مجله میدان آزادی: روز جهانی نهنگ، هر ساله در سومین یکشنبه ماه فوریه گرامی داشته میشود. این روز به دنبال قدردانی از این موجودات آبی است که بخش مهمی از اکوسیستم هستند و همچنین توجه دادن افراد به چالش‌های انسان‌ساز مانند ریختن زباله در دریاهاست. در مجله میدان آزادی فرصت را مناسب دیدیم تا در این روز، سری بزنیم به بعضی از رمان‌های مهم ادبیات کودک و نوجوان که موضوع آن‌ها نهنگ است. این مطلب را در ادامه به قلم مهشاد حمزه‌لو خواهید خواند:
آواز نهنگ‌ها
این روزها زمین بازی کودکان در میان آسمان‌خراش‌های شهر، تنگ و کوچک شده و تنها باغی که بچه‌ها می‌توانند در آن دوان‌دوان بازی کنند، باغ شش‌متری گل‌های قالی خانه است. ریچارد لوو، نویسنده‌ی کتاب «آخرین کودک در جنگل» از این معضل به نام اختلال فقر طبیعت یاد می‌کند. طبیعتی که با بندبند وجود انسان پیوند خورده و فقط در بستر آن است که انسان به‌درستی کامل میشود. اعتمادبه‌نفس، خلاقیت و هوش از چشمه‌‌ی جوشان طبیعت است که سرچشمه می‌گیرد و آب حیاتش بسیاری از مشکلات عاطفی، جسمی و عقلانی را درمان می‌کند. حال در این میان فرصت و چاره‌ای برای گره خوردن با طبیعت و بوییدن نسیمی که عطر گیاهان تازه را به مشام می‌رساند کجاست؟ چگونه میشود از فضای بسته‌ی شهری فرار کرد و به دل طبیعت پناه برد؟
ادبیات همان قالیچه‌ی پرنده‌ای است که می‌تواند ذهن و خیال را به هر جایی که اراده کنیم ببرد. در این روزهایی که مجال حضور فیزیکی در طبیعت کمتر شده، می‌توان از مسیر و جاده‌هایی که به قصه‌ها ختم می‌شوند ذهن‌مان را به یک گردش طبیعی ببریم. قصه‌ها ما را به دامن مادر طبیعت برمی‌گردانند تا تمام آنچه را که نیاز داریم از شاخه‌هایش بچینیم. به مناسبت «روز جهانی نهنگ‌ها» می‌خواهیم سوار بر کشتی قصه‌ها به دل طبیعت سفر کنیم و به‌دنبال نهنگ‌هایی بگردیم که در اقیانوس آثار کودک و نوجوان زندگی می‌کنند. موجوداتی که از دیرباز تخیل انسان را به خود جلب کرده‌اند و در فرهنگ و ادبیات ملل نماد قدرت، رمز و راز و ارتباط با وسعت دنیای طبیعی هستند. بادبان‌ها را بکشید تا این سفر دریایی را آغاز کنیم!
سفر دریایی آغاز میشود!
«موبی دیک»، نوشته‌ی هرمان ملویل»
۱. موبی دیک
در اواسط قرن نوزدهم داستان «موبی دیک» از اعماق ذهن نویسنده‌ای سر بر آورد که در ایام جوانی ملوانی دریانورد بود. سال ۱۹۲۶ هرمان ملویل رمان ماجراجویانه‌اش را روانه‌ی بازار کرد که البته در ابتدا چندان از آن استقبال نشد. خوانندگان کتاب را صرفاً در حد داستانی پرهیجان می‌دانستند که قصه‌ی یک مشت دریانورد دیوانه را روایت می‌کند. اما همچون بسیاری از آثار که پس از مرگ نویسنده تازه قدر و قیمت‌شان آشکار میشود، «موبی دیک» هم پس از مرگ هرمان ملویل به‌عنوان یک شاهکار ادبی بر صدر ادبیات کلاسیک آمریکا قرار گرفت.
داستان این کتاب از زبان اسماعیل، یکی از خدمه‌های کشتی پکوئود و حول محور اهب، ناخدای کشتی روایت میشود. ناخدایی که در آتش انتقامی دیرینه می‌سوزد. اهب مدت‌ها پیش بر اثر حمله‌ی یک نهنگ پای خود را از دست می‌دهد و حالا تمام توان و خدمه‌ی کشتی‌اش را در خدمت اراده‌ی خود گرفته تا این نهنگ را به دام بیندازد. بسیاری بر این باورند که این رمان و تقابل نهنگ و ناخدای کشتی تمثیلی از جدال خیر و شر است که در صحنه‌ی طبیعت به نمایش گذاشته شده.
