مجله میدان آزادی: در ستون «کتاب‌شناسی پژوهشگران موسیقی نواحی ایران»، به بررسی آثار مکتوب پژوهشگر موسیقی نواحی ایران، آقای «هوشنگ جاوید» می‌پردازیم. در صفحه‌ی بیست و دوم پرونده‌ی «شاخه‌های درخت باربد» این یادداشت-فهرست را به قلم خانم «مائده زمزمه» بخوانید.
در روزگاری که هنوز در ایران و شاید در بسیاری از کشورهای دیگر، خبری از برگزاری کنسرت به شیوه‌ی مرسوم نبود، مردم نواحی مختلف ایران از خراسان و سیستان و بلوچستان تا آذربایجان و لرستان، با ساز و آواز در زندگی‌شان مأنوس بودند و به مناسبت‌ها و بهانه‌های مختلف می‌خواندند و می‌نواختند؛ موضوعی که امروزه از آن تحت عنوان «موسیقی نواحی ایران» یاد می‌شود.
حفظ گنجینهی تاریخ موسیقی نواحی ایران تا امروز را مدیون چند نفر هستیم که یکی از آن‌ها آقای «هوشنگ جاوید» است. جاوید که در سال 1338 در تهران متولد شده، اصالتی خراسانی دارد و شاید یک انگیزه‌ی جدی او برای حفظ موسیقی نواحی، روایت‌ها و خاطرات مادربزرگش، خانم «آمنه نجم‌الدین» از اهالی قوچان بوده. او در پژوهش‌های خود هر از گاهی از خاطرات و دانسته‌های او بهره برده است.
جاوید از دانشکده‌ی صداوسیما در رشته‌ی فیلم‌برداری و نورپردازی فارغ‌التحصیل شده و در زمینه‌های مردم‌شناسی و موسیقی‌پژوهی نزد اساتیدی مانند محمود روح الامینی، محمدتقی مسعودیه و فریدون جنیدی زانو زده است.
او درباره‌ی موضوعات متفاوتی مانند مردم‌شناسی، موسیقی آیینی، تاریخ نقالی و البته موسیقی نواحی و همین‌طور پیوندش با فرهنگ مردم ایران، مقاله‌های متعدد نوشته و کتاب‌هایی را گردآوری کرده است. در این نوشتار قصد داریم به معرفی مختصری از آن دسته از آثار جاوید بپردازیم که در حوزه‌ی موسیقی ایران جای می‌گیرند.
1. آشنایی با موسیقی مناطق و نواحی ایران؛ کتاب اول
در این کتاب همه‌ی موسیقی ایران و ساز و برگش حضور دارد. اواخر سال ۱۳۸۳ بود که فصول سیزده‌گانه‌ی «آشنایی با موسیقی مناطق و نواحی ایران» به قلم هوشنگ جاوید شکل گرفت. در این سیزده فصل، نویسنده به سراغ سیزده پایگاه موسیقایی کهن در ایران می‌رود تا مروری کوتاه بر تاریخ آن قومیت‌ها و انگیزه‌های مختلف‌شان برای ترانه‌خوانی داشته باشد و از سازهایی که نواختن‌شان در آن خطه مرسوم بوده یا هست، می‌گوید. حال اگر ساختمان سازهای استفاده‌شده در آن خطه، تمایزی با همان ساز در نواحی دیگر داشته باشد یا آن خطه و مردم، صاحب سازهایی منحصربه‌فرد بوده باشند که امروز به فراموشی سپرده شده، از آن‌ها هم در این کتاب، نقلی به میان آمده تا برای تاریخ بماند.
معمولاً در هر خطه نغمات مشهوری وجود دارد که به بهانه‌های مختلف و آیین‌های گونه‌گون با همراهی سازی خوانده می‌شود. این نغمات در کتاب جمع‌آوری شده و شرحی بر درون‌مایه‌ی آن‌ها و توضیحی درباره‌ی سبک موسیقی آن‌ها نیز آمده است. برای یک موسیقی‌پژوه یا مردم‌شناس که می‌خواهد از موسیقی مردم ایران بیشتر بداند، این کتاب اثری مغتنم خواهد بود.
