیر فیلم‌های سیاسی ضدجنگ را هموار کرد و «پایان رابطه» نشان داد که ملودرام‌های فلسفی هنوز می‌توانند در دل سینمای مدرن طنین‌انداز باشند.

برای همین هر جا حرفی از اقتباس‌های ماندگار تاریخ سینما به میان می‌آید، نام گراهام گرین در کنار بزرگان ادبیاتی چون «داستایوفسکی» به‌عنوان پیشگام و «فاکنر» به‌عنوان هم‌عصر او شنیده می‌شود؛ نویسندگانی که داستان‌هایشان نه فقط بر صفحه‌ی کاغذ، که در قاب نقره‌ای نیز برای همیشه زنده‌اند.

در فهرست بهترین فیلم‌های اقتباسی از آثار گراهام گرین در مجله‌ی میدان آزادی، ما بر اساس سال انتشار رمان‌های گراهام گرین پیش می‌رویم. شاید گفتن این نکته بد نباشد که اولین رمان گرین که از آن فیلم اقتباس شد، Stamboul Train (۱۹۳۲) بود و فیلم Orient Express (۱۹۳۴) در آمریکا با اقتباس از آن ساخته شد. اگرچه این فیلم از لحاظ تاریخی اولین اقتباس به شمار می‌رود، اما در زمان خود چندان شناخته نشد. بنابراین فهرست بهترین فیلم‌های اقتباسی از آثار گراهام گرین در مجله‌ی میدان آزادی را از بعدِ آن رمان و فیلم آغاز خواهیم کرد.

فیلم «این اسلحه‌ی کرایه‌ای»، ساخته «فرانک تاتل»

1. این اسلحه‌ی کرایه‌ای | فرانک تاتل | ایالت متحده آمریکا

اولین اقتباس قابل توجه و تأثیرگذار از آثار گرین، فیلم This Gun for Hire (۱۹۴۲) بود که بر اساس رمان «اسلحه‌ای برای فروش» (A Gun for Sale) در سال ۱۹۳۶ ساخته شد.

رمان «A Gun for Sale» داستان «الی کول»، قاتلی حرفه‌ای و تنها را روایت می‌کند که در دنیای تاریک جرم و فساد گرفتار شده است. گرین در این رمان، ترکیبی از تعلیق، هیجان و تحلیل روان‌شناختی شخصیت‌ها را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد چگونه شرایط سخت و فشار اخلاقی می‌تواند انتخاب‌های انسان را شکل دهد.

فیلم اقتباسی آن، This Gun for Hire (۱۹۴۲)، به کارگردانی «فرانک تاتل» ساخته شد و «آلن لَد» در نقش «کول» و «ورونیکا لیک» در نقش خواننده‌ای که ناخواسته وارد داستان می‌شود، بازی کردند. فیلم، فضای تاریک و نوآر رمان را به تصویر کشید و شخصیت اصلی با ترکیبی از خشونت و آسیب‌پذیری، به یکی از شاخص‌ترین ضدقهرمان‌های تاریخ سینمای نوآر تبدیل شد. این اقتباس همچنین مسیر گرین به سینما را هموار کرد و با آن، توجه هالیوود به داستان‌های او جلب شد.

فیلم «صخره برایتون»، ساخته «جان بولتینگ»

2. صخره‌ی برایتون | جان بولتینگ | بریتانیا

رمان «Brighton Rock» که در سال ۱۹۳۸ منتشر شد یکی از شاخص‌ترین آثار گرین است که داستان جوان گنگستری به نام «پینکی براون» را در بندر کوچک و پرهیاهوی برایتون روایت می‌کند. پینکی با خشونت و بی‌رحمی به‌دنبال تثبیت جایگاه خود در باندهای خلافکار است، اما در مسیرش با دختری معصوم به نام «رز» روبه‌رو می‌شود و داستان میان عشق، انتقام و تضاد بین خیر و شر شکل می‌گیرد. گرین در این رمان با مهارت، فضای نوآر تاریک و شخصیت‌های اخلاقاً پیچیده را خلق کرده است؛ جایی که هیچ تصمیم ساده و هیچ خیر یا شر مطلقی وجود ندارد.