«موبی دیک» یکی از پرفروش‌ترین آثار داستانی طول تاریخ است که در فهرست «صد کتاب برتر تاریخِ» نشریه‌ی گاردین نیز حضور دارد و تا به حال اقتباس‌های متعددی از آن شده. در میان این اقتباس‌ها، ساخته‌ی ماندگار جان هیوستون که در سال ۱۹۵۶ روی پرده رفت، می‌درخشد. ترجمه‌ی فارسی این رمان به کوشش نوشین ابراهیمی از انتشارات افق، روایتی شیوا و خواندنی از این کتاب را به مخاطبان نوجوان هدیه داده است.
«طولانی‌ترین آواز نهنگ»، نوشته‌ی «ژاکلین ویلسون»
۲. طولانی‌ترین آواز نهنگ
«طولانی‌ترین آواز نهنگ» قصه‌ای به قلم ژاکلین ویلسون است که زندگی دختری به نام الا را به تصویر می‌کشد. الا که همراه با مادر، برادر کوچک‌تر و ناپدری‌اش زندگی می‌کند وارد یک شرایط بحرانی میشود. مادر باردار الا به کما می‌رود و دختربچه‌ی قصه‌ی ما مجبور میشود به‌تنهایی از برادر کوچک‌ترش مراقبت کند و با ناپدری‌ای که از او دل خوشی ندارد روزها را بگذراند. در میان این روزهای پر از اضطراب الا یک کورسوی امید و نقطه‌ی امن پیدا می‌کند؛ جادوی نهنگ‌ها! او که در مدرسه با این موجودات عظیم‌الجثه و آوازهای شگفت‌انگیزشان آشنا شده، با مطالعه و نقاشی کردن نهنگ‌ها مرهمی بر دردهایش می‌نهد. او می‌داند آواز این نهنگ‌ها از تمامی اقیانوس‌های جهان هم می‌گذرند، پس از آن کمک می‌گیرد تا با مادرش که در کما و جهان خواب به سر می‌برد ارتباط برقرار کند.
کتاب «طولانی‌ترین آواز نهنگ» با ترجمه‌ی نسرین وکیلی و به کوشش انتشارات افق به زبان فارسی در دسترس خوانندگان قرار گرفته و یکی از پرفروش‌ترین رمان‌هایی است که به‌خوبی بحران هویتی کودکان، بیماری والدین و صبر و همدلی را به نمایش می‌گذارد.
«آوازی برای یک نهنگ»، نوشته‌ی «لین کلی»
۳. آوازی برای یک نهنگ
رمان «آوازی برای یک نهنگ» داستانی درباره‌ی اشتیاق برای ارتباط با دیگران است و نشان می‌دهد که چگونه دوستی را می‌توانیم در غیرمنتظره‌ترین مکان‌ها بیابیم. شخصیت اصلی این رمان یک دختر نوجوان ناشنوا به نام آیریس است که به‌تازگی به‌همراه خانواده به تگزاس نقل مکان کرده. اما این جابه‌جایی برای او خوشایند نیست؛ چون حالا تنها دانش‌آموز ناشنوای مدرسه است و فرسنگ‌ها با کسانی که او را درک می‌کردند فاصله دارد. تنهایی و مشکلات او در برقراری ارتباط با بچه‌های مدرسه ادامه پیدا می‌کند تا اینکه یک روز سر کلاس معلم از یک نهنگ تنها حرف می‌زند؛ نهنگی که به‌دلیل تفاوت فرکانس صوتی‌اش با دیگر نهنگ‌ها توانایی ارتباط با آن‌ها را ندارد. اینجاست که نقطه‌ی عطف زندگی آیریس شروع میشود. او از لحظه‌ای که این نهنگ را می‌شناسد، به هر دری می‌زند تا راهی برای نجاتش پیدا کند. نهنگی که آیریس احساس همدردی بسیاری با او دارد.
کتاب «آوازی برای یک نهنگ» به‌خوبی تجربیات ناشنوایان را روایت کرده و تلاش‌های نوجوانی ناشنوا را که سرسختانه هدفش را دنبال می‌کند به تصویر می‌کشد. این رمان که بسیاری از منتقدان تحسینش کرده‌اند، افتخارات و جوایز ارزنده‌ای را هم از آن خود کرده است؛ ازجمله جایزه‌ی کتاب خانواده‌ی اشنایدر و کسب عنوان بهترین کتاب سال از کتابخانه‌ی عمومی نیویورک. این رمان خواندنی را انتشارات پرتقال با ترجمه‌ی زهرا هدایتی در ایران منتشر کرده است.