2. نقش زن در موسیقی مناطق ایران
ما از تاریخ موسیقی زنان ایران تقریباً جز اندکی از همین خوانندگان و نوازندگانِ مشهور معاصر یا نزدیک به معاصر، اطلاع زیادی نداریم که همین آگاهی اندک هم، به مدد رسانه‌های اجتماعی، مهندسی شده و تهی‌تر از واقعیت است. این کتاب برای آن‌هایی است که می‌خواهند از موسیقی ریشه‌دار زنان ایران در خطه‌های مختلف بیشتر بدانند. «نقش زن در موسیقی مناطق ایران» در سال 1383 و در دوازده بخش به نگارش درآمده که در نسخه‌های کنونی به نه بخش تقسیم شده است. از ترانه‌های کار و تلاش در میان زنان ایرانی تا اشعار و ساز نواختن‌های‌شان برای عروسی و عزا یا نگرشی به موسیقی زنان گلستان مثل آوازهای غریبی‌شان و همین‌طور، جست‌وجوی رد پای ایمان و اسطوره‌ها در موسیقی زنان نواحی ایران، همه و همه با ذکر اشعار و توضیحی درباره‌ی موسیقی آن و همین‌طور گفت‌وگو با زنان آشنا با موسیقی شهر و روستای‌شان، در این کتاب آمده است. مثلاً در یزد یک بازی آیینی برای مجلس خواستگاری و ازدواج حضرت زهرا (س) وجود دارد که توام با شعرخوانی و اربونه‌نوازی* جمعی است. این کتاب به چند و چون موسیقایی این آیین و مواردی مانند آن پرداخته که نمونه‌هایی تمام‌عیار از پیوند موسیقی نواحی زنان و آیین‌های مذهبی هستند.
اگر قصد دارید، تصاویری بدیع از گذشته‌های نه‌چندان دور زنان اهل موسیقی در مراسم‌های مختلف به هنگام اجرا را ببینید، سر زدن به این کتاب، قطعاً لطف خودش را دارد. متن معرفی این کتاب را از این‌جا می‌توانید بخوانید.
3. موسیقی آیینی قوم ترکمن: سیری بر جایگاه اهل بیت (ع)
برگزاری پانزدهمین جشنواره‌ی موسیقی «ذکر و ذاکرین» در سال 1384 بهانه‌ی تألیف کتابی شد که محصول همکاری موسی جرجانی و هوشنگ جاوید بود. کتاب «درباره‌ی موسیقی آیینی قوم ترکمن» جایگاه اهل بیت (ع) در این موسیقی را بررسی می‌کند. جاوید در مقدمه‌ی کتاب می‌گوید: «زمانی که مرحوم «اولیاقلی بخشی یگانه»، قطعه‌ی «یامولام هی، یاحسین» را با شور تمام می‌خواند و تار می‌زد تصمیم گرفتم تا پژوهشِ نزدیک به سی سال خودم را درباره‌ی فرهنگ مردم که هم‌جوار با مذهب است، سامان دهم.»
این کتاب ابتدا در دو بخش کلی و مجموعاً پنج فصل با توضیحی درباره‌ی ریشه‌های عمیق قوم ترکمن در باور و ارادت به اهل بیت آغاز می‌شود. در بخش اول مثلاً به آیین نام‌گذاری کودکان دوقلو یا آیین زیارت امام رضا (ع) پرداخته‌اند. سپس بابی درباره‌ی انواع روایت‌های مکتوب ترکمن‌ها درباره‌ی اهل بیت و به‌خصوص وقایع عاشورا گشوده می‌شود. در این بخش روایت‌هایی به زبان شعر ترکمنی همراه با ترجمه‌ی آن‌ها به زبان فارسی معیار آمده است. شاید جالب باشد بدانید ترکمن‌ها کتاب‌های عشقی مشهوری مانند «صایاد و حمرا» دارند که در کشاکش آن، یکی از شخصیت‌ها از اشعار ترکمن بهره جسته و مثلاً به مولا علی (ع) توسل می‌کند یا روایت موسیقیایی و فولکلوریک دیگری به نام «زهره و طاهر» که قهرمانش ضمن اشعار به اولیا و انبیا متوسل می‌شود. این روایت‌ها همگی در این کتاب جمع‌آوری شده‌اند. اشعار ترکمن ثناگویی «مختوم‌قلی» درباره‌ی اهل‌بیت هم از دیگر بخش‌های خواندنی کتاب است.
