مجله میدان آزادی: امروز سالروز درگذشت زنده‌یاد استاد محمدرضا شجریان است. سال گذشته در چنین روزی فهرست بهترین آلبوم‌های محمدرضا شجریان را برای شما فراهم و منتشر کردیم و امسال از صدرالدین عالی‌نژاد -پژوهشگر موسیقی- درخواست کردیم فهرست برترین تصنیف‌های شجریان را برای ما فراهم کند با این توضیح که ترجیحا با فهرست سال قبل همانند نباشد. توضیح و انتخاب عالی‌نژاد را در ادامه بخوانید و بشنوید:
محمدرضا شجریان - عکس از حامد ملک‌پور
تصنیف محبوب‌ترین فرمِ موسیقایی در موسیقی ایرانی یا همان موسیقی سنتی (موسیقی ردیف‌دستگاهی ایران) است. در تعریف تصنیف باید گفت نوعی موسیقی باکلام که با ضرب‌آهنگ (ریتم) و نغمه‌پردازی (ملودی‌سازی) همراه است؛ یعنی شبیه‌ترین فرم به همین چیزی که با عنوان ترانه در موسیقی پاپ متداول است. ظاهرا قدیمی‌ترین تصنیف‌های به‌جامانده مربوط به دوران تیموری و ساخته عبدالقادر مراغه‌ای است. در هرصورت این فرم موسیقایی در دوره قاجار با آثار هنرمندانی مثل علی اکبر شیدا و عارف قزوینی قدرت دوباره‌ای گرفت و پس از یک دوره فترت در عصر پهلوی دوباره پس از انقلاب مورد توجه موسیقی‌دانان قرار گرفت و پیشرفت بی‌نظیری را در تاریخ خود تجربه کرد.
انتخاب بهترین‌های بهترین‌های موسیقی ایرانی کار آسانی نیست و بیش از انتخاب‌های دیگر ممکن است متاثر از ذوق باشد تا دانش. سعی من در این نوشته رسیدن به مرز ذوق و دانش است. از طرفی شاید اگر قرار باشد در مقایسه با دیگران سراغ بهترین آثار با صدای استاد شجریان برویم انتخاب‌های فنی‌تر و موفق‌تر از میان آوازها باشد نه تصنیف‌ها، اما به هرحال صدای گرم و قدرتمند شجریان از جمله صداهای مهم در ترویج تصنیف‌خوانی و موسیقی ایرانی به‌ویژه در دو دهۀ ابتدایی پس از پیروزی انقلاب بود. مردم ایران بسیاری از این تصنیف‌ها را دوست‌داشتند و از بر بودند. تصنیف‌هایی که بیش از همه با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و پس از او در میان آثار آهنگسازانی مثل محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، کیهان کلهر، داریوش پیرنیاکان و همچنین در رتبه سوم با آثار آهنگسازانی مثل فرامرز پایور، فریدون شهبازیان، مجید درخشانی و محمدرضا درویشی ساخته شدند و صدای خواننده را نیز در ذهن عموم مخاطبان جاودان کردند.
اما نکات و محدودویت‌های فهرست:
نکته اول: ما در اینجا اگر می‌خواستیم قاعده‌ی تنوع را در آهنگساز و یا شاعر رعایت کنیم قطعا نمی‌توانستیم به فهرستی برسیم که شایسته‌ی عنوان «بهترین تصنیف‌های شجریان» باشد. چون به هر تقدیر بهترین شعرهایی که در تصنیف‌های شجریان خوش درخشیده‌اند از حافظ است و بیشترین تعداد تصنیف‌های درخشان شجریان را زنده‌یاد پرویز مشکاتیان ساخته است (شاید بتوان گفت اگر تصنیف بهترین همکاری شجریان با مشکاتیان بوده، در همراهی ساز و آواز این همکاری موفق با محمدرضا لطفی بوده و در آهنگسازی کل آلبوم به عنوان یک مجموعه هنری با حسین علیزاده). در فهرستی که در ادامه خواهد آمد هم خواهید دید که پنج تصنیف از ساخته‌های مشکاتیان است و چهار آهنگ با شعرهای حافظ. این شد که ملاک تنوع را فقط در آلبوم گذاشتیم. اینگونه شما هم بهترین‌ها را می‌شنوید هم این بهترین‌ها از نظر دستگاه موسیقی و همچنین نوع آهنگسازی و نیز رنگ صدا متمایز خواهند بود.