فیلم اقتباسی « Brighton Rock» در سال ۱۹۴۸ به کارگردانی «جان بولتینگ» ساخته شد و «ریچارد آتنبرا» در نقش پینکی براون و «کارول مارش» در نقش «رز» در آن، به ایفای نقش پرداختند. این فیلم، نه‌تنها اتمسفر تیره و تراژیک رمان را منتقل کرد، بلکه یکی از نخستین نمونه‌های برجسته‌ی نوآر بریتانیایی در سینما به شمار می‌رود. بازی آتنبرا در نقش پینکی، ترکیبی از خشونت، آسیب‌پذیری و جاه‌طلبی را به تصویر می‌کشید و تا امروز به‌عنوان یکی از ضدقهرمان‌های ماندگار سینما شناخته می‌شود.

بیش از شصت سال بعد، این رمان دوباره به سینما برگشت. در سال ۲۰۱۰، کارگردان بریتانیایی به نام «رولان جوفی» اقتباس تازه‌ای از این رمان ساخت. این بار داستان از دهه‌ی ۱۹۳۰ (نسخه‌ی اصلی رمان و فیلم کلاسیک) به دهه‌ی ۱۹۶۰ منتقل شده است؛ دوره‌ای که انگلستان شاهد موج‌های فرهنگی تازه، موسیقی و شورش‌های اجتماعی جوانان بود. تغییر زمان قصه به این فیلم رنگ و بویی مدرن‌تر داد، هرچند همچنان تاریکی و تنش اخلاقیِ رمان گرین در آن حفظ شد.

این اقتباس نقدهای متفاوتی دریافت کرد. برخی منتقدان از تغییر زمان و فضای داستان استقبال کردند و بازی‌های قدرتمند «هلن میرن» و «آندریا رایزبورو» را ستودند. اما عده‌ای دیگر اعتقاد داشتند فیلم نتوانسته آن کشش دلهره‌آور و پیچیدگی روان‌شناختی رمان را به‌خوبی منتقل کند. به‌طور کلی، به این نسخه بیشتر به چشم یک بازسازی مدرن نگاه شد تا اقتباسی موفق و مستقل.

فیلم «وزارت ترس»، ساخته «فریتس لانگ»

3. وزارت ترس | فریتس لانگ | ایالت متحده آمریکا 

رمان « The Ministry of Fear» یا «وزارت ترس» داستان مردی به نام «استیون نیل» را روایت می‌کند که پس از آزادی از آسایشگاه روانی، به‌طور تصادفی وارد توطئه‌ای جاسوسی در لندن زمان جنگ جهانی دوم می‌شود. گرین در این اثر، طبق معمول ترکیبی از تعلیق، تحلیل روان‌شناختی شخصیت‌ها و نقد سیاسی ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه افراد معمولی می‌توانند در شرایط جنگ و فشارهای اخلاقی، در معرض تصمیم‌های خطرناک قرار بگیرند.

فیلم اقتباسی Ministry of Fear (۱۹۴۴) را «فریتس لانگ» کارگردانی کرد و «ری میلند» نقش «استیون نیل» را بر عهده داشت. این اقتباس، فضای نوآر و تعلیق رمان گرین را به پرده‌ی سینما منتقل کرد و هرچند نقدها متناقض بود و برخی منتقدان داستان آن را ضعیف دانستند، اما اتمسفر تاریک و پیچیدگی روان‌شناختی شخصیت‌ها، آن را به یکی از نمونه‌های برجسته‌ی فیلم‌های جاسوسی و نوآر بریتانیا در دهه‌ی چهل تبدیل کرد.

فیلم «جان کلام»، ساخته «جورج مور اوفرال»

4. جان کلام | جورج مور اوفرال | بریتانیا

رمان « The Heart of the Matter» یا «جان کلام» در سال ۱۹۴۸ منتشر شد و یکی از برجسته‌ترین آثار گرین در ژانر روان‌شناختی و مذهبی است. داستان کتاب، زندگی «هری اسکوبی»، افسر پلیس بریتانیایی در دوران جنگ جهانی دوم را روایت می‌کند. اسکوبی مردی کاتولیک است که در ازدواجی بی‌عشق گرفتار شده و هم‌زمان رابطه‌ای عاطفی با بیوه‌ای به نام «هلن» دارد. گرین در این رمان با مهارت، تضاد میان ایمان، وجدان و گناه و پیچیدگی‌های اخلاقی انسان را به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد چگونه فشارهای روانی و محیط اجتماعی می‌توانند انتخاب‌های دشوار انسان را شکل دهند. فیلمی که از روی رمان جان کلام ساخته شد نیز به همین نام است: The Heart of the Matter به کارگردانی «جرج مور اُفرال». با بازی «تِروِر هاوارد» در نقش اسکوبی و محصول سال 1953 بریتانیا.