در بخش دوم کتاب سبک‌های گوناگون استفاده‌شده در موسیقی آیینی ترکمن‌ها و همچنین شناسنامه‌ای دیدنی از هنرمندان ترکمن در زمینه‌ی موسیقی نواحی آمده است. برای مخاطب علاقه‌مند به موسیقی و مخصوصاً برای یک ترکمنِ علاقه‌مند به موسیقی قومیتش، خواندن این کتاب یک ضرورت هنری دل‌نشین است.
4. سیری بر تاریخ داستان‌پردازی آوازی و موسیقایی در ایران
گوشه‌ای از موسیقی نواحی ایران با کلماتی چون رامشگری و چامه‌گویی گره خورده است. مفاهیمی که در دل تاریخ، از اشعار «شاهنامه»ی فردوسی تا امروز جای گرفته‌اند و ما را به کلمات دیگری مثل نقالی یا همان فن داستان‌‌گزاری می‌رسانند. در این کتاب آقای هوشنگ جاوید به ریشه‌یابی تاریخی داستان و داستان‌پردازی آوازی و مفاهیم مرتبط با آن مانند همین چامه‌گویی یا رامشگری از دوران باستان تا پادشاهی صفویه پرداخته است. این کتاب دو بخش کلی دارد: قبل از اسلام تا پایان دوران آل بویه، از پایان آل‌بویه تا ابتدای عصر صفوی. کتاب چاپ سال ۱۳۹۷ است.
5. آواهای روح‌نواز
همه‌ی ما در دوره‌ی کودکی لالایی‌هایی را هنگام خواب شنیده‌ایم و آرام‌آرام با آن‌ها قد کشیده‌ایم. قصه از آنجایی جذاب می‌شود که بدانیم کودکان شهرهای مختلف ایران، لالایی‌هایی شنیده‌اند که هر یک به زبان و لهجه‌ا‌ی محلی به شعر درآمده و به گوش این کودکان خوانده شده است. کتاب «آواهای روح‌نواز»، مجموعه‌ای از لالایی‌های مادران سراسر ایران است که در آن اشعار هر لالایی به‌همراه معانی کلمات محلی و همین‌طور راهنمای آوانگاری هر مصراع از شعر آمده است. نویسنده این اثر را در سال ۱۳۸۳ گرد آورده و به مادرانی که هنوز شوق لالایی خواندن دارند، تقدیم کرده است. حتی اگر مادری اهل ملایر یا از اهالی ماهشهر هم نباشید، می‌توانید برای یک بار هم که شده لالایی مادران آن خطه را برای نوزادی بخوانید و دریابید که این دعوت‌نامه‌های موسیقایی به خواب، چه اشعار عمیق و آرامش‌بخشی دارند.
6. موسیقی رمضان در ایران
روزگاری را تصور کنید که نه زنگ هشدار گوشی‌ها ما را از اذان صبح خبردار می‌کرد و نه تلویزیونی در کار بود که نشان دهد چند دقیقه تا اذان مغرب یا صبح زمان داریم. شبکه‌ی اجتماعی هم از اساس وجود نداشت که حلول ماه رمضان را به گوش مردم برساند. فکر می‌کنید در این دوران، وقایع این‌چنینی چگونه به اطلاع مردم می‌رسید؟ این‌جا است که تألیف این کتاب در حوالی سال 1383 درباره‌ی موسیقی رمضان نواحی ایران، اهمیت خودش را نشان می‌دهد.
سحرخوانی رمضان در نواحی مختلف مانند بوشهر و سیستان که با ساز کوبه‌ای هم‌نشین است یا بین کردها و لرها که با تار و تنبور همراه است، از بخش‌های خواندنی این کتاب است. سایر اوقات رمضان هم در بخش‌های مختلف ایران، اشعار و نغماتی خاص داشته‌اند که در این کتاب آورده شده است.
همین گلدسته‌ی مساجد که امروز می‌بینیم آداب گلدسته‌خوانی و اشعار خاص خود را داشته‌اند. حتی همین نقاره‌زنی که احتمالاً همه‌ی ما در حرم امام رضا (ع) آن را شنیده‌ایم، در نواحی مختلف ایران مانند مازندران وجود داشته، قدمتی به بلندای تاریخ ایران دارد و رسومی ویژه را به نام خودش ثبت کرده است. محمدرضا درویشی نت‌نگاری نقاره‌زنی‌ها را به این کتاب، افزوده است.
این کتاب یک بخش «رو در رو» هم دارد که به مجموعه مصاحبه‌ها در همین حیطه اختصاص دارد. پایان‌بخش نسخه‌ی فعلی این کتاب، بخش «اضافات و تعلیقات» است که مجموعه روایت‌هایی از آیین‌های موسیقایی رمضان یا تاریخ آن‌ها را در خود جای داده است.
.jpg?ver=VOV1zDccQFvOYOHUUbY6Hw%3d%3d)
7. آخرین خنیاگر: شرح حال زندگی حاج قربان سلیمانی
«آخرین خنیاگرِ» هوشنگ جاوید، شرح‌حال زندگانی حاج قربان سلیمانی است. این کتاب در حوالی سال‌های ۸۸ و ۸۹ درباره‌ی این نابغه‌ی دوتارنوازی شمال خراسان نگاشته شده است که متاسفانه در حال حاضر نسخه‌ای از آن در ویترین کتاب‌فروشی‌ها موجود نیست.
8. گلستان چامه‌ها
این اثر که در سال 1399 منتشر شده است، به دسته‌بندی و شرح لالاهایی‌های مادرانه‌ی زنان استان گلستان اختصاص دارد و ریزبینانه آن‌ها را بررسی کرده است.
9. فرهنگ موسیقی کار در ایران
احتمالاً بیشتر ما موسیقی بوشهری‌ها هنگام کار در دریا یا همان نِی‌مه‌خوانی را شنیده‌ایم. این کتاب را مجموعه‌ای از مقالات درباره‌ی آوازها و نغمه‌های کار که بخشی مهم در موسیقی نواحی ایران هستند، شکل داده است. کتاب به کوشش هوشنگ جاوید در سال ۱۳۹۵ به دنیای نشر روانه شد. مطالعه‌ی این کتاب به آن‌هایی که جست‌وجو می‌کنند به‌هنگام کار چه گوش بدهند، کمک می‌کند تا به ریشه‌دار بودن این دغدغه در نواحی ایران پی ببرند و بتوانند پیشنهادهای موسیقایی-کاری در هر ناحیه را دقیق‌تر بررسی کنند. متاسفانه نسخه‌ی کاغذی این کتاب این روزها از دسترس کتاب‌خوان‌ها خارج شده است.
10. از حماسه تا انقلاب، موسیقی
در صفحات اولیه کتاب وقتی دسته‌بندی موسیقی حماسی را مرور می‌کنیم خیلی زود متوجه می‌شویم که حماسه با موسیقی خطه‌های مختلف ایران پیوندی دیرین دارد. در این اثر که در سال 1396 منتشر شده است، ابتدا به دسته‌بندی‌های حماسه از دریچه‌های مختلف نگاه شده، سپس سری به شعر حماسی از گیلان و حتی حماسه در لالایی گیلانی‌ها و بلوچستان زده و در ادامه به ریشه‌های تاریخی حماسه در اشعار و نغمات حماسی پرداخته است. این کتاب در دو بخش «حماسه و پهلوانی» و «اعتراض آشوب‌انگیزی و فترت» تنظیم شده است.
11. پرند ستایش در ایران، دفتر نخست
این اثر که در سال 1388 تدوین شده، ابتدا با ریشه‌های کلمه‌ی ذکر و تعریف آن آغاز می‌شود و سپس به تعریف ذکر از دیدگاه مکاتب عرفانی می‌رسد. اهمیت ذکر در ادیان و انواع ذکرخوانی، این‌جا با موسیقی نواحی ایران گره می‌خورد که ذکرخوانی جنوب خراسان و هرمزگان نمونه‌هایی قابل‌توجه از آن هستند. پس از آن، کاربرد ذکر در کار و مشاغل و اذکاری که به‌هنگام آهنگری و سقایی و... ادا می‌شده همراه با اشعارشان بیان می‌شود. بررسی اذکار مختلف، حالت نشستن و آداب در زمان ذکر گفتن از دیگر موضوعات کتاب است.
جلوتر می‌آییم و درباره‌ی نعت‌خوانی، منقبت‌خوانی و تاریخ چاوشی که همه با موسیقی نواحی ایران در هم آمیخته، می‌خوانیم. راویان بخش چاوش هم که از قسمت‌های مختلف ایران مانند میبد و اردکان و دیگر نواحی هستند، هر کدام از آداب چاوشی‌خوانی در خطه‌ی خودشان می‌گویند.
12. درمان معنوی: حکایات و روایات
احتمالاً درباره‌ی مجالس ذکر و تأثیر اذکار مطالبی را شنیده‌ایم یا تجربه‌هایی در این زمینه داشته‌ایم. حال اگر ادای اذکار با آوایی ویژه همراه شود، این ذکرخوانی‌ها جلوه‌هایی بارز از موسیقی ایرانی را رقم خواهند زد. سال 1400، تازه‌ترین اثر هوشنگ جاوید در همین زمینه روانهی بازار نشر شد تا مخاطب این کتاب بتواند ذکرخوانی‌ها و تأثیر آن را از حیث معنایی، تاریخی و موسیقایی به تماشا بنشیند. از مزیت‌های این کتاب، وجود QRCode هر قطعه‌ی ذکرخوانی است که امکان تجربه‌ی شنیداری آن قطعه را برای خواننده‌ی اثر فراهم می‌کند.
13. موسیقی – رسانه
یکی دیگر از آثار نوشتاری هوشنگ جاوید «موسیقی - رسانه» است که در سال 1388 نگاشته شده. جاوید در این کتاب ابتدا سراغی از پیدایش رادیو در ایران گرفته و بعد به وضعیت موسیقی ایران که در سال‌های 1320 تا 1330 در رادیو پخش می‌شده، نگاهی انداخته است. اگر به تاریخ رادیو و پخش موسیقی ایرانی در رادیو، آن هم به استناد مدارک یا سخنانی از روح‌الله خالقی، مشیر همایون (شهردار) و شیروانی (رئیس اداره‌ی کل انتشارات رادیو) علاقه‌مند هستید، خواندن این کتاب برای شما خالی از لطف نیست.
14. سحوری سپاهان
پایان‌بخش فهرست کتاب‌شناسی آقای هوشنگ جاوید، معرفی کتاب «سحوری سپاهان» است. تاریخ ماه رمضان در اصفهان، مانند سایر نواحی ایران از آیین‌ها و آواهای سحرگاهی خالی نیست. از همین رو جاوید در سال 1395 برای بررسی این پیوند دیرین، به سحرخوانی‌های اصفهان سری زده و از اشعار و نوحه‌ها تا نت هر آوای سحری را در این اثر ذکر کرده است.
پی‌نوشت:
* اربونه، سازی کوبه‌ای شبیه دایره و دف است که به شهر یزد تعلق دارد.
مطالب مرتبط:
مصاحبه مجله میدان آزادی با هوشنگ جاوید