مجله میدان آزادی: بیستم مهر روز بزرگداشت لسان الغیب حافظ شیرازی، محبوب‌ترین شاعر ایرانی و فارسی‌زبان است؛ سال گذشته در چنین روزی فهرست بهترین تصنیف‌ها با شعر حافظ را منتشر کردیم و امسال قصد داریم فهرست بهترین آوازها با شعر حافظ را به شما تقدیم کنیم. این فهرست را با توضیحات و به انتخاب حسن صنوبری -شاعر و منتقد موسیقی- بخوانید و بشنوید:
اهمیت و ارزش «آواز» در موسیقی سنتی ایرانی
آواز اصیل‌ترین، قدرت‌مندترین، خاص‌ترین و آزادترین فرم هنری در موسیقی ایران است؛ مخصوصا در انواع موسیقی باکلام. اگر بخواهم تعریفی نسبتا کاربردی از آواز ارائه کنم می‌گویم در موسیقی ردیف‌دستگاهی (یا سنتی) موسیقیِ با کلام بدون محدودیت ریتم و متر که می‌تواند آزادانه به گوشه‌های مختلف موسیقی ایرانی سر بزند. آواز همان فرمی است که حتی مشابهش هم در موسیقی‌هایی مثل موسیقی پاپ نیست. شکلی که بیشترین نزدیکی را به حالات درونی انسانی دارد و بیشترین ظرفیت را برای آفرینش و خلاقیت هنری در موسیقی. از طرفی با ساختار و زیبایی‌شناسی آواز در موسیقی ایرانی، اینجاست که عیار خواننده‌بودن و هنرمند بودن یک خواننده آشکار می‌شود؛ چون برخلاف تصنیف در این شکل شما هم باید وسعت صدای قابل قبولی داشته باشید، هم تسلط بالایی به الحان و گوشه‌ها و آوازهای دستگاههای مختلف موسیقی، هم توانایی همراه شدن با نغمات نوازنده (در آوازهای همراه با ساز) و هم توانایی درک شعر و از آن سخت‌تر: بیان حالت و معنای شعر با لحن و موسیقی. این است که در موسیقی ایرانی هر کسی شاید بتواند با متوسطی از ذوق و تلاش تصنیف‌خوان قابل قبولی بشود، اما یافتن مهارت در اجرای آوازهای فنی و هنری آن‌‌هم در دستگاه‌ها و گوشه‌های گوناگونش از عهده هر آوازخوانی بر نمی‌آید.
آوازخوانی با شعر حافظ
اما یکی از دره‌های دشوار و یکی از قله‌های دل‌انگیز در آواز، رفتن به پیچ و خمِ شعرهای باشکوه حافظ است. قبلا هم گفته بودیم شعر حافظ جدا از معانی بلند و ارزشمندش، به‌ویژه به علت ویژگی‌های موسیقایی بی‌نظیرش همواره مورد توجه موسیقی‌دانان بزرگ ایران در طی تاریخ هنر موسیقی بوده است. از یک‌سواین موسیقایی‌بودن باعث می‌شود تا موسیقی خوب با زیبایی و کمال بسیار با این شعر هم‌آهنگ شود و از طرفی به دلیل همین قوت موسیقایی بالا، یک موسیقی بد یا یک آواز بد در شعر حافظ زودتر خود را رسوا خواهد کرد.
سال گذشته در چنین روزی ده تصنیف از بهترین تصنیف‌های موسیقی ایرانی با شعر حافظ را برای شما فراهم کردم. امسال در روز حافظ تصمیم گرفتیم سراغ بهترین آوازها برویم تا کار سال گذشته نیز کامل شود و نمونه‌های موفقی از هر دو فرم رایج و اصلی موسیقی با کلام در موسیقی ردیف‌دستگاهی را با هم مرور کنیم. به‌ویژه که هیچ شعری برای یک آواز خوب به خوبی شعر حافظ نیست.