جالب است بدانید که نویسنده‌ی این اثر درخشان، خود، یک معلم مدارس استثنایی است که قصد داشته با خلق این قصه، عشق و امید را به دانش‌آموزان ناشنوایش و تمام کودکان و نوجوانانی که شبیه به آیریس هستند هدیه بدهد. لین کلی این داستان را بر اساس سرگذشت واقعی نهنگی نوشت که در سال ۲۰۱۵ درگذشت. حتی یک موسیقی هم با استفاده از صدای این نهنگ تنها ساخته شده است.
«نابانگ نهنگ‌سوار»، نوشته‌ی «آری نیلانداری»
۴. نابانگ نهنگ‌سوار
رمان خواندنی و افسانه‌ای «نابانگ نهنگ‌سوار»، داستانی است مصور از مجموعه‌ی «دنیا خانه‌ی من است» که به کوشش انتشارات علمی‌فرهنگی و ترجمه‌ی غزاله بیگدلو منتشر شده. این مجموعه که داستان‌های سرزمین‌های مختلف را به زبانی کودکانه روایت می‌کند در این جلد به سراغ افسانه‌ای از کشور تایوان رفته است!
داستان به زمان‌های خیلی دور و دراز برمی‌گردد. زمانی که پسرکی به نام نابانگ به‌همراه پدر و دوست نهنگش زندگی می‌کرد تا اینکه یک طوفان زندگی‌شان را زیر و رو کرد. طوفان پدر را در خود فرو برد و تنها نی‌لبکش را به جا گذاشت. از آن روز نابانگ سوار بر نهنگش به دریا می‌رفت و نی‌لبک بر لب می‌گذاشت و می‌نواخت، بلکه با آوای آشنای نی‌لبک پدر را پیدا کند. در این میان نابانگ ماجراهای بسیاری را از سر می‌گذارند تا اینکه ناجی و قهرمانی نامدار میشود. همین شهرت باعث شد تا پادشاه او را برای مبارزه با اژدهای اسمونگ که سرزمینش را ویران کرده بود فرابخواند. اما نابانگ سلاحی غیرمنتظره در برابر این هیولای عظیم‌الجثه داشت؛ نیرویی که هیچ کسی تصور نمی‌کرد و همین از نابانگ نهنگ‌سوار یک افسانه ساخت!
«برسد به دست استادنهنگ عزیز»، نوشته‌ی «مگومی ایواسا»
۵. برسد به دست استادنهنگ عزیز
کتاب «برسد به دست استادنهنگ عزیز» رمانی خواندنی برای رده‌ی سنی مخاطبانی است که در اولین سال‌های نوجوانی قرار دارند. مگومی ایواسا، نویسنده‌ی این اثر، قصه‌ی نهنگی به نام والی را روایت می‌کند که میان حیوانات دریا به «استادنهنگ» شهرت دارد. او که حالا در دوران کهنسالی به سر می‌برد مدام حسرت روزهای خوش جوانی‌اش را می‌خورد. روزهایی که با نهنگ‌های هم‌سن و سالش مسابقات المپیک برگزار می‌کردند و خبری از تنهایی نبود. حالا والی تصمیم گرفته نامه‌هایش را به مرغ ماهی‌خوار بسپارد تا او آن‌ها را به موجودات سرتاسر اقیانوس برساند. شاید این نامه‌ها صاحبان اصلی‌شان را پیدا کنند و جمع قدیمی دوباره دور هم جمع شوند.
رمان «برسد به دست استادنهنگ عزیز» داستانی شیرین از رفاقت‌هایی است که به دور از رقابت و برتری‌جویی زنده مانده‌اند و به زیست همدلانه‌شان ادامه می‌دهند. این کتاب مصور که با تصویرگری جان تاکاباتیک دیدنی شده، به کوشش محبوبه نجف‌خوانی به فارسی ترجمه و با همکاری انتشارات ایران‌بان منتشر شده است.
همان‌طور که در ابتدا اشاره کردیم، نهنگ‌ها نمادی از پیوند و ارتباط با دنیای طبیعی هستند. آواز نهنگ‌ها یکی از آواهایی است که می‌تواند ما را به طبیعتی که از آن کوچانده شده‌ایم بازگرداند. اگرچه شاید حالا شنیدن این آوا در میان امواج دریا برای ما میسر نباشد، اما می‌توانیم با دنبال کردن امواج کلمات، آوازشان را در میان قصه‌ها بیابیم. باشد که خواندن این داستان‌ها قدری بیشتر ما را به محیط زیست و مادر طبیعت نزدیک کنند.