نکته دوم: اگر قرار بود این فهرست را برای رسانه‌ی دیگری برگزینم هم با توجه به ارزش هنری اثر و هم با توجه به موفقیت در تاثیرگذاری تصنیف بر مخاطب 6 تصنیف را که در این فهرست نیست حتما برمی‌گزیدم، اما وقتی قرار شد این فهرست با انتخاب‌های فهرست بهترین آلبوم‌ها که سال گذشته نوشتم متفاوت باشد آن 6 تصنیف را کنار گذاشتم و اینجا فقط به نامشان اشاره می‌کنم:
1. «سپیده» یا «ایران ای سرای امید» (ساخته محمدرضا لطفی با شعر هوشنگ ابتهاج)، 2. «شب‌نورد» (ساخته محمدرضا لطفی با شعر اصلان اصلانیان)، 3. «ببار ای بارون» (ساخته کیهان کلهر با شعر علی معلم دامغانی)، 4. «دلشدگان» (ساخته حسین علیزاده با شعر علی حاتمی و فریدون مشیری)، 5. «آستان جانان» (ساخته پرویز مشکاتیان با شعر حافظ) و 6. «یاد ایام» (ملهم از نغمات حاج قربان سلیمانی، با شعر رهی معیری)؛ برای شنیدن این شش تصنیف به مطلب بهترین آلبوم‌های محمدرضا شجریان مراجعه کنید.
نکته سوم: حق این است که بگوییم که در میان تصنیف‌هایی که خود زنده‌یاد شجریان هم ساخته چند تصنیف از جمله بهترین‌های اوست ولو به پای کار اساتید آهنگسازی نرسد، یکی تصنیف «سرو چمان» که شاید از همه بهتر است و در آلبومی به همین نام آمده و دو تصنیف دیگر هم «پیام نسیم» و «دل بردی» که در آلبوم پیام نسیم آمده است یکی هم که هبه نوعی تصنیف به حساب می‌آید ولو در فرم و با عنوان «کار عمل» منتشر شده، قطعۀ مطرب دل در آلبوم «بی‌تو به سر نمی‌شود»؛ دوتای اول با شعر حافظ و سومی و چهارمی با شعر حکیم صفای اصفهانی و مولوی.
اما ده تصنیف از بهترین تصنیف‌های محمدرضا شجریان همراه با نام آهنگساز، آلبوم و شاعر اثر را در ادامه بخوانید و بشنوید
ده تصنیف برتر شجریان از ده آلبوم مختلف
1. کوچه‌سار شب
آهنگساز: محمدرضا لطفی | آلبوم: جام تهی | شاعر: هوشنگ ابتهاج | تنظیم برای ارکستر: فریدون شهبازیان
متن ترانه:
درین سرای بی‌کسی کسی به در نمی‌زند/ به دشت پُر ملالِ ما پرنده پَر نمی‌زند/ یکی ز شب‌گرفتگان چراغ بر نمی‌کُند/ کسی به کوچه‌سار شب درِ سحر نمی‌زند/ نشسته‌ام در انتظارِ این غبارِ بی‌سوار/ دریغ کز شبی چنین سپیده سر نمی‌زند/ عزیز، عزیز، عزیزم/ گذرگهی‌ست پُر ستم که اندر او به غیر غم/ یکی صلای آشنا به رهگذر نمی‌زند/ دلِ خرابِ من دگر خراب‌تر نمی‌شود/ که خنجرِ غمت ازین خراب‌تر نمی‌زند/ چه چشم پاسخ است ازین دریچه‌های بسته‌ات؟/ برو که هیچ کس ندا به گوش کر نمی‌زند/ نه سایه دارم و نه بر، بیفکنندم و سزاست/ اگر نه بر درخت تر کسی تبر نمی‌زند
2. قاصدک
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: قاصدک | شاعر: مهدی اخوان ثالث
متن ترانه:
قاصدک هان چه خبر آوردی؟/ از کجا وز که خبر آوردی؟/ خوش خبر باشی اما اما/ گرد بام و در من بی‌ثمر می‌گردی/ انتظار خبری نیست مرا/ نه ز یاری، نه ز دیّار و دیاری باری/ برو آنجا که بود چشمی و گوشی با کس/ برو آنجا که تو را منتظرند/ قاصدک در دل من همه کورند و کرند/ دست بردار از این در وطن خویش غریب/ قاصد تجربه‌های همه تلخ با دلم می‌گوید/ که دروغی تو، دروغ/ که فریبی تو، فریب / قاصدک هان… ولی راستی آیا رفتی با باد؟/ با توام آی کجا رفتی؟ آی!/ راستی آیا جایی خبری هست هنوز؟/ مانده خاکستر گرمی جایی؟/ در اجاقی طمع شعله نمی‌بندم/ اندک شرری هست هنوز/ قاصدک ابرهای همه عالم شب و روز در دلم می‌گریند
3. سمن‌بویان
آهنگساز: کیهان کلهر | آلبوم: فریاد | شاعر: حافظ | هم‌خوان: همایون شجریان
متن ترانه:
سَمَن‌بویان غبارِ غم چو بنشینند، بنشانند/ پری‌رویان قرار از دل چو بستیزند، بستانند/ به فِتراکِ جفا دل‌ها چو بربندند، بر بندند/ ز زلفِ عَنبرین جان‌ها چو بگشایند، بفشانند/ به عمری یک نَفَس با ما چو بنشینند، برخیزند/ نهالِ شوق در خاطر چو برخیزند، بنشانند/ سرشکِ گوشه‌گیران را چو دریابند، دُرّ یابند/ رخِ مِهر از سحرخیزان نَگردانند، اگر دانند/ ز چشمم لَعْلِ رُمّانی چو می‌خندند، می‌بارند/ ز رویم رازِ پنهانی چو می‌بینند، می‌خوانند/ دوایِ دَردِ عاشق را کسی کو سهل پندارد/ ز فکر آنان که در تدبیر درمانند، در مانند/ چو منصور از مراد آنان که بردارند، بر دارند/ بدین درگاه حافظ را چو می‌خوانند، می‌رانند/ در این حضرت چو مشتاقان نیاز آرند، ناز آرند/ که با این دَرد اگر دربند درمانند، در مانند
4. شیدایی
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: آستان جانان | شاعر: حافظ
متن ترانه:
در همه دِیر مغان نیست چو من شیدایی/ خرقه جایی گرو باده و دفتر جایی/ دل که آیینه‌ی صافی‌ست غباری دارد/ از خدا می‌طلبم صحبت روشن‌رایی/ شرح این قصه مگر شمع برآرد به زبان/ ور نه پروانه ندارد به سخن پروایی/ کشتی باده بیاور که مرا بی‌رخ دوست/ گشت هر گوشه‌ی چشم از غم دل دریایی/ زین دایره‌ی مینا خونین جگرم، مِی ده/ تا حل کنم این مشکل در ساغرِ مینایی
5. سلسله‌ی مو
آهنگساز: داریوش پیرنیاکان | آلبوم: یاد ایام | شاعر: سعدی
متن ترانه:
سلسله‌ی موی دوست حلقه‌ی دام بلاست/ هر که در این حلقه نیست فارغ از این ماجراست/ دلشده‌ی پایبند گردن جان در کمند/ زهره‌ی گفتار نه کاین چه سبب وان چراست/ گر بزنندم به تیغ در نظرش بی‌دریغ/ دیدن او یک نظر صد چو منش خون‌بهاست/ گر برود جان ما در طلب وصل دوست/ حیف نباشد که دوست دوست‌تر از جان ماست/ گر بنوازی به لطف ور بگدازی به قهر/ حکم تو بر من روان زجر تو بر من رواست
6. ساز خاموش
آهنگساز: حسین علیزاده | آلبوم: ساز خاموش | شاعر: محمدرضا شجریان | هم‌خوان: همایون شجریان
