ریویو: نقد و بررسی انیمیشن «شهر اشباح»، ساخته «هایائو میازاکی»

مجله میدان آزادی: در نهمین صفحه پرونده پرتره هایائو میازاکی می‌رویم سراغ دهمین انیمیشن سینمایی هایائو میازاکی با نام «روح رانده شده» یا «شهر اشباح» (千と千尋の神隠し) که به نوعی مشهورترین و محبوب‌ترین سینمایی میازاکی به حساب می‌آید. ریویوی نقد و بررسی و گزارش جزئیات این انیمیشن را به قلم یک آشنای زبان و فرهنگ و هنر ژاپن خانم منصوره محبی بخوانید:

نقد شهر اشباح یا روح رانده شده

انیمیشن؛ ظاهر یا محتوا، سطح یا عمق

انیمه¹ یا انیمیشن‌های دوبعدی ژاپنی مثل دو لبه‌ی تیغ هستند. شما یا از دوستداران انیمه هستید، یا در گروه افرادی قرار می‌گیرید که هیچ علاقه‌ای به تماشای انیمه ندارند. ظاهر انیمه‌هایی که غالباً دست‌ساز و کاملاً شبیه به نقاشی هستند، باعث می‌شود بعضی افراد از همان ابتدا سراغ تماشای‌شان نروند. در صورتی‌ که اگر وارد وادی انیمه شوید، دیگر خروج از آن کار آسانی به نظر نمی‌رسد. برای ورود به دنیای انیمه، ابتدا باید تمام تصورات‌تان را از انیمیشن‌های کودکانه، هیجان‌محور و پرزرق و برق غربی پاک کنید و بدانید که قرار است با دنیایی جدید از مفاهیم و تصاویر روبه‌رو شوید.

هایائو میازاکی؛ بزرگ‌ترین نام در جهان انیمیشن

هایائو میازاکی، پیرمرد خلاق ژاپنی که فارغ‌التحصیل علوم سیاسی و اقتصاد است، در دوران دبیرستان تحت‌تأثیر انیمیشن محبوب «افسانه‌ی مار سفید» قرار گرفت و قدم به دنیای انیمه گذاشت. او با تأسیس استودیو جیبلی، معروف‌ترین آثار پویانمایی جهان مانند «هایدی، دختری در کوه‌های آلپ»، «همسایه‌ی من توتورو»، «شاهزاده مونونوکه» و... را تولید و در صدر همه‌ی آن‌ها شاهکاری به نام «سرزمین اشباح» را به دنیا تقدیم کرد.

شخصیت اصلی شهر اشباح

خلاصه داستان شهر اشباح

انیمه‌ای که فارسی‌زبان‌ها آن را «شهر اشباح» می‌خوانند، انگلیسی‌زبان‌ها «روح رانده‌شده»² و خود میازاکی آن را «ناپدید شدن مرموز سِن و چیهیرُو»³  نامیده است، داستان دختری ده‌ساله، شجاع و دل‌سوز به نام «چیهیرو» است که پدر و مادرش طی اتفاقی، او را به یک شهر متروکه و مرموز می‌برند. حرص و طمع، والدین چیهیرو را به خوک تبدیل می‌کند و چیهیرو برای نجات آن‌ها مجبور می‌شود سخت کار کند. در این میان، پسربچه‌ای به نام «هاکو» به او کمک می‌کند تا به‌شکل انسان باقی بماند، اما برای کار کردن بین اشباح، باید نام انسانی خود را تغییر دهد و با نام «سِن» پا به دنیای اشباح بگذارد.

جایزه‌ها و افتخارات انیمیشن شهر اشباح

این انیمیشن نخبه‌پسند که در سال 2001 در ژاپن منتشر شد و نزدیک به بیست سال رکورد بالاترین درآمد در ژاپن را داشت، توانست نظر منتقدان و هنرمندان بسیاری را به خود جلب کند. «سرزمین اشباح»، جوایزی مانند جایزه‌ی اسکار بهترین فیلم بلند انیمیشن در هفتاد و پنجمین دوره‌ی جوایز اسکار، خرس طلایی در پنجاه و دومین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین، رتبه‌ی چهارم «100 فیلم برتر قرن 21» در سال 2016 و رتبه‌ی دوم بهترین فیلم‌های خارجی قرن 21 نیویورک تایمز در سال 2017 را از آن خود کرده‌ است. این جدا از امتیازهای بالایی‌ست که این انیمیشن درفهرست‌های سینمایی مجلات و سایت‌های مختلف سینمایی دارد.