فیلم «مرد سوم»، ساخته «کارول رید»

5. مرد سوم | کارول رید | بریتانیا

یکی از مشهورترین اقتباس‌های ادبیات جهان، «مرد سوم» (The Third Man) است. اما این اثر مسیر برعکسی را طی کرد چون داستان آن ابتدا به‌عنوان فیلم‌نامه و برای فیلم‌نامه نوشته شد. 
در اصل گرین «مرد سوم» را به سفارش «کارول رید»، کارگردان بریتانیایی نوشت. گرین در ابتدا داستان را در قالب نوولا نوشت تا مبنایی برای فیلم‌نامه باشد. نتیجه فیلمی شد با بازی فراموش‌نشدنی «اورسن ولز» در نقش «هری لایم» و «جوزف کاتن» در نقش «رولو مارتینز» دوست قدیمی او و «آلیدا والی» در نقش «آنا». 

گرین بعد از آن یعنی در سال ۱۹۵۰ رمان «مرد سوم» را هم نوشت که در آن ماجرای رولو مارتینز، نویسنده‌ای بریتانیایی را روایت می‌کند که به وین پس از جنگ جهانی دوم سفر می‌کند و درگیر مرگ مشکوک دوستش هری لایم می‌شود. 

اگرچه فیلم همچنان خوش درخشید و جلوتر از رمان پیش رفت. فیلم‌برداری سیاه‌ و سفید «رابرت کرَسکِر» در خیابان‌های وینِ پس از جنگ جهانی دوم، با کنتراست‌های تند و زوایای اغراق‌شده، به یکی از نمادهای بصری سینمای نوآر بدل شد. موسیقی «آنتون کاراس» با ساز «زیتِر»، حال‌ و هوای ویژه‌ای به فیلم داد و «آدم سوم» را به اثری جاودانه در تاریخ سینما بدل کرد. نفوذ این فیلم چنان گسترده بود که بعدها بسیاری از نوآرهای شهری و حتی تریلرهای جاسوسی، از شیوه‌ی بصری و درون مایه‌‌ای (تماتیک) آن الهام گرفتند.

به عبارتی فیلم «مرد سوم» نه‌تنها به یکی از آثار کلاسیک سینمای بریتانیا بدل شد و تأثیری مستقیم بر فیلم‌های موج نوی فرانسه و حتی تریلرهای مدرن گذاشت، بلکه تأثیر زیادی بر ژانر نوآر و فیلم‌های جاسوسی بعد از خود گذاشت. منتقدان، ترکیب بازی درخشان، کارگردانی استادانه و موسیقی ماندگار آن را ستوده‌اند و هنوز هم این فیلم به‌عنوان نمونه‌ای برجسته از اقتباس موفق رمان در سینما شناخته می‌شود.

بنابراین میان اقتباس‌های گراهام گرین، «مرد سوم» جایگاهی ویژه دارد. این فیلم نه‌تنها نمونه‌ای عالی از همکاری نویسنده و کارگردان است، بلکه تصویری از اضطراب و تاریکی پساجنگ ارائه می‌دهد.

فیلم «مرد سوم» بارها در فهرست بهترین فیلم‌های تاریخ (Sight & Sound, BFI) قرار گرفت و قاب‌بندی‌های مورب، نورپردازی تند و لوکیشن‌های وین هنوز الهام‌بخش فیلم‌سازان است.

فیلم «پایان رابطه»، ساخته «نیل جوردن»

6. پایان رابطه | نیل جوردن | ایالت متحده آمریکا

رمان «پایان رابطه» (The End of the Affair) یکی از مهم‌ترین آثار گرین در ژانر عاشقانه و روان‌شناختی است که در سال ۱۹۵۱ منتشر شد. داستان، روایت آشفتگی عاطفی و ایمان در خلال جنگ جهانی دوم را دنبال می‌کند و تمرکز اصلی روی شخصیت‌هایی به نام «مورای» و «سارا» است؛ دو شخصیت که گرفتار هوس، خیانت و شکاف‌های اخلاقی می‌شوند. گرین با ظرافتی بی‌نظیر، تضاد میان عشق، هوس، وفاداری و وجدان مذهبی را به تصویر می‌کشد و خواننده را در موضع سخت پایبند‌ماندن روی تصمیم‌های اخلاقی قرار می‌دهد.