متن ترانه:
بزن آن پرده اگر چند تو را سیم از این ساز گسسته / بزن این زخمه اگر چند در این کاسه ی تنبور نمانده‌ست صدایی / بزن این زخمه بر آن سنگ بر آن چوب بر آن عشق / که شاید بردم راه به جایی / پرده دیگر مکن و زخمه به هنجار کهن زن / لانۀ جغد نگر کاسۀ آن بربط سُغدی ز خموشی / نغمه سر کن که جهان تشنۀ آواز تو بینم / چشمم آن روز مبیناد که خاموش درین ساز تو بینم / نغمۀ توست بزن آنچه که ما زنده بدانیم / اگر این پرده برافتد من و تو نیز نمانیم / اگر چند بمانیم و بگوییم همانیم
7. جان جهان
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: نوا ، مرکب خوانی | شاعر: مولوی
متن ترانه:
جان و جهان! دوش کجا بوده‌ای؟/ نی غلطم، در دل ما بوده‌ای/ آه که من دوش چه سان بوده‌ام!/ آه که تو دوش کرا بوده‌ای!/ رشک برم کاش قبا بودمی/ چونک در آغوش قبا بوده‌ای/ زهره ندارم که بگویم ترا/ بی من بیچاره کجا بوده‌ای؟/ آینه‌ای، رنگ تو عکس کسی‌ست/ تو ز همه رنگ جدا بوده‌ای/ رنگ رخ خوب تو آخر گواست/ در حرم لطف خدا بوده‌ای
8. ای عاشقان
آهنگساز: کیهان کلهر | آلبوم: شب سکوت کویر | شاعر: هوشنگ ابتهاج
متن ترانه:
ای عاشقان، ای عاشقان پیمانه‌ها پر خون کنید / وز خون دل چون لاله‌ها، رخساره‌ها گلگون کنید/ آمد یکی آتش‌سوار بیرون جهید از این حصار/ تا بر دمد خورشید نو، شب را ز خود بیرون کنید/ چندین که از خم در صبوح خون دل ما می‌رود / ای شاهدان بزم کین پیمانه‌ها پر خون کنید/ دیدم به خواب نیمه شب خورشید و مه را لب‌به‌لب/ تعبیر این خواب عجب ای صبح خیزان چون کنید/ دیوانه چون طغیان کند، زنجیر زندان بشکند/ از زلف لیلی حلقه‌ای در گردن مجنون کنی
9. صبح است ساقیا
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: دستان | شاعر: حافظ
متن ترانه:
صبح است ساقیا، قدحی پرشراب کن/ دور فلک درنگ ندارد شتاب کن/ زان پیش‌تر که عالم فانی شود خراب/ ما را ز جام باده‌ی گلگون خراب کن/ خورشید می ز مشرق ساغر طلوع کرد/ گر برگ عیش می‌طلبی ترک خواب کن/ روزی که چرخ از گِل ما کوزه‌ها کند/ زنهار کاسه‌ی سر ما پرشراب کن/ کار صواب، باده‌پرستی‌ست حافظا/ برخیز و عزم جزم به کار صواب کن
10. گنبد مینا
آهنگساز: پرویز مشکاتیان | آلبوم: جان عشاق، گنبد مینا | شاعر: حافظ | تنظیم برای ارکستر: محمدرضا درویشی
متن ترانه:
دیده دریا کنم و صبر به صحرا فکنم/ و اندر این کار دل خویش به دریا فکنم/ از دل تنگ گنهکار برآرم آهی/ کآتش اندر گنهِ آدم و حوا فکنم/ مایه‌ی خوشدلی آنجاست که دلدار آنجاست/ می‌کنم جهد که خود را مگر آنجا فکنم/ خورده‌ام تیرِ فلک، باده بده تا سرمست/ عقده در بند کمرتَرکش جوزا فکنم/ بگشا بند قبا ای مه خورشیدکُلاه/ تا چو زلفت سر سودا زده در پا فکنم