در جست‌جوی بهترین آوازها با غزل حافظ
اما در ادامه چند ویژگی این فهرست را بر می‌شمارم:
1. برای آشنایی بهتر مخاطبان با موسیقی ایرانی، ذیل عنوان هر آواز، نام دستگاه موسیقی‌ای که آواز در آن اجرا شده را نیز نقل کردم. همچنین نام آلبوم موسیقی یا برنامه رادیویی‌ای که آواز در آن اجرا شده برای مخاطبانی که می‌خواهند به برنامه یا آلبوم کامل گوش بدهند. سومین اطلاع هم نام آهنگساز و یا نوازنده‌ی اصلی همراه آوازخوان است باقید نام ساز او و چهارمین نکته هم درج دو بیت اول شعر حافظ که در آواز خوانده می‌شود.
2. در این فهرست هم تا حدی به قاعده‌ی میدان آزادی در فهرست‌ها که تنوع و تکثر است متعهد ماندیم، از این جهت که هر آواز از یک خواننده است و خواننده‌ای تکرار نشده، همچنین هر آواز بر یک غزل متمایز است و هیچ شعری هم در آوازها تکرار نشده. همچنین نام نوازنده نیز تا حد زیادی متنوع است. از نظر موضوع و مضمون هم تا حد زیادی سعی شده این قاعده رعایت شوف یعنی هم آوازهای غمگین با شعر حافظ مد نظر بوده هم آوازهای شاد، هم از شعرهای عاشقانه حافظ انتخاب شده هم شعرهای عارفانه. تنها چیزی که تنوعش به اجبار کم است، دستگاههای موسیقی است و در این فهرست بیشتر آثار از آن یکی از دو دستگاه ماهور و شور است.
3. این آوازخوانان که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم همگی جزو برترین‌های آواز شصت‌سال اخیر موسیقی ایران‌اند و همگی جزو کسانی‌اند که بخشی از بهترین آوازهایشان با شعر حافظ بوده و سعی کرده‌اند حق این شعر ارزشمند را تا حد مقدور ادا کنند؛ یعنی اکثر افراد این فهرست به جز آواز یاد شده آوازهای بسیار درخشان دیگری نیز با شعر حافظ خوانده‌اند؛ این است که انتخاب از بین آوازها بسیار دشوار بود برایم، مثلا اینکه بالاخره از شجریان آواز باشکوه آلبوم «عشق داند» با تار لطفی را بگذارم، یا بیات ترک سوزناک آلبوم «آستان جانان» با سنتور مشکاتیان را، یا این آواز بی‌ساز و خاص آلبوم «دلشدگان» حسین علیزاده را؛ یا مثلا از ایرج بسطامی و علیرضا افتخاری همین آوازهای انتخاب‌شده را یا آوازهای بداهه‌خوانی‌شان را؛ طبیعتا انتخاب آسانی نیست؛ اگر نظر و انتخاب شما متفاوت است نظر خودتان را در ذیل همین مطلب با من و دیگر خوانندگان این مطلب در میان بگذارید.
4. در فهرستی که می‌بینید از جلال‌الدین تاج اصفهانی که شاید مهمترین چهره آواز ایرانی صدسال اخیر است تا محمدرضا شجریان، حسین خواجه‌امیری و علیرضا افتخاری که شاید بیشترین آوازهای موفق پنجاه سال اخیر را خوانده‌اند آوازی انتخاب شده است، همچنین از دیگر آوازخوانانی که هرکدام نقش مهمی در پیشرفت آواز ایرانی و شکل‌گیری فرهنگ و حافظه‌ی آوازی ایرانیان داشته‌اند، یعنی: شهرام ناظری، ایرج بسطامی، رامبد صدیف، نادر گلچین، ملک‌محمد مسعودی و سیدحسام الدین سراج. البته که جای نام‌های دیگر نیز در این فهرست خالی‌ست که یا بهترین کارهای آوازی‌شان با شعر حافظ نبوده یا ما در بررسی خود به آن‌ها نرسیدیم.