«پایان رابطه» دو اقتباس مهم دارد؛ یکی در ۱۹۵۵ با بازی «دبورا کار» و «ون جانسون» و دیگری در ۱۹۹۹ به کارگردانی «نیل جردن» با بازی «رالف فاینز» و «جولیان مور». اقتباس دوم نامزد چند جایزه‌ی اسکار شد.

اقتباس اول را «ادوارد دِمِی‌تریک» ساخت و در جشنواره‌ی فیلم کن همان سال به نمایش درآمد اما چندان درخشان نبود. 

اقتباس دوم و مدرن «نیل جردن» با بازی «رالف فاینس» و «جولین مور» موفق شد مضمون عشق ممنوع و ایمان متزلزل را دوباره در سطح جهانی مطرح کند. موسیقی «هانس زیمر»، فضای ملودراماتیک فیلم را غنی کرده و باعث شد این اقتباس، برخلاف نسخه‌ی قبلی، توجه‌ها را به خود جلب کند. این فیلم نشان داد که مضامین گرین همچنان در دنیای مدرن قابلیت احیا دارند.

فیلم «آمریکایی آرام»، ساخته «جوزف مانیکه ویتکس»

7. آمریکایی آرام | جوزف مانیکه ویتکس | ایالت متحده آمریکا

رمان «آمریکای آرام» (The Quiet American) در سال ۱۹۵۵ منتشر شد و از مهم‌ترین آثار سیاسی گراهام گرین است که از منظر یک روزنامه‌نگار انگلیسی در ویتنام روایت می‌شود. گرین در این کتاب خطر سیاست خارجی آمریکا و دخالت‌های آن را هشدار می‌دهد؛ کتابی که سال‌ها بعد در پرتو جنگ ویتنام معنایی تازه پیدا کرد.

اولین اقتباس از این رمان را کارگردانی به نام «جوزف مانکیه  ‌ویتس» انجام داد. فیلم اما با فشارهای سیاسی هالیوود تغییراتی پیدا کرد، داستان دستکاری و پیام ضدآمریکایی آن تلطیف شد و شخصیت آمریکایی (پایل) نه یک ماجراجوی خطرناک، بلکه قهرمانی مثبت معرفی شد. این تغییر، باعث شد فیلم از مضمون اصلی رمان فاصله بگیرد و گرین خود نیز آن را نوعی «تحریف» بنامد.

اقتباس دوم به کارگردانی «فیلیپ نویس» ساخته شد و این ‌بار به رمان گرین و روح کتاب وفادارتر بود. «مایکل کین» در نقش «فاولر» و «برندان فریزر» در نقش «پایل» بازی کردند. این فیلم مورد تحسین گسترده منتقدان قرار گرفت و کین برای نقش‌آفرینی‌اش نامزد اسکار بهترین بازیگر مرد شد. اقتباس ۲۰۰۲ موفق شد فضای عاشقانه و نقد سیاسی گرین را به‌خوبی منتقل کند و جایگاه این رمان را در تاریخ ادبیات و سینما تثبیت نماید.

فیلم «مامور ما در هاوانا»، ساخته «کارول رید»

8. مأمور ما در هاوانا | کارول رید | بریتانیا

رمان «مأمور ما در هاوانا» (Our Man in Havana) در سال ۱۹۵۸ منتشر شد و داستانی طنزآمیز و انتقادی درباره‌ی سیاست و جاسوسی دارد. داستان حول محور «جیم هووارد»، فروشنده‌ای ساده در کوبا می‌چرخد که به‌طور تصادفی در سرویس اطلاعاتی بریتانیا به‌عنوان جاسوس استخدام می‌شود. او برای جلب رضایت مأموران، گزارش‌های جعلی و ساختگی می‌فرستد، اما این اقدامات ساده‌انگارانه باعث می‌شود درگیر ماجراهای خطرناک و پیچیده‌ای شود. گرین با نگاهی طنزآمیز و تیزبینانه تضاد میان واقعیت و خیال و اثرات اشتباهات انسانی را به تصویر می‌کشد.

