مجله میدان آزادی: امروز سالروز درگذشت زنده‌یاد استاد محمدرضا شجریان است. سال گذشته در چنین روزی فهرست بهترین آلبوم‌های محمدرضا شجریان را برای شما فراهم و منتشر کردیم و امسال از صدرالدین عالی‌نژاد -پژوهشگر موسیقی- درخواست کردیم فهرست برترین تصنیف‌های شجریان را برای ما فراهم کند با این توضیح که ترجیحا با فهرست سال قبل همانند نباشد. توضیح و انتخاب عالی‌نژاد را در ادامه بخوانید و بشنوید:
محمدرضا شجریان - عکس از حامد ملک‌پور
تصنیف محبوب‌ترین فرمِ موسیقایی در موسیقی ایرانی یا همان موسیقی سنتی (موسیقی ردیف‌دستگاهی ایران) است. در تعریف تصنیف باید گفت نوعی موسیقی باکلام که با ضرب‌آهنگ (ریتم) و نغمه‌پردازی (ملودی‌سازی) همراه است؛ یعنی شبیه‌ترین فرم به همین چیزی که با عنوان ترانه در موسیقی پاپ متداول است. ظاهرا قدیمی‌ترین تصنیف‌های به‌جامانده مربوط به دوران تیموری و ساخته عبدالقادر مراغه‌ای است. در هرصورت این فرم موسیقایی در دوره قاجار با آثار هنرمندانی مثل علی اکبر شیدا و عارف قزوینی قدرت دوباره‌ای گرفت و پس از یک دوره فترت در عصر پهلوی دوباره پس از انقلاب مورد توجه موسیقی‌دانان قرار گرفت و پیشرفت بی‌نظیری را در تاریخ خود تجربه کرد.
انتخاب بهترین‌های بهترین‌های موسیقی ایرانی کار آسانی نیست و بیش از انتخاب‌های دیگر ممکن است متاثر از ذوق باشد تا دانش. سعی من در این نوشته رسیدن به مرز ذوق و دانش است. از طرفی شاید اگر قرار باشد در مقایسه با دیگران سراغ بهترین آثار با صدای استاد شجریان برویم انتخاب‌های فنی‌تر و موفق‌تر از میان آوازها باشد نه تصنیف‌ها، اما به هرحال صدای گرم و قدرتمند شجریان از جمله صداهای مهم در ترویج تصنیف‌خوانی و موسیقی ایرانی به‌ویژه در دو دهۀ ابتدایی پس از پیروزی انقلاب بود. مردم ایران بسیاری از این تصنیف‌ها را دوست‌داشتند و از بر بودند. تصنیف‌هایی که بیش از همه با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و پس از او در میان آثار آهنگسازانی مثل محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، کیهان کلهر، داریوش پیرنیاکان و همچنین در رتبه سوم با آثار آهنگسازانی مثل فرامرز پایور، فریدون شهبازیان، مجید درخشانی و محمدرضا درویشی ساخته شدند و صدای خواننده را نیز در ذهن عموم مخاطبان جاودان کردند.
اما نکات و محدودویت‌های فهرست:
نکته اول: ما در اینجا اگر می‌خواستیم قاعده‌ی تنوع را در آهنگساز و یا شاعر رعایت کنیم قطعا نمی‌توانیم به فهرستی برسیم که شایسته‌ی عنوان «بهترین تصنیف‌های شجریان» باشد. چون به هر تقدیر بهترین شعرهایی که در تصنیف‌های شجریان خوش درخشیده‌اند از حافظ است و بیشترین تعداد تصنیف‌های درخشان شجریان را زنده‌یاد پرویز مشکاتیان ساخته است (شاید بتوان گفت شجریان اگر تصنیف بهترین همکاری شجریان با مشکاتیان بوده، در همراهی ساز و آواز این همکاری موفق با محمدرضا لطفی بوده و در آهنگسازی کل آلبوم به عنوان یک مجموعه هنری با حسین علیزاده). در فهرستی که در ادامه خواهد آمد هم خواهید دید که پنج تصنیف از ساخته‌های مشکاتیان است و چهار آهنگ با شعرهای حافظ. این شد که ملاک تنوع را فقط در آلبوم گذاشتیم. اینگونه شما هم بهترین‌ها را می‌شنوید هم این بهترین‌ها از نظر دستگاه موسیقی و همچنین نوع آهنگسازی و نیز رنگ صدا متمایز خواهند بود.