شهر اشباح چه چیزی به ما می‌گوید؟

سِن، قهرمان داستان، مثل تمام دختربچه‌ها می‌ترسد و ضعف و ناتوانی سراغش می‌آید. اما خیلی زود به ترس‌هایش غلبه می‌کند و روی پای خود می‌ایستد. در ابتدای داستان، از فضایی مرتفع و مخوف با ترس و لرز عبور می‌کند اما در میانه‌ی داستان، با دختری مواجه‌ایم که همان فضا را با سرعت و شجاعت پشت سر می‌گذارد. ترس از ارتفاع، ترس از اشباح غریب و ترس از جادوگر، دیگر برای سن اهمیتی ندارد.

او ارزش سخاوت را می‌داند و با مناعت طبعی که دارد، دست رد به سینه‌ی پیشنهاداتی چون ثروت و غذا می‌زند. سن تمام تمرکزش را بر نجات والدینش گذاشته. ازخودگذشتگی‌اش به حدی می‌رسد که نجات جان دیگران بر نجات خانواده‌اش هم اولویت پیدا می‌کند. نقطه‌ی اوج داستان آنجاست که سن با پشت سر گذاشتن طوفانی از حادثه‌ها، دارویی را که به‌زحمت برای رهایی والدینش به دست آورده‌، به‌آسانی برای نجات دیگران می‌بخشد.

میازاکی در «سرزمین اشباح»، ابعاد مختلف انسان را به تصویر کشیده‌ است. انسانی که با حرص و طمع از انسانیت خارج می‌شود و کارش به جایی می‌رسد که هویت واقعی خودش را هم فراموش می‌کند. او انسان ضعیف دیگری را به تصویر می‌کشد که پس از مدتی با شرایط سخت سازگار می‌شود و ظرفیت‌های پنهانش برای حل مشکلات بروز می‌کنند. میازاکی به ما گوشزد می‌کند که افراد عجیب و غریب و ظاهراً ترسناک می‌توانند خلاف تصور ما ذات مهربانی داشته باشند و محبت به دیگران، حمایت آن‌ها را جلب می‌کند.

او در این انیمه، اولین قدم در مواجهه با مشکلات را غلبه بر ترس‌ها معرفی کرده و راه نجات انسان را حفظ هویت واقعی و اصالت خویش می‌داند. علاوه بر این، نشان می‌دهد که دشمن با ربودن هویت افراد، می‌تواند آن‌ها را به‌راحتی کنترل کند و به بردگی بکشد.

همچنین در «سرزمین اشباح»، این «کودکان» هستند که با فطرت پاک و شجاعت‌شان می‌توانند ناجی دنیا باشند. یا به عبارتی، تنها راه نجات دنیا، بازگشت انسان به فطرت و کودکی است

رمزگشایی از شهر اشباح

آثار نمادین، اصولاً معنای واحدی را به مخاطب منتقل نمی‌کنند. نمادها در هنر به کار می‌روند تا اثر را هنری‌تر و برداشت‌ مخاطب از اثر را، متنوع‌تر کنند. به همین دلیل، یک اثر هنری می‌تواند تفسیرهای متعددی داشته باشد و هر کدام از آن تفاسیر می‌توانند در جای خود درست باشند. آنچه هایائو میازاکی می‌خواهد از طریق هنری‌ترین اثرش به مخاطب منتقل کند، از نگاه منتقدان و مخاطبان مطالب متنوعی است که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.

1.    خوک، سرش به آخور خودش است
برخی خوک شدن پدر و مادر سن را صرفاً «ورود به دنیای خطرناک جادو» تعبیر می‌کنند، اما آن صحنه‌ی هولناک پیچیده‌تر از این‌ها به نظر می‌رسد. خوک شدن می‌تواند نماد «حرص و طمع انسان» باشد. بعضی از منتقدان هم بر این باورند که خوک یک حیوان خانگی معمولی است که توسط مردم و برای مردم اهلی می‌شود. پس خوک شدن والدین سن می‌تواند نماد اهلی شدن و شست‌وشوی مغزی بزرگسالان توسط جامعه‌ی اقتصادی سرمایه‌داری باشد. به عبارتی، بزرگسالانی که شست‌وشوی مغزی شده‌اند، اطلاعات نادرستی را می‌بلعند و برای یک کودک عجیب است که آن‌ها چطور بی‌هیچ سؤالی آن اطلاعات را باور می‌کنند. آن‌ها اهلی شده‌اند تا به روشی که مطلوب سردمداران جامعه‌ای مثل ژاپن است به کار مشغول شوند و از سوءظن دوری کنند.

2.    از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود
جادوگر، نام سن را تغییر می‌دهد تا به او کار بدهد. در جامعه‌ی ژاپنی، انسان‌ها سخت کار می‌کنند تا زنده بمانند و بتوانند از خانواده‌ی خود محافظت کنند. از دیگر ویژگی‌های فرهنگ ژاپنی که پس از جنگ جهانی دوم در میان مردم ژاپن شکل گرفت، توانایی سازگاری با تغییرات است. زندگی تحت فشار یک جامعه‌ی سرمایه‌داری، انسان‌ها را مجبور می‌کند هویت خود را به فراموشی بسپارند.

اما کیست که نداند ژاپن امروز، همچنان رنجور زخم بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی است؟ از نگاه ضدآمریکایی و ضدجنگ میازاکی برمی‌آید که بخواهد مفهوم والاتری را به مخاطب برساند: «اگر مجبور شدی، با دشمن سازگار شو اما اجازه نده هویت تو را برباید.»

3.    چشمه‌ی آب گرم یا روسپی‌خانه؟
محیطی که قرار است سن در آن کار کند، به‌عنوان «کاروانسرای چشمه‌ی آب گرم که در آن خدایان خستگی خود را التیام می‌بخشند» به تصویر کشیده شده است. اما این چشمه‌ی آب گرم در واقع و با توجه به ما به ازای واقعی و تاریخی خود، یک فاحشه‌خانه است. برخی مخاطبان معتقدند که میازاکی بنا داشته نقاط مشترک بین فاحشه‌خانه‌ها و جامعه‌ی سرمایه‌داری را به تصویر بکشد. جامعه‌ی سرمایه‌داری دنیایی است که برای زیستن در آن، باید شرایط کامیابی سردمداران را فراهم کنی و برای اینکه حاکمان خداگونه زندگی کنند، باید سخت کار کنی و این یعنی استثمار.

با وجود این تفاسیر باید اعتراف کرد که هایائو میازاکی، هوشمندتر از آن است که به یک معنا اکتفا کند. مخاطب حرفه‌ای انیمیشن‌های ژاپنی، هرگز نباید از تاریخ و سرگذشت ژاپن غافل شود. پس از جنگ جهانی دوم و گرفتاری ژاپن در چنگال استعمار، آمریکا پایگاه‌های نظامی خود را در این کشور مستقر کرد و تا همین امروز قانون کاپیتولاسیون به ژاپن تحمیل شده است. جان، مال و ناموس ژاپنی در اختیار نظامیان آمریکایی است و ژاپنی‌ها برای زنده ماندن، باید کشور استعمارگر یا ارباب خود را راضی نگه دارند. روسپی‌خانه در این انیمه، به‌طور هم‌زمان می‌تواند هم نماد استثمار، هم نماد استعمار باشد.

تأثیر فرهنگ ژاپن

1.    فرهنگ کار در ژاپن
یکی از موضوعات مهم در فرهنگ ژاپن که در این انیمه به آن اشاره شده است، سخت کار کردن و اهمیت کار گروهی در بحران‌هاست. جایی که همه‌ی شخصیت‌های منفی و مثبت با وجود تمام اختلافات قبلی، دست به دست هم می‌دهند تا بحران بزرگی را پشت سر بگذارند و جامعه‌ی کوچک خود را نجات دهند.

2.    زیبایی‌شناسی ابهام
هنر و فرهنگ مردم ژاپن، تمایل زیادی به ابهام و تعریف‌ناپذیر بودن دارد. ژاپنی‌ها ترجیح می‌دهند به‌جای ارائه‌ی تعریف دقیق از یک مفهوم، هاله‌ی ابهام پیرامون آن را حفظ کنند و به‌جای بحث در مورد مباحث فلسفی، ترجیح می‌دهند فلسفه‌ی خود را زندگی کنند. حفظ ابهام، خطاهای ناشی از تعبیرهای نادرست را به حداقل می‌رساند. و از آنجا که احساسات و عواطف در همه‌ی انسان‌ها و همه‌ی زمان‌ها یکسان است، در فلسفه‌ی شرقی «ذِن» برای انتقال مفاهیم، تکیه بر حس انسان به‌جای زبان و بیان توصیه شده است. (حسینی، 1397: 2420)⁴

میازاکی، به‌عنوان یک هنرمند اصیل ژاپنی، تقریباً در تمامی آثار خود از این ویژگی بهره‌ی فراوانی برده‌ است. شاید بتوان گفت علت ماندگاری «سرزمین اشباح»، هنری‌ترین اثر هنرمندترین کارگردان انیمیشن جهان، انسان‌محوری و پرداخت هنرمندانه و غیرمستقیم به مفاهیم انسانی باشد.

برخورد مردم ژاپن با انیمیشن شهر اشباح

مردم ژاپن فقط به گذشته‌ی خود افتخار نمی‌کنند، بلکه برای هنر معاصر خود همان‌قدر ارزش قائل‌اند که برای هنر باستانی‌شان. مثلاً در ایالت گونما وقتی با سرعت مطمئنه در حال رانندگی باشید، از برخورد چرخ خودروی شما با خط‌کشی‌های برجسته‌ی اطراف جاده، موسیقی دلنشین Always with Me از انیمیشن «سرزمین اشباح» نواخته می‌شود تا اگر از جاده خارج شدید، با این نوای افتخارآمیز و خاطره‌انگیز متوجه شوید و به مسیر برگردید!⁵ همچنین ژاپنی‌ها در موزه جیبلی و بعدها در پارک جیبلی بسیاری از فضاهای این انیمیشن را بازسازی کردند.

همچنین، این اثر پویانمایی به‌صورت تئاتر از سال 2022 هر سال روی صحنه می‌رود و از آوریل 2024 اجراهایی در لندن خواهد داشت و به‌صورت تور سراسری در ژاپن نیز برگزار خواهد شد.  تا به حال به این فکر کرده بودید که یک انیمیشن بتواند بستر جاذبه‌های توریستی یک کشور را فراهم کند؟

تماشای شهر اشباح مناسب چه گروه سنی است؟

تماشای «سرزمین اشباح» که در ژانرهای معمایی، فانتزی و ماجراجویی داستان‌پردازی و طبقه‌بندی شده است، در ژاپن محدودیت سنی ندارد، اما نتفلیکس برای اکران این فیلم در هلند محدودیت سنی شش سال را قائل شده و در استرالیا، این محدودیت سنی دوازده سال است. صحنه‌های زیادی وجود دارد که چیهیرو در آن‌ها ترسیده است و همچنین موجودات عجیب و غریب زیادی در طول داستان ظاهر می‌شوند. به نظر می‌رسد جدایی او از والدین نیز عاملی در ارزیابی محدودیت‌های سنی باشد. به همین دلیل، ما تماشای این انیمه را به کودکان کم‌سن و سال‌تر از چیهیرو توصیه نمی‌کنیم و گروه سنی ده سال به بالا می‌توانند از تماشای آن لذت ببرند.

1. در ژاپن انیمیشن به اختصار «انیمه» نامیده می­شود، اما تمایز دقیقی بین انیمیشن و انیمه وجود ندارد. با این حال، بسیاری از دنبال‌کنندگان سینما در خارج از ژاپن، انیمیشن ژاپنی را «انیمه» و انیمیشن غیرژاپنی را انیمیشن می‌­نامند.

2. Spirited Away

3.『 千と千尋の神隠し』(Sen to Chihiro no kamikakushi)

4. حسینی، سیدآیت (1397)، وابی و سابی کلیدهایی برای فهم هنر و ادبیات ژاپن، تهران: انتشارات پرنده

5. اینجا