فیلم اقتباسی « Our Man in Havana» را «کارول رید» در سال ۱۹۵۹ کارگردانی کرد و «آلیک گینس» نقش «جیم هووارد» را بر عهده داشت. همکاری دوباره‌ی گرین و رید، نتیجه‌اش فیلمی شد که گرچه به شهرت «مرد سوم» نرسید، اما نمونه‌ای ممتاز از «طنز سیاسی» سینمای بریتانیا شد و بر شکل‌گیری ژانر طنز جاسوسی در سینما تأثیر گذاشت.

فیلم «مقلدها»، ساخته «پیتر گلنویل»

9. مقلدها | پیتر گلنویل | ایالت متحده آمریکا

رمان مقلدها (The Comedians) در سال ۱۹۶۶ منتشر شد. گرین این اثر را در سفری به هائیتی و با الهام از فضای رعب‌انگیز دوران دیکتاتوری «فرانسوا دوالیه» و شبه‌نظامیانش «تون‌تون ماکوت‌ها» نوشت. داستان، با طنزی تلخ و فضایی خفقان‌آور، سرنوشت چند خارجی (ازجمله هتلداری انگلیسی، بازرگانی آمریکایی و سیاستمداری از آمریکای لاتین) را روایت می‌کند که هر یک به‌نوعی در بازی‌های سیاسی و سرکوب‌گرانه‌ی هائیتی گرفتار می‌شوند.

اقتباس سینمایی آن یک سال پس از انتشار رمان، یعنی سال ۱۹۶۷ با کارگردانی «پیتر گلنویل» ساخته شد. این اقتباس با بازیگران بزرگ و پرستاره‌ای چون «ریچارد برتن» در نقش «براون»، هتلدار انگلیسی، «الیزابت تیلور» در نقش «مارت»، «آلک گینس» در نقش سفیر هومبولت و «پیتر اوتول» در نقش «آقای اسمیت» فیلم‌برداری شد.

فیلم با وجود ستاره‌های پرشمارش، نتوانست موفقیت ادبی رمان را تکرار کند. اما نکته‌ی مثبت آن، بازتاب دادن فضای پر از ترس و فساد رژیم «پاپا داک» بود و به‌عنوان یکی از نخستین فیلم‌هایی که مستقیم به دیکتاتوری‌های معاصر پرداخت، ارزش تاریخی پیدا کرد.

فیلم «عامل انسانی»، ساخته «اتو پریمنچر»

10. عامل انسانی | اتو پریمنچر| بریتانیا

رمان «عامل انسانی» (The Human Factor) در سال ۱۹۷۸ منتشر شد و از آخرین آثار مهم  گراهام گرین به شمار می‌رود. گرین در این رمان به ‌جای ماجراجویی‌های پرهیجان، تمرکز را بر دنیای خاکستریِ اخلاقی مأموران اطلاعاتی گذاشت. قهرمان داستان، «موریس کستل»، مأمور سرویس اطلاعاتی بریتانیاست که به‌ظاهر زندگی آرامی دارد، اما درگیر تضادهای اخلاقی و افشای رازهایی می‌شود که مرز میان وفاداری و خیانت را از بین می‌برد. گرین در این رمان بیش از هر زمان دیگر به مضمون‌های همیشگی‌اش، خیانت، وجدان، ایمان و تنهایی بازمی‌گردد. بسیاری منتقدان آن را یکی از پخته‌ترین و در عین حال تلخ‌ترین نوشته‌های او دانسته‌اند.

اقتباس سینمایی این رمان در سال ۱۹۷۹ و به کارگردانی «اتو پرمینجر» ساخته شد؛ فیلمی که در واقع آخرین ساخته‌ی این کارگردان مشهور بود. فیلم به‌رغم کارگردان معروف و بازیگران شناخته‌شده، چندان با استقبال منتقدان روبه‌رو نشد. بسیاری معتقد بودند که اثر پرمینجر بیش از حد خشک و کند پیش می‌رود و از عمق فلسفی و روان‌شناختی رمان فاصله گرفته است. با این حال، برخی تحسین‌ها را به‌خاطر وفاداری نسبتاً زیاد به لحن و فضای اخلاقی رمان دریافت کرد. این فیلم تأثیر مستقیمی بر موج تریلرهای سیاسی دهه‌ی هشتاد نداشت، اما به‌عنوان نمونه‌ای از سینمای متفکر سیاسی باقی ماند.