بهترین آوازهای سنتی با شعر حافظ
جلال‌الدین تاج اصفهانی
دستگاه: سه گاه | هم‌نواز نی: حسن کسایی | برنامه: برگ سبز
متن ترانه:
هر که شد مَحرم دل در حرم یار بماند/ وان که این کار ندانست در انکار بماند/ اگر از پرده برون شد دل من عیب مکن/ شکر ایزد که نه در پرده‌ی پندار بماند/ داشتم دلقی و صد عیب مرا می‌پوشید/ خرقه رهن می و مطرب شد و زُنّار بماند/ از صدای سخن عشق ندیدم خوش‌تر/ یادگاری که در این گنبد دَوّار بماند
محمدرضا شجریان
دستگاه: شور (آواز بیات ترک) | آواز بدون ساز | آهنگساز: حسین علیزاده | آلبوم: دلدشگان (موسیقی فیلم دلدشگان)
متن ترانه:
مرا چشمی‌ست خون‌افشان ز دست آن کمان‌ابرو/ جهان بس فتنه خواهد دید از آن چشم و از آن ابرو/ غلام چشم آن تُرکم که در خواب خوش مستی/نگارین‌گلشنش روی است و مُشکین‌سایبان ابرو/ تو کافر‌دل نمی‌بندی نقاب زلف و می‌ترسم/ که محرابم بگرداند خم آن دل‌ستان ابرو/ اگر چه مرغ زیرک بود حافظ در هوادار‌ی/ به تیر غمزه صیدش کرد، چشم آن کمان‌ابرو
علیرضا افتخاری
دستگاه: ماهور | آهنگساز: کامبیز روشن‌روان | آلبوم: قصه شمع (موسیقی سریال امیر کبیر)
متن ترانه:
دوش در حلقه‌ی ما قصه‌ی گیسوی تو بود/ تا دل شب سخن از سلسله‌ی موی تو بود/ دل که از ناوَکِ مژگان تو در خون می‌گشت/ باز مشتاق کمان‌خانه‌ی ابروی تو بود/ من سرگشته هم از اهل سلامت بودم/ دام راهم شِکن طُرِّه‌ی هندویِ تو بود/ عالم از شور و شر عشق خبر هیچ نداشت/ فتنه‌انگیزِ جهان غمزه‌ی جادوی تو بود/ به وفای تو که بر تربت حافظ بگذر/ کز جهان می‌شد و در آرزوی روی تو بود
شهرام ناظری
دستگاه: شور و ابوعطا (گوشه حجاز) | بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی بر پایه نغمات مازندرانی | آهنگساز و هم‌نواز سه‌تار: جلال ذوالفنون | آلبوم: آتش در نیستان
متن ترانه:
گفتم گره نَگْشوده‌ام، زان طُرّه تا من بوده‌ام/ گفتا منَش فرموده‌ام، تا با تو طَرّاری کند/ دلبر که جان فرسود از او، کام دلم نَگْشود از او/ نومید نتوان بود از او، باشد که دلداری کند/ پشمینه‌پوش تندخو، از عشق نشنیده‌است بو/ از مستیَش رمزی بگو، تا تَرک هشیاری کند/ زان طرّه‌ی پرپیچ‌وخم، سهل است اگر بینم ستم/ از بند و زنجیرش چه غم، هر کس که عیّاری کند؟/ با چشم پرنیرنگ او، حافظ مکن آهنگ او/ کان طُرِّه‌ی شبرنگ او، بسیار طرّاری کند
حسین خواجه امیری (ایرج)
دستگاه: ماهور | هم‌نواز ویالون: پرویز یاحقی | برنامه: گل‌های تازه
متن ترانه:
صبحدم مرغ چمن با گل نوخاسته گفت/ ناز کم کن که در این باغ، بسی چون تو شکفت/ گل بخندید که از راست نرنجیم ولی/ هیچ عاشق سخن سخت به معشوقه نگفت/ تا ابد بوی محبت به مشامش نرسد/ هر که خاک درِ میخانه به رخساره نَرُفت/ در گلستانِ ارم دوش چو از لطف هوا/ زلف سنبل به نسیم سحری می‌آشفت/ گفتم ای مَسنَد جم، جام جهان‌بینت کو/ گفت افسوس که آن دولت بیدار بخُفت
ملک محمد مسعودی
دستگاه: شور (آواز بیات ترک) | هم‌نواز عود: حسین بهروزی‌نیا | آهنگساز: محمدعلی کیانی‌نژاد | آلبوم: پیر مغان
متن ترانه:
زبان خامه ندارد سرِ بیان فراق/ وگرنه با تو دهم شرح داستان فراق/ اگر به دست من اُفتد فراق را بکشم/ که روز هجر سیه باد و خان‌ومان فراق، ای دوست
نادر گلچین
دستگاه: ماهور | هم‌نواز سنتور: محمد حیدری | برنامه: گل‌های تازه
متن ترانه:
معاشران گره از زلف یار باز کنید/ شبی خوش است بدین قصه‌اش دراز کنید/ حضورِ خلوت انس است و دوستان جمعند/ و اِنْ یَکاد بخوانید و در فراز کنید/ رُباب و چنگ به بانگ بلند می‌گویند/ «که گوش هوش به پیغام اهل راز کنید»/ به جان دوست که غم، پرده بر شما ندرَد/ هر آن کسی که در این حلقه نیست زنده به عشق/ بر او نمرده، به فتوای من نماز کنید/ میان عاشق و معشوق فرق بسیار است/ چو یار ناز نماید، شما نیاز کنید/ به جان دوست که غم، پرده بر شما ندرَد/ گر اعتماد بر الطاف کارساز کنید/ وگر طلب کند انعامی از شما حافظ/ حوالَتش به لب یارِ دل‌نواز کنید
ایرج بسطامی
دستگاه: شور | هم‌نواز سنتور: پرویز مشکاتیان | آلبوم: مژده بهار
متن ترانه:
من ار چه در نظرِ یار خاک‌سار شدم/ رقیب نیز چنین محترم نخواهد ماند/ چو پرده‌دار به شمشیر می‌زند همه را/ کسی مقیم حریم حرم نخواهد ماند/ ز مهربانی جانان طمع مَبُر حافظ/ که نقش جور و نشان ستم نخواهد ماند
رامبد صدیف
دستگاه: چهارگاه | هم‌نواز سنتور: مجید کیانی | آلبوم: ترجیع‌بند
متن ترانه:
مرغ دل باز هوادار کمان‌ابرویی‌ست/ ای کبوتر نگران باش که شاهین آمد/ رسم بدعهدی ایام چو دید ابر بهار/ گریه‌اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد/ ساقیا می بده و غم مخور از دشمن و دوست/ که به کام دل ما آن بشد و این آمد
سید حسام الدین سراج
دستگاه: ماهور | آواز روی پایه ملودیک | سرپرست نوازندگان: جلال ذوالفنون | آلبوم: بی‌نشان
متن ترانه:
دیده دریا کنم و صبر به صحرا فکنم/ واندر این کار دل خویش به دریا فکنم/ از دل تنگ گنهکار برآرم آهی/ کآتش اندر گنه آدم و حوا فکنم/ مایه‌ی خوش‌دلی آنجاست که دلدار آنجاست/ می‌کنم جهد که خود را مگر آنجا فکنم/ بگشا بند قبا ای مه خورشیدکلاه/ تا چو زلفت سر سودا زده در پا فکنم/ جرعه‌ی جام بر این تخت روان افشانم/ غُلغل چنگ در این گنبد مینا فکنم/ حافظا تکیه بر ایام چو سهو است و خطا/ من چرا عشرت امروز به فردا فکنم؟