مجله میدان آزادی: به مناسبت ماه رمضان و شب‌های قدر سی‌ویکمین مطلب پرونده‌ی «شاخه‌های درخت باربد» به مروری بر موسیقی رمضان در موسیقی نواحی مختلف ایران اختصاص می‌دهیم. این یادداشت را به قلم موسیقی‌شناس و آهنگساز محترم آقای «احمد رمضی» بخوانید:
موسیقی محلی یا فولکلور در هر سرزمینی با شئونات مختلف مردمان آن دیار، مانند آداب و رسوم، زبان، کار، تاریخ، جنگ، صلح، غم، شادی، اعتقادات و باورها پیوندی عمیق دارد. این موسیقی سالیان سال در طبیعت آن منطقه اجرا، تصفیه و رشد کرده و ملودی‌ها و ریتم‌ها با حال و هوا و اتصال به آن سبک زندگی ساخته و پرداخته شده‌اند.
یکی از این فضاها مراسم و مجالس و آیین‌های مذهبی است که با اعتقادات مردم مناطق مختلف پیوند خورده و موسیقی مثل همیشه ملازم و همراه این داستان بوده است.
فرهنگ غنی و ریشه‌دار ایران‌زمین بعد از اسلام عزیز نیز با رنگ و بوی اسلام شکوفا شد و به مسیر رشد خود ادامه داد و تمام داشته‌های فرهنگی خود مانند ادبیات و معماری و نقاشی را در خدمت اسلام و بزرگان دین آورد و در نتیجه شاهکارهای بسیاری در این دوران خلق شد. موسیقی نیز مانند سایر هنرها در خدمت آیین‌های مذهبی درآمد و در رسوم مختلف حضور داشت.
یکی از ماه‌های خاص در میان مسلمانان که به آیین‌های مختلف آراسته، ماه مبارک رمضان است که در شهرها و روستاهای مختلف با مراسم متفاوت بزرگ داشته می‌شود. چون موسیقی رمضان و فضای فرهنگی هر منطقه با دیگر مناطق فرق می‌کند، در نتیجه آواها، نغمه‌ها، ریتم‌ها و سازهای متفاوتی با کارکردهای گوناگون به ماه رمضان پیوند خورده‌اند.
از آیین‌های گوناگون رمضان می‌توان به پیش‌خوانی رمضان، بیدارسازی، چاووش‌خوانی، سحرخوانی، گلدسته‌خوانی، جار کشیدن، حکمت‌خوانی، حکایت‌خوانی، معراج‌نامه‌خوانی، ذکرخوانی، مددخواهی، مرثیه‌خوانی و مقتل‌خوانی اشاره کرد که با ساز و بدون ساز با تنوعی حیرت‌انگیز در گوشه و کنار این مرز و بوم سال‌ها اجرا می‌شدند.
در مراسم «پیش‌خوانی رمضان» مردم یک تا سه روز پیش از رویت هلال ماه رمضان، اشعاری را که حال و هوای خوش‌آمدگویی داشت با صوتی زیبا در بام خانه یا گلدسته‌ی مساجد می‌خواندند. این آوازها اغلب در دستگاه چهارگاه اجرا می‌شدند و به خواننده‌ی آن‌ها در برخی نقاط «چاووش سحری» هم می‌گفتند.
در کرمان برای مراسم «بیدارسازی» از سازی با صدای بلند به‌نام سفیدمهره و نقاره استفاده می‌کردند. ریتم نقاره‌نوازی در ماه رمضان با ماه محرم تفاوت داشت. در بعضی روستاهای کرمان، روی شتر طبل یا دهل می‌بستند و با نواختن در کوچه‌ها، مردم را برای سحر بیدار می‌کردند.
مراسم «رویت هلال ماه» اول یا آخر ماه برگزار می‌شد. نوحه‌خوان‌های خوش‌صدا به‌همراه دهل‌زن‌ها و نقاره‌زن‌ها و کرنا نوازها به نقطه‌ی بلندی در منطقه‌ی خود می‌رفتند و بعد از دیدن هلال ماه جمع را به صلوات فرستادن تشویق می‌کردند و بعد آوازهایی را در تکریم و استقبال از ماه رمضان می‌خواندند که به این آوازها در نقاط مختلف اسم‌‌هایی متفاوت می‌دادند؛ مانند «یا رمضان»، «مرحبا»، «الوداع» و «رمضانیه‌خوانی».
آیین دیگر «قنبرخوانی» است که در آن از زبان قنبر اشعاری را برای شهادت امام علی (ع) می‌خواندند.
در بوشهر به وقت سحر مراسم «دُم دُم سحری» با اشعاری نیایش‌گونه و همراهی دمام برگزار می‌شد. اجراکنندگان مراسم بعد از سی شب، صبح عید فطر با نواختن دمام به‌سوی خانه‌ها می‌رفتند و هدیه دریافت می‌کردند.
«سحرخوانی» در میان اقوام کرد و لر با آوازهای نیایشی خاصی با نواختن دوتار و تنبور و سرنا در فضای شور و ماهور اجرا می‌شد. در سیستان جوانان، آوازی به نام «الله رمضو» را همراه با ساز دهل یا دهلک برای بیداری سحر می‌خواندند.
در «گلدسته‌خوانی» عده‌ای از افراد خوش‌صدا، تکی یا چند نفره مناجات سحری را طوری می‌خواندند که مردم از نوع نغمه متوجه می‌شدند که امروز چه روزی است؛ سوگ است یا سور یا حادثه.
در مراسم «نقاره‌زنی» و «دهل‌زنی» که همه‌روزه در هنگام سحر و افطار اجرا می‌شد نوازندگان با نوع ضرب‌آهنگ خود زمان باقیمانده تا اذان را به مردم اعلام می‌کردند. این ریتم در مازندران «پیش‌نمازی» و در کردستان «آوروغان» خوانده می‌شد.
نکته‌ی جالب اینکه در مناطقی که ساز یا فرد خوش‌صدایی نبود عده‌ای از جوانان جار می‌کشیدند و به این شکل مومنان را برای سحر بیدار می‌کردند.
فرم دیگری از موسیقی در ماه رمضان «روایتگری» نام دارد که با ساز نیز همراه بوده است. روایتگران بومی در این ایام منظومه‌های دینی را همراه با ساز خود تعریف می‌کردند یا «حماسه‌خوانی» می‌کردند. تداوم در اجرای این روایتگری‌ها موسیقی و آوازهای خاصی را پدید آورد که به‌عنوان «حمله‌خوانی»، «معراج‌نامه‌خوانی» و «باب‌خوانی» شناخته می‌شدند.
«ذکرخوانی» در شب‌های قدر هم با تنوع ملودی خاصی، چه با ساز زخمه‌ای و چه بدون ساز، برگزار می‌شد؛ مانند ذکر دوازده امام در تربت جام با دوتار و با صدای استاد نورمحمد درپور.
«آیین انفاق» در نیمه‌ی ماه رمضان و در شب ولادت امام حسن (ع) برگزار می‌شد. گروهی از نوجوانان با خواندن آوازهایی شاد با مضمون انفاق از مردم پول یا کالایی دریافت می‌کردند و در نهایت هر آنچه جمع شده بود به مستمندان می‌رساندند. البته این رسم در یزد در شب بیست و هفتم اجرا می‌شد و فضای موسیقی هم به ماهور نزدیک بود. اهالی فینِ کاشان معتقدند که این رسم از صدر اسلام به یادگار مانده است. در این آیین فضای موسیقی آوازی است.
آنچه گذشت تنها گوشه‌ای از همراهی موسیقی، بالاخص موسیقی نواحی، با آیین‌های معنوی و مذهبی ما بود.