نکته دوم: اگر قرار بود این فهرست را برای رسانه‌ی دیگری برگزینم هم با توجه به ارزش هنری اثر و هم با توجه به موفقیت در تاثیرگذاری تصنیف بر مخاطب 6 تصنیف را که در این فهرست نیست حتما برمی‌گزیدم، اما وقتی قرار شد این فهرست با انتخاب‌های فهرست بهترین آلبوم‌ها که سال گذشته نوشتم متفاوت باشد آن 6 تصنیف را کنار گذاشتم و اینجا فقط به نامشان اشاره می‌کنم:
1. «سپیده» یا «ایران ای سرای امید» (ساخته محمدرضا لطفی با شعر هوشنگ ابتهاج)، 2. «شب‌نورد» (ساخته محمدرضا لطفی با شعر اصلان اصلانیان)، 3. «ببار ای بارون» (ساخته کیهان کلهر با شعر علی معلم دامغانی)، 4. «دلشدگان» (ساخته حسین علیزاده با شعر علی حاتمی و فریدون مشیری)، 5. «آستان جانان» (ساخته پرویز مشکاتیان با شعر حافظ) و 6. «یاد ایام» (ملهم از نغمات حاج قربان سلیمانی، با شعر رهی معیری)؛ برای شنیدن این شش تصنیف به مطلب بهترین آلبوم‌های محمدرضا شجریان مراجعه کنید.
نکته سوم: حق این است که بگوییم که در میان تصنیف‌هایی که خود زنده‌یاد شجریان هم ساخته چند تصنیف از جمله بهترین‌های اوست ولو به پای کار اساتید آهنگسازی نرسد، یکی تصنیف «سرو چمان» که شاید از همه بهتر است و در آلبومی به همین نام آمده و دو تصنیف دیگر هم «پیام نسیم» و «دل بردی» که در آلبوم پیام نسیم آمده است؛ دوتای اول با شعر حافظ و سومی با شعر حکیم صفای اصفهانی.
اما ده تصنیف از بهترین تصنیف‌های محمدرضا شجریان همراه با نام آهنگساز، آلبوم و شاعر اثر را در ادامه بخوانید و بشنوید
ده تصنیف برتر شجریان از ده آلبوم مختلف
1. کوچه‌سار شب
آهنگساز: محمدرضا لطفی | آلبوم: جام تهی | شاعر: هوشنگ ابتهاج | تنظیم برای ارکستر: فریدون شهبازیان
2. قاصدک
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: قاصدک | شاعر: مهدی اخوان ثالث
3. سمن‌بویان
آهنگساز: کیهان کلهر | آلبوم: فریاد | شاعر: حافظ | هم‌خوان: همایون شجریان
4. شیدایی
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: آستان جانان | شاعر: حافظ
5. سلسله‌ی مو
آهنگساز: داریوش پیرنیاکان | آلبوم: یاد ایام | شاعر: سعدی
6. مطرب دل
آهنگساز: حسین علیزاده | آلبوم: بی‌تو به سر نمی‌شود | شاعر: مولوی | هم‌خوان: همایون شجریان
7. جان جهان
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: نوا ، مرکب خوانی | شاعر: مولوی
8. ای عاشقان
آهنگساز: کیهان کلهر | آلبوم: شب سکوت کویر | شاعر: هوشنگ ابتهاج
9. صبح است ساقیا
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: دستان | شاعر: حافظ
10. گنبد مینا
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: جان عشاق، گنبد مینا | شاعر: حافظ | تنظیم برای ارکستر: محمدرضا درویشی