مجله میدان آزادی: به روایتی 12 اردیبهشت و به روایتی دیگر 13 اردیبهشت سالروز درگذشت استاد محمدرضا لطفی نوازنده بزرگ و آهنگساز سرشناس ایرانی است. به همین بهانه از حسن صنوبری -منتقد موسیقی- درخواست کردیم بهترین آلبوم‌های محمدرضا لطفی را برای ما معرفی کند.
کوتاه از زندگی محمدرضا لطفی
محمدرضا لطفی، آهنگساز، نوازنده، ردیف‌دان، موسیقی‌دان، مدیر هنری، پژوهشگر و مدرس سرشناس موسیقی ایرانی، ۱۷ دی ۱۳۲۵ در شهر گرگان متولد شد به روایت مشهور ۱۲ اردیبهشت و به روایتی دیگر (از فرزند استاد لطفی) 13 اردیبهشت ۱۳۹۳ در تهران درگذشت. اقدامات و نگرش لطفی در دهه پنجاه شمسی منشأ آغاز بزرگترین انقلاب در موسیقی سنتی ایرانی یا همان موسیقی ردیف‌دستگاهی شد؛ این حتما مهمترین ویژگی لطفی و راز ماندگاری او در تاریخ موسیقی و تاریخ هنر ایران است؛ اما جدا از این مسئله، لطفی هم در آهنگسازی و هم در نوازندگی جزو نوابغ بی‌تکرار روزگار خود بود. از سپیده تا وطنم ایران، شاهکارهای درخشان او چه در موسیقی بی‌کلام و چه در موسیقی آوازی (و با صدای جمعی از بهترین خوانندگان ایرانی مثل محمدرضا شجریان و شهرام ناظری) صفحات درخشان تاریخ موسیقی سنتی و موسیقی اجتماعی ایران را تشکیل داده است.
گزیده بهترین آلبوم‌ها و آهنگ‌ها با آهنگسازی محمدرضا لطفی
در این فهرست ده آلبوم از بهترین آلبوم‌های محمدرضا لطفی که او در مقام آهنگساز بوده است را با هم مرور می‌کنیم. این آلبوم‌ها بر اساس تاریخ انتشار مرتب شده‌اند و سعی شده قطعه‌ای از هر آلبوم برای شنیدن انتخاب و بارگزاری شود.
1. «چاووش ۲» (شب‌نورد)
با آواز محمدرضا شجریان و شهرام ناظری
۱۳۵۷
بخشی از بهترین آلبوم‌ها و آهنگ‌های استاد محمدرضا لطفی را در مجموعه آلبوم‌های چاووش می‌توانیم پیدا کنیم. آلبوم‌هایی که همه با سرپرستی و مدیریت خود لطفی منتشر شده‌اند و در آن‌ها به جز لطفی آهنگسازانی چون حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان در مقام آهنگساز بوده‌اند. از این مجموعه سه آلبوم را که در آن‌ها آهنگسازی‌های لطفی درخشان‌تر است را برای این فهرست برگزیدیم که اولی «چاووش ۲» است. در چاووش ۲ آهنگسازی‌های همه آثار با خود محمدرضا لطفی است؛ دکلمه با مرحوم استاد مهدی فتحی گوینده و بازیگر سرشناس؛ و آوازها با استادان محمدرضا شجریان و شهرام ناظری و شعرها از اصلان اصلانیان و محمد فرخی یزدی. آوازها و تصنیف‌های روی الف نوار که در آواز دشتی اجرا شده‌اند با صدای استاد شجریان بوده‌اند و روی دوم نوار در دستگاه ماهور با صدای استاد ناظری. تصنیف شب‌نورد با صدای شجریان شاید مشهورترین قطعه‌ی این آلبوم موسیقی است. تصنیفی در تهییج مبارزه با رژیم پهلوی و به یاد شهیدان این مبارزه که در بهمن 57 توسط لطفی ساخته شده (شب است و چهره میهن سیاهه) و تصنیف دیگر نیز تصنیف آزادی است (آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی).
متن ترانه:
شب است و چهره‌ی میهن سیاهه/ نشستن در سیاهی‌ها گناهه/ تفنگم را بده تا ره بجویم/ که هر که عاشقه پایش به راهه/ برادر بی‌قراره، برادر شعله‌واره/ برادر دشت سینه‌اش لاله‌زاره/ شب و دریای خوف‌انگیز و طوفان/ من و اندیشه‌های پاک‌ِ پویان/ برایم خلعت و خنجر بیاور/ که خون می‌بارد از دل‌های سوزان/ برادر نوجوونه، برادر غرق خونه/ برادر کاکلش آتشفشونه/ تو که با عاشقان دردآشنایی/ تو که هم‌رزم و هم‌زنجیرِ مایی/ ببین خون عزیزان را به دیوار/ بزن شیپور صبحِ روشنایی/ برادر بی‌قراره، برادر شعله‌واره/ برادر نوجوونه، برادر غرق خونه/ برادر کاکلش آتشفشونه/ برادر، دشمنم خون‌خواره امشب/ هوای خانه ظلمت‌باره امشب/ چراغی بر سر راهم بگیرید/ که دیو شهرِ شب، بیداره امشب/ شب است و مادرانِ شهر، غمناک/ هزاران گل شکفت و خفت بر خاک/ عزیزم داغدارم دست وا کن/ به پا کن بیرق صبح طربناک/ به عهد شب‌نوردی‌ها وفا کن/ برادرهای عاشق را صدا کن/ بزن بر سینه‌ی شب تیری از نور/ گل خورشید را مهمانِ ما کن/ به سیل صبح‌خواهان راه بستند/ هزاران سینه و سر را شکستند/ ولی مردم گرفته دست‌دردست/ ز چنگ دیو مردم‌خوار رستند
روی اول نوار چاووش 2 - شب نورد
2. «چاووش ۶» (سپیده)
با آواز محمدرضا شجریان
۱۳۵۸
چاووش 6 که در دهه‌های اخیر به سپیده معروف شده است در دستگاه ماهور است و آلبومی برای جشن پیروزی انقلاب است. این آلبوم در آهنگسازی‌ها، نوازندگی‌ها، آوازها، تصنیف‌ها و کار گروهی، انقلابی در موسیقی سنتی ایران است و اگر آن را موفق‌ترین آلبوم موسیقی اجتماعی ایران بنامیم اغراق نکرده‌ایم. دو شاهکار لطفی در این آلبوم یکی «قطعۀ بشارت» است و دیگری «تصنیف سپیده» هردو با شعر ابتهاج و آواز شجریان. اجرای تصنیف سپیده توسط شجریان او را به عنوان ستاره‌ی آوازی موسیقی ملی در آن روزگار تثبیت کرد.
متن ترانه:
زمانه قرعه‌ی نو می‌زند به نام شما/ خوشا شما که جهان می‌رود به کام شما/ درین هوا چه نفس‌ها پر آتش است و خوش است / که بوی عودِ دل ماست، در مشام شما/ تنور سینه‌ی سوزان ما به یاد آرید/ تنور سینه‌ی سوزان ما به یاد آرید / کز آتش دل ما پخته گشت خام شما
قطعه بشارت ساخته محمدرضا لطفی
3. «چاووش ۸»
با آواز شهرام ناظری
1359
چاووش 8 شاید مهمترین همکاری شهرام ناظری با محمدرضا لطفی است و ناظری در مایۀ شوشتری و همراه با موسیقی ضربی ساختۀ لطفی یکی از زیباترین و سوزناک‌ترین آوازهایش را با یاد شهیدان روزهای انقلاب و جنگ خوانده است. شاهکارهای لطفی در این آلبوم اول همین آواز ضربی است و سپس «تصنیف کاروان شهید». این آلبوم دوبار و در دو نسخۀ مختلف منتشر شده است. در انتشار اولیه روی دیگر نوار در دستگاه افشاری بوده است و با آواز سیما بینا و در انتشار نهایی بخش افشاری حذف شده است و با کنسرت تک‌نوازی لطفی در دستگاه بیات اصفهان جایگزین شده است.
متن ترانه:
باز شوق یوسفم دامن گرفت/ پیر ما را بوی پیراهن گرفت/ ای دریغا نازک‌آرای تنش/ بوی خون می‌آید از پیراهنش/ ای برادرها خبر چون می‌برید؟/ این سفرآن گرگ یوسف را درّید/ یوسف من پس چه شد پیراهنت ؟/ برچه خاکی ریخت خون روشنت؟ / بر زمین سرد، خون گرم تو/ ریخت آن گرگ و نبودش شرم تو/ تا نپنداری ز یادت غافلم / گریه می‌جوشد شب و روز از دلم / داغ ماتم‌هاست بر جانم بسی / در دلم پیوسته می‌گرید کسی
بخشی از قطعه ضربی شوشتری با آواز شهرام ناظری
4. «معمای هستی»
با آواز محمدرضا شجریان
۱۳۷۶
این آلبوم آلبومی آوازمحور است و تصانیفش همگی بازخوانی است، با اینحال نوازندگی‌ها و جواب آوازهای لطفی و همچنین بازتنظیم‌های قدیمی او از تصنیف‌های قدیمی شنیدنی است. همچنین آهنگ بسیار درخشان بی‌کلامی که لطفی در این آلبوم ساخته است با نام «قطعه ضربی دشتی».
قطعه ضربی دشتی ساخته محمدرضا لطفی
5. «رمز عشق»
۱۳۷۷
آلبوم شورانگیز «رمز عشق» که در دو سی دی عرضه شد یکی از متفاوت‌ترین آلبوم‌های محمدرضا لطفی است که به جز تار و سه‌تار لطفی با آواز او همراه است. در این آلبوم محمد قوی‌حلم نوازندگی تنبک و دف را بر عهده دارد. در آلبوم رمز عشق که در دو دستگاه ماهور و دشتی اجرا شده است مخصوصا تنوع ماهرانه تکنیک‌های سه‌تارنوازی لطفی بسیار چشمگیر است. از زیباترین آهنگ‌های آلبوم «تصنیف ذکر» در ماهور و قطعه «رقص پرندگان» در دشتی است.
متن ترانه:
خدا را کم نشین با خرقه پوشان/ رخ از رندان بی‌سامان مپوشان/ در این خرقه بسی آلودگی هست/ خوشا وقت قبای می‌فروشان/ تو نازک‌طبعی و طاقت نیاری/ گرانی‌های مشتی دلق‌پوشان/ چو مستُم کرده‌ای مستور و منشین/ چو نوشم داده‌ای، زهرم منوشان/ در این خرقه بسی آلودگی هست/ خوشا وقت قبای می‌فروشان
تصنیف ذکر، با ساز و آواز و آهنگسازی محمدرضا لطفی
6. «قافله‌سالار»
۱۳۸۴
قافله‌سالار هم مثل رمز عشق با تار و سه‌تارو آواز لطفی همراه است و این‌بار در دو دستگاه راست‌پنجگاه و نوا. اما برخلاف رمز عشق در آن از سازهای کوبه‌ای و دونوازی خبری نیست و لطفی در آن تنهاست. در بخش راست‌پنجگاه فقط تار لطفی را می‌شنویم و در بخش نوا فقط سه‌تارش را. این آلبوم همچنین به نسبت رمز عشق لطافت و انسجام بیشتری دارد. در بخش اول در حقیقت لطفی دو تصنیف می‌سازد و می‌خواند ولی هردو با یک شعر مولوی (ای یار من ای یار من...) یعنی دو «تصنیف قافله‌سالار» متفاوت. در بخش دوم آلبوم نیز «تصنیف سمن‌بویان» لطفی را با شعر حافظ می‌شنویم. هرسه تصنیف بسیار زیبا هستند.
متن ترانه:
بیا بیا دلدار من، دلدار من/ درآ درآ در کار من، در کار من/ تویی تویی گلزار من، گلزار من/ بگو بگو اسرار من، اسرار من