مجله میدان آزادی: در این مطلب، قسمت سوم از سلسله‌یادداشت «نوروزخوانی در ایران و جهان» را خواهیدخواند. نویسنده‌ی این مجموعه یادداشت، پژوهشگر موسیقی نواحی ایران، «جهانگیر نصری اشرفی» است. این مطلب را در صفحه‌ی هفدهم پرونده‌ی «شاخه‌های درخت باربد» بخوانید:
ویژگی‌های شغلی نوروزخوانی
(سن، جنسیت، لباس، زمان کار و مشاغل تعریف شده)
آغاز کار نوروزخوانان چه در ورارودان (ماوراءالنهر) و چه در ایران معمولاً از اواسط اسفندماه یعنی سرآغاز رویش و برآمدن گل بایچیچک، پامچال و بنفشه بوده‌است و بر اساس سنت‌های تثبیت‌شده، آغاز سال نو به منزله‌ی پایان کار نوروزخوانان تلقی می‌شد. اما منظور از نوروزخوانان چه افرادی هستند؟
پی‌خوان (کیسه‌دار)
کیسه‌دار در نوروزخوانی بیشتر در نقش یک کارگر ظاهر می‌شد؛ کارگری که البته از اندکی ذوق و هنر نیز بهره برده و آواز او نیز شنیدنی بود. به‌عکس برای کار نوروزخوان (سرخوان) حافظه‌ی سیال، ذهن سرشار از شعر و قصه و آگاهی نسبتاً جامع از سیره‌ی پیامبران و امامان و برخی رویدادهای تاریخی از ملزومات به شمار می‌آمد. علاوه بر این نوروزخوان می‌بایست از حسی بداهه‌پرداز نیز برخوردار باشد، در حالی که عمل کیسه‌داری بیشتر با بنیه‌ی قوی و سلامت جسمی کیسه‌دار مرتبط بوده تا او بتواند هرچه بیشتر و بهتر در حمل‌ونقل و جابه‌جایی اجناس اهدایی موفق باشد. در عین حال در برخی نقاط، کار پی‌خوانی گسترده‌تر بوده و پی‌خوان می بایست وظیفه‌ی همراهی نوروزخوان را در جملاتی طولانی و بخشی از اشعار ثابت نوروزخوانی عهده‌دار می‌شد. در این مواقع، صدای خوش، تسلط به موسیقی و قریحه ای نسبتاً قابل‌قبول، در انتخاب او به‌عنوان همراه و کیسه‌دار مدنظر قرار می‌گرفت. از همین رو در تالش و طالقان معمولاً کیسه دار و همراه از میان افراد خوش قریحه و خوش صدا انتخاب می‌شدند، چراکه آن‌ها عملاً مجری بخشی از آواز و اشعار نوروزخوانی بودند. با این همه و در همه حال نسبت کیسه‌دار با نوروزخوان همچون نسبت کارگر و کارفرما یا با کمی اغماض در اندازه‌ی استاد با شاگردی تازه‌کار قابل‌قیاس است.
*جنسیت و سن نوروزخوانان
نوروزخوانی را باید موضوعی کاملاً مردانه تلقی کرد؛ چراکه اساساً نحوه‌ی اجرای آن در مجامع رسمی، با توجه به نهی دینی شنیدن آواز زنان -چه در کیش زرتشت و چه در دین اسلام- غیرممکن بود. لذا هرگونه تصور اجرای زنانه‌ی این مراسم در مقاطع مختلف تاریخی منتفی است. علاوه بر این سفر به نواحی دوردست و در نتیجه دور ماندن از خانواده، عبور از راهها و کوره‌راه‌های صعب‌العبور عملاً زمینه‌ی حضور زنان را در اجرای این مراسم ناممکن می‌ساخت.
سن نوروزخوان اصلی (سرخوان) معمولاً بیشتر از پی‌خوان (کیسه‌دار) بوده ولی در عین حال قطعیتی در کار نبوده و گاه ممکن است پی‌خوان مسن‌تر از نوروزخوان اصلی باشد.
*تقسیم دستمزد میان نوروزخوان و پی خوان
هر گروه از نوروزخوانان به‌طور معمول روزانه بین پنجاه تا یک‌صد کیلوگرم اجناس مختلف دریافت می‌کردند. چنان‌چه استثنائاً وزن اجناس از این میزان نیز بیشتر می‌شد، نوروزخوان در حمل‌ونقل هدایا به کیسه‌دار کمک می‌کرد. با توجه به فعالیت حدوداً بیست روزه ی نوروزخوانان، آن‌ها یکی از روستاهایی را که در حوزه‌ی کارشان به‌صورت نسبی حالت مرکزیت داشته، انتخاب کرده و اجناس را به‌صورت امانت نزد یکی از روستاییان معتمد قرار می‌دادند. پس از پایان کار و هم‌زمان با تحویل سال، اجناس خود را تحویل گرفته و به خانه‌ی خود حمل می کردند یا در بازارهای منطقه ای می‌فروختند. نحوه‌ی تقسیم درآمد بین نوروزخوان اصلی و کیسه‌دار معمولاً دو سهم در برابر یک سهم (دو به یک) بوده است. با این حال این نسبت در تقسیم انعام غیرنقدی و نقدی ثابت نبوده و در بسیاری موارد نوروزخوان و کیسه‌دار اجناس و وجوه حاصله را به‌تساوی بین خود تقسیم می‌کردند.
*لباس و پوشش نوروز خوانان
نوروزخوانان لباس مخصوصی نداشته و معمولاً پوشاک‌شان با لباس مردم بومی همانند بود.
در مناطق مختلف البرز پاپوش بومی (کال چرم k"a" ̅l "c" ̅arm)، پاتاوه ی پشمین (پاتو p"a" ̅to، پاتوه p"a" ̅tove)، شلوار بندی از جنس چوخا (پشلوار p"a" ̅selv"a" ̅r/ پشمی شلوار p"a" ̅smi- "s" ̅elv"a" ̅r/ سرشلوار sar "s" ̅elv"a" ̅r)، پیراهن سفید یا آبی بدون یقه (سرجمه sar jeme/ جومه jume)، جلیقه (جلزقه jelezqe)، کلاه نمدی (لم کلا lam kel"a" ̅) و البته شال کمری مجموعه ی پوشاک نوروزخوانان را تشکیل می داده است. یعنی پوشاکی که همه‌ی ساکنان البرز شمالی و مناطق کوهستانی استفاده می‌کردند. لباس نوروزخوانان جنوب البرز اعم از طالقان، الموت و برخی روستاهای قزوین و شاهرود و سبزوار نیز از همین نوع بوده که البته مردم جنوب البرز (کومش) معمولاً به‌جای پاتاوه و چرم از گیوه و از کلاه قومی خود استفاده می کردند. نوروزخوانان غالباً چوب‌دست دوداندود و یک فانوس نیز همراه داشتند. برخی نوروزخوانان که از سلک سادات بوده یا لااقل خود را سادات معرفی می‌کردند، دستار سبزی بر سر نهاده و شال سبزرنگی را نیز به گردن می‌آویختند. برخی نوروزخوانان غیرسادات نیز از شال و دستار سفیدرنگ استفاده می‌کردند. نوروزخوانان دو کیسه‌ی معمولاً سفیدرنگ و نیز دو عدد کوله‌پشتی نیز جهت حمل‌ونقل انعام همراه داشتند.
ادامه دارد