مجله میدان آزادی: مسابقات این روزهای نمایندگان فوتبالی ایران با نماینده عربستان در لیگ قهرمانان آسیا، علاوه بر هیجانات فوتبالی و حواشی حضور رونالدو، یک روی دیگر هم داشت: یک رقابت پنهان هنری در پوسترهای طراحی شده این تیم‌ها برای روز مسابقه یا «Match Day». به همین بهانه، مینو رضایی در گزارشی که می‌خوانید اهمیت این حرکت هنری- فرهنگی در رویدادهای فوتبالی را بررسی کرده و همچنین بر نمونه‌های هنرمندانه‌ی داخلی مروری داشته است. این گزارش را در ادامه بخواند:
پوسترهای روز مسابقه به این شکلی که امروز می‌بینیم مدت زیادی نیست که در فوتبال باشگاهی ایران باب شده‌اند. به هرحال حالا این باب شدن آنقدر فراگیر است که از بزرگترین تیم‌های فوتبال پایتخت تا تازه‌کارترین تیم‌های شهرستان‌ها همه و همه برای روز مسابقه‌شان پوستر «Match Day» یا «Next match» منتشر می‌کنند. در سال‌های قبل هم این پوسترها کماکان طراحی می‌شد اما بیشتر برای ارائه‌ی اطلاعاتی چون تاریخ و زمان و مکان بازی، معرفی حامیان مالی با کمی تاکید بر هویت بصری تیم. اما به نظر می‌آید پوسترهایی که به‌خصوص در یک سال اخیر در رسانه‌های باشگاه‌ها باب شده، بیشتر دستپخت خام و بی‌نمک هوش مصنوعی باشند. دستپختی که کسی چندان طرفدارش نشد؛ چه در بنرهای تبلیغاتی سازمان‌های دولتی و خصوصی و چه در پوسترهای مسابقات هفتگی فوتبال. اما چه باعث شد که سراغ پوسترهای مسابقات باشگاهی فوتبال ایران برویم؟
چند هفته قبل بود که پوستر بازی پرسپولیس ایران- النصر سروصدا کرد. پوستری که از طرف النصرِ عربستان طراحی شده بود، در آن چند نما از فیلم‌های مختلف «عباس کیارستمی» مانند «زیر درختان زیتون» و «کلوزاپ» به همراه تصویر خود کیارستمی کارگردان فقید سینمای ایران و جهان گنجانده شده بود. این نماها در میانه‌ی یک قاب با طرح‌های آشنای سنتی ایرانی قرار گرفته‌اند و المان‌های هواداری النصر نیز در دستان بازیگران فیلم‌های کیارستمی قرار داده شده است. پوستر پرسپولیس اما برای این بازی از همان سبک بی‌هویت، بی‌خیال و بی‌معنای همیشگی استفاده کرد.
پوستر طراحی شده توسط باشگاه پرسپولیس (سمت راست) در کنار پوستر طراحی شده توسط باشگاه النصرِ عربستان (سمت چپ)
حالا بعد از حدود دو هفته این‌بار، النصر به تور استقلال خورده است و این‌بار هم برای طراحی پوستر بازی به سراغ سینمای ایران رفته است؛ پوستر فیلم «درباره الی» از اصغر فرهادی. در پوستر جدید هم همان صحنه معروف پانتومیم بازی کردن فیلم درباره الی تصویرگری شده درحالی که بازیگران، لباس‌های تیم النصر را بر تن و المان‌های هواداری النصر را در دست دارند. در این پوستر عبارت part 2 اضافه شده و به مخاطب این‌طور القا می‌کند که پوسترهای سینمایی النصر دنباله‌دار خواهد بود؛ به‌خصوص که استقلال یک بازی برگشت با این تیم، پیش رو دارد. البته طبق معمول، تیم ایرانی حتی دو روز بعد از رونمایی از پوستر خلاقانه النصر، از یک پوستر خیلی معمولی رونمایی کرد.
چرا طراحی قوی پوستر باشگاه‌های استقلال و پرسپولیس مهم است؟
فوتبال ایران تا همین چندسال قبل یک فوتبال دوقطبی بود و دو قطب آن تیم استقلال و پرسپولیس بودند؛ دو تیمی که چه در لیگ ایران و چه در لیگ‌های آسیایی از پرافتخارترین تیم‌ها هستند؛ دو تیمی که تقریبا هرسال به عنوان نماینده‌ی ایران برای مسابقه با تیم‌های خارجی معرفی می‌شوند؛ دو تیمی که بیشترین هواداران فوتبال ایران را به خود اختصاص داده‌اند؛ هوادارانی که از منش باشگاه و بازیکنان این دو تیم الگو می‌گیرند؛ دو تیمی که بخش اعظمی از بودجه و توجهات و امکانات نه‌تنها فوتبال که ورزش ایران را به خود اختصاص داده‌اند؛ تیم‌هایی که در عنوانشان باشگاه فرهنگی ورزشی را یدک می‌کشند. آیا اینکه از مدیران هنری این دو تیم توقع طراحی پوستری آبرومندانه داشته باشیم مطالبه‌ی زیادی است؟
اشاره‌ی پوسترهای النصر به چهره‌های جهانی سینمای ایران؛ خوب یا بد؟
مطمئنا این اتفاق، اتفاق خوبی است. در دو دهه‌ی گذشته بسیاری از نخبگان کهن ایران یا همان مفاخر فرهنگی ایران ما توسط کشورهای دیگر مصادره شدند. این مصادره، هم به صورت مستقیم بود و هم غیر مستقیم. مستقیم مثل اینکه ترکیه سریال «ابوعلی سینا» را ساخت و آذربایجان روی «حکیم نظامی» دست گذاشت. و غیرمستقیم مثل اینکه قطر روی ساخت فیلمی درباره‌ی مولانا توسط هندی‌ها سرمایه‌گذاری کرد و آمریکا با ساخت فیلم درباره‌ی «مولانا» و «خیام نیشابوری» ابتکار عمل را به دست گرفت. البته فقط مفاخر ایران نیستند و حتی جزیره‌های سه‌گانه ما هم از زیاده‌خواهی کشورهای عربی و غربی در امان نیست.
حالا نماینده‌ی فوتبالی یکی از مهم‌ترین کشورهای عربی و طرفدار حاکمیت امارات بر جزایر سه‌گانه، در پوسترهای اخیرش از در هنر وارد شده و هنر ایرانی با مفاخرش را به رسمیت شناخته است. این به رسمیت شناختن در رسانه‌های داخل و خارج هم بسیار تحسین شد و با عنوان‌هایی چون «پلی فرهنگی میان ورزش و هنر» و «اثری هنری که سینما و ورزش را به هم پیوند می‌دهد» از آن یاد کردند. درواقع برآیندها از طراحی چنین پوسترهایی عموماً مثبت بوده و از آن‌ها پیام ادای احترام به هنر و فرهنگ ایران دریافت شده است. بله درست است؛ زبان امروز دنیا بیش از آنچه زبان کلمه باشد، زبان تصویر است؛ بنابراین همین طراحی پوستر به ظاهر ساده می‌تواند کار چندین ساعت و صفحه، سخنرانی و مقاله را پر کند. به‌علاوه به اهدافی چون کنجکاوسازی و جذب مخاطبان داخلی و خارجی به فرهنگ و هنر ایران هم دست یابد. اما هدف بزرگتر و مغفول مانده‌ای که تیم النصر یا بهتر بگوییم عربستان دنبال می‌کند، آرایش وجهه‌ی خود به عنوان یک کشور فرهنگ‌دوست است. کاری که عموما به آن «اصلاحات ملک سلمانی» گفته می‌شود. درواقع کشور تیم النصر اگر حتی فقط یک کارگردان مثل کیارستمی داشت یا یک هنرمند سرآمد جهانی در هر رشته دیگری، مطمئنا و هرگز برای پوستر بازی‌اش از چهره‌های فرهنگی ایرانی وام نمی‌گرفت؛ بنابراین این فرهنگ و هنر ایرانی است که به کشور مقابل کمک کرده است تا چهره‌ای فرهنگ‌دوست برای خود دست و پا کند و نه برعکس.
اما بعد از انتشار پوسترهای النصر، انتظار ما طرفداران تیم‌های ایرانی یعنی استقلال و پرسپولیس چه بود؟ ما در سرزمینی زندگی می‌کنیم که هنر با تمام زندگی ما آمیخته است و یافتن و استفاده از سوژه‌های هنری برای ما بسیار آسان است. هیچ هنری نیست که ما در آن حرفی برای گفتن نداشته باشیم. چه هنرهای قدیم و چه هنرهای کم قدمت‌تر چون سینما؛ بنابراین همه مطمئنا دوست داشتیم از باشگاه ایرانی پوستری هنری‌تر از پوستر النصر ببینیم و مطمئنا همه می‌دانستیم وقت بسیار کمی برای این کار هست و کار فرهنگی عجله‌ای جواب نمی‌دهد! بنابراین توقعمان را در حد یک پوستر آبرومند و فقط با کمی چاشنی ایرانی پایین آوردیم که آن هم برآورده نشد! پوستر اول که هیچ، وقتی النصر برای بار دوم هم به سینمای ایران اشاره کرد باز هم اتفاقی در تیم ایرانی مقابل یعنی استقلال رقم نخورد و این، طرفداران تیم ایرانی و شاید بهتر باشد بگوییم هر ایرانی ایراندوستی را سرافکنده و مأیوس می‌کند.
اما واقعیت اینجاست که نباید به خاطر بدسلیقگی تیم هنری استقلال و پرسپولیس سرافکنده شویم. پیش از جریان پوسترهای باشگاه النصر، چند تیم داخلی که مطمئنا پایتخت‌نشین نبودند در تلاشی ادامه‌دار سعی کردند با پوسترهای متفاوتی، در عرصه‌های غیرورزشی چون محیط زیست و هنر ایرانی ماندگار شوند که بد نیست درباره‌ی آن‌ها بیشتر بدانیم.
1. پوسترهای هنری تیم فوتبال «گل‌گهر سیرجان»
در پوستر یکی از بازی‌های تیم «گل‌گهر سیرجان» در پاییز 1403 از تصویر «باغ سنگی سیرجان» و صاحب آن یعنی «درویش خان» به عنوان نماد سیرجان استفاده شده بود.
پوستر بازی تیم گل‌گهر سیرجان و تیم تراکتوردر آذرماه 1403
همچنین برای بازی با تیم تازه لیگ‌برتری شده‌ی «چادرملو» از پس زمینه‌ی معدنی و فولادی استفاده کرده است. با توجه به اینکه چادرملو یکی از مهم‌ترین مراکز تامین سنگ آهن و زنجیره‌ی فولاد کشور است، این پوستر بسیار فکر شده و با هویت بود.
پوستر بازی تیم گل‌گهر سیرجان و تیم چادرملو در دی‌ماه 1403
همچنین استفاده از نقش قالی سیرجانی در پس‌زمینه‌ی پوستر بازی با استقلال خوزستان نیز از پوسترهای فرهنگی و باهویت این باشگاه بوده است.
پوستر بازی تیم گل‌گهر سیرجان و تیم استقلال خوزستان در فروردین‌ماه 1403
البته گل‌گهر به سراغ چهره‌های فرهنگی برخاسته از سیرجان هم رفته است. این تیم در یکی از پوسترهایش برای بازی با ذوب آهن اصفهان، از عکس‌های «طاهره صفارزاده»، «محمدعلی آزادیخواه»، «محمد ابراهیم باستانی پاریزی» در کنار کتاب «از پاریز تا پاریس» استفاده کرده است. این پوستر که در خرداد 1403 طراحی شد، پاسخ خود را در اسفند 1403 و توسط تیم هنری باشگاه مس رفسنجان گرفت که در ادامه متن به آن خواهیم پرداخت. پوستر با نقش «امیرکبیر» در حمام فین هم از دیگر پوسترهای این باشگاه است که به نمادهای میهنی اشاره دارد.
پوستر بازی تیم گل‌گهر سیرجان با تیم‌های آلومینیوم اراک (سمت راست) و ذوب آهن اصفهان (سمت چپ)
2. پوسترهای هنری تیم فوتبال «مس رفسنجان»
باشگاه «مس رفسنجان» نیز از دیگر باشگاه‌هایی است که نشان داده تنها عنوان ورزشی را یدک نمی‌کشد و فرهنگی نیز هست. یکی از مهم‌ترین پوسترهای مس رفسنجان، برای بازی با آلومینیوم اراک رونمایی شد. پوستری که در آن لباس تیم رفسنجانی که با الهام از کاروانسرای کبوترخان رفسنجان طراحی شده بود هنردوستان ایرانی را سرذوق آورد.
پوستر بازی مس رفنسجان و تیم آلومینیوم اراک
البته مس رفسنجان پیش از این نیز نشان داده که به دنبال خلاقیت در هویت بصری خود است. این تیم سال 1400 از لباسی رونمایی کرد که روی آن نقشه‌ی کامل شهر رفسنجان کار شده بود.
همچنین پوستر این باشگاه برای بازی با پرسپولیس در ایام شب یلدا نیز خبرساز شد. پوستری که به جز اجزای سفره‌ی یلدای ایرانی، طعنه‌ای هم به آلودگی هوای تهران آن روز می‌زد!
پوستر بازی مس رفنسجان و تیم پرسپولیس
در اسفندماه سال 1403 تیم هنری مس رفسنجان اما برای بازی با هم‌استانی دیگرش یعنی گل‌گهر سیرجان، در یک رقابت هنری، پوستری از تصویر «محمد ابراهیم باستانی پاریزی» استفاده کرد. در این پوستر، باستانی پاریزی تابلویی از عکس دسته جمعی تیم مس رفسنجان را به دیوار خانه دارد طوری که گویی این چهره اصالتا سیرجانی، طرفدار مس رفسنجان است! البته منظور طراحان این پوستر می‌تواند این باشد که باستانی پاریزی تنها متعلق به سیرجان نیست و چهره‌ی فرهنگی استان کرمان است.
پوستر بازی مس رفنسجان و گل‌گهر سیرجان در اسفند 1403
3. پوسترهای هنری تیم فوتبال «تراکتورسازی تبریز»
باشگاه «تراکتور تبریز» نیز از باشگاه‌هایی است که نشانه‌هایی از ذوق ایرانی را در پوسترهای روز مسابقه‌اش نشان داده است. از پوستری با طراحی بازار تبریز تا پوستری به شیوه‌ی نقاشی‌های قاجاری با عکس مرحوم «رضا حسن‌زاده» بازیکن فقید این تیم که در تصادف رانندگی درگذشت. جالب اینکه نقاشی‌هایی که رضا حسن‌زاده را دربر گرفته مربوط به «خانه‌ی تاریخی حریری تبریز» است و پس زمینه‌ی عکس هم احتمالا بازار تبریز باشد.
پوسترهای طراحی شده توسط باشگاه تراکتورسازی تبریز
همچنین تیم تراکتور در طراحی لباس سومش از شکل هندسی گل زنبق که از گل‌های اصلی ایران و به‌خصوص منطقه آذربایجان است استفاده کرد.
در این میان برخی تیم‌ها اگرچه پوسترهای هنری تولید نکرده‌اند اما پوسترهایشان تا حدودی از یک سبک هنری پیروی می‌کند:
پوسترهای جنجالی تیم فوتبال زنان «سپاهان»
گاهی پوسترهای مسابقات جنجالی می‌شوند و باشگاه‌ها آن را تغییر می‌دهند؛ مثلا تیم سپاهان که عموما پوسترهایی کنایه‌آمیز و جنجالی دارد. تیم فوتبال زنان سپاهان بعد از طراحی یک پوستر جنجالی برای بازی با تیم تهرانی «زنان آوا» که در تصاویر و المان‌های آن، اشاره به حادثه 11 سپتامبر برداشت شد، آن پوستر را با پوستر نمای آرام برج آزادی جایگزین کرد.
پوسترهای طراحی شده برای تیم فوتبال زنان سپاهان
پوسترهای تیم فوتبال «پرسپولیس»
باشگاه پرسپولیس البته مدتی است یک شیر تقریبا سرخ را به عنوان نماد خود برگزیده و سعی دارد با تکرار آن در پوسترهایش، به یک هویت بصری یکسان دست یابد. پوستر بازی با الهلال که تقابل شیر سرخ و کوسه‌ی آبی را نشان می‌دهد و همین‌طور پوستر بازی با ذوب آهن که تقابل شیر و گاندو (نماد محیط زیستی تیم ذوب آهن) را نشان می‌دهد از این نمونه‌هاست که البته چندان هنرمندانه طراحی نشده‌اند و ردپای هوش مصنوعی در آن به چشم می‌خورد.
پوسترهای طراحی شده توسط باشگاه پرسپولیس
در پایان‌بندی این مطلب باید به یک نکته‌ی مهم اشاره کنیم: اهمیت دادن به پوسترهای روز مسابقه در لیگ برتر فوتبال ایران (که متاسفانه در پوسترها از آن با عنوان بیگانه «Match Day» یاد می‌شود) جریانی است که خیلی پیش از جریان پوسترهای سینمایی النصر آغاز شد. درواقع گرافیست‌های داخلی خیلی زودتر از باشگاه النصر این جنگ هنری_ گرافیکی خوشایند را راه انداختند و کری‌خوانی را از داخل زمین به بیرون زمین کشاندند؛ بنابراین این درست است که ما از بردن نام بزرگان سینمایمان توسط یک کشور دیگر خوشحال می‌شویم اما نباید زحمات گرافیست‌های داخلی برای بلند کردن پرچم فرهنگ و هنر در فوتبالی که به‌هرحال به فساد و بی‌اخلاقی متهم است فراموش کنیم. هنرمندانی که نشان دادند پوستر باشگاه، یک زبان تصویری قوی و چیزی فراتر از معرفی حامیان مالی و زمان مسابقه است. در مجله میدان آزادی از این گرافیست‌ها (یا شاید مدیران هنری) سپاسگزاری می‌کنیم که کمک کردند باشگاه‌ها عنوان واقعی‌شان را یدک بکشند: «باشگاه فرهنگی ورزشی».