مجله میدان آزادی: پرده‌ی بعد از ستون «کجا بریم، چی گوش بدیم؟» به موسیقی خراسان می‌پردازد. در صفحه‌ی نهم از پرونده‌ی «شاخه‌های درخت باربد»، این قطعات پیشنهادی را به قلم خانم «مائده زمزمه» می‌خوانیم:
ایام خوش بهار فرا رسیده و قصد داریم به بلندای تاریخ و به‌شکوه پرده‌های موسیقایی زیبای ایرانی، به سرزمین برآمدن آفتاب، یعنی خراسان سفر کنیم. خراسانی که هویت موسیقی محلی‌اش را از بخشی‌های کرد و ترک شمال خراسان و اهالی میانه و جنوب این سرزمین به یادگار دارد.
ابتدا به خطه‌ی بخشی‌ها یعنی شمال خراسان سر می‌زنیم. بخشی‌های کرد و ترک، همان‌هایی هستند که میراث‌دار «اوزان1» قدیم‌اند و ماه‌های محرم و صفر که می‌رسید، دوتار را به‌صورت واژگون می‌آویختند و به نشانه‌ی عزا پارچه‌ای سیاه به سازشان می‌بستند و برای مردم از کربلا روایت می‌کردند. همان‌ها که از چهره‌های شاخص‌شان در دوره‌ی ما مرحوم «حاج قربان سلیمانی» است.
حال در شمال خراسان به سراغ کردهای این ناحیه یا همان کرمانج‌ها می‌رویم، همان‌ها که هماره، مرزداران شرقی ایران بوده‌اند و حتی با سازهایشان حق پاسبانی از این خاک را به تمامی ادا کرده‌اند. از چه حکایت می‌کنیم؟ از روزهایی که کرمانج‌های مواجه‌شده با قشون روس در مرزهای شمال شرق ایران، «قشمه» به‌دست‌گرفتند و همگی باهم نواختند تا دشمن را از صدای این هم‌نوازی به سرحد جنون برسانند و قدرت صوت با سنگ کوه‌ها کاری کند که متلاشی شوند تا به‌این ترتیب، کرمانج‌ها با موسیقی‌شان ثابت کنند که هنرمندانه و جانانه از مرزها دفاع کرده‌اند. مردمی که آن قدر حرمت ساز را می‌دانستند که پیش از نواختن دوتارشان وضویی می‌ساختند و گاه آیاتی از مصحف را تلاوت می‌کردند و سپس پنجه در کاسه‌ی دوتار می‌بردند.
در قسمت شمالی خراسان باید همراه شویم با شش سبک و شیوه‌ی مهم موسیقی کرمانج‌ها: آواز «کلاته‌گی» که با سازهای قشمه و کمانچه همراه است. آواز «هرای» که لیلانه‌های کرمانجی همگی در این سبک اجرا می‌شوند. آواز «درگزی» که از تاثیر آواز و موسیقی ترکی سلجوقی و ترکمنی بهره برده. «ده ره‌ی» و آن آواز پرطنین و بلند و رسایش یا آواز «اسفراینی» که نغمگی ساز را از هنگ‌های کرمانجی و نغمگی آواز را از نغمگی‌های کویری، ترکمنی و جنوب خراسان به ارث دارد و همین‌طور آواز «جلگه‌ای» با نرمش، اندوه و حزنی که در شیوه‌ی اجرایش وجود دارد، این سبک‌های شش‌گانه را شکل می‌دهند.
آوای خوش موسیقی کردهای کوچیده‌ی مقیم شمال خراسان با سازهایی چون دهل، دایره، قشمه و کمانچه و... همراه است.
وقت آن رسیده که به میانه و جنوب خراسان سفرکنیم و گوش بسپاریم به ده دسته‌ی کلی موسیقی این ناحیه و انواع مقام‌ها و ترانه‌های آن. موسیقی مقامی تربت‌جام از دسته‌های مهم موسیقی جنوب و میانهی خراسان است. این خطه هم مانند موسیقی شمال خراسان، مقام نوایی دارد؛ اما یک نوایی متفاوت با مقام نوایی شمال خراسان. ترانه‌ی معروف نوایی متعلق به همین ناحیه است.
سکه‌ی رایج موسیقی میانهی خراسان، حماسه‌خوانی با دو تار است. منظومه‌های عاشقانه مثل «فلک‌ناز»، ترانه‌های طنز و کنایی مثل «بچه‌گونام» یا بازی‌های آیینی و خیام‌خوانی را هم باید از دیگر نمونه‌های شنیدنی موسیقی میانهی خراسان بدانیم.
موسیقی محلی خراسان در ناحیه جنوب و میانه با انواع سازهای زهی، بادی و کوبه‌ای انسی دیرین داشته و دستکوب2، دهل، سرنا و دوتار تنها چند نمونه‌ی مختصر از سازهای پرتعداد و رایج در این بخش است.
برای یک سفر آفاقی و انفسی به این خطه‌ی پهناور ایران، پیشنهاد ما گوش‌سپردن به چهار قطعه‌ی دوتارنوازی است که می‌تواند دریچه‌ای باشد به دنیای پرطنین نُت‌های خراسانی. این قطعات و شرحی مختصر درباره‌ی هر کدام را در ادامه می‌توان مرور کرد:
1. قطعه‌ی «سرو خرامان» از آلبوم «خون پاش و نغمه ریز» به نوازندگی غلام‌حسین سمندری و آواز ابراهیم شریف‌زاده از موسیقی تربت جام
2. قطعه‌ی «بحر طویل» با دوتارنوازی و خوانندگی حاج قربان سلیمانی همراه با دوتارنوازی فرزندش، علیرضا سلیمانی - موسیقی شمال خراسان
3. گروه‌نوازی دوتار و دف با خوانندگی غلام‌حسین غفاری - مقام «الله مدد» موسیقی تربت جام
4. قطعه‌ی «نوایی» با دوتارنوازی ذوالفقار عسکری‌پور و آواز نورمحمد درپور - مقام «نوایی» تربت جام
منابع:
کتاب آشنایی با موسیقی نواحی ایران؛ کتاب اول اثر هوشنگ جاوید
پی‌نوشت:
1. اوزان، نام طایفه‌هایی از قوم ترکمن است.
2. دستکوب، دفی منتظم الاضلاع است که در خراسان نواخته می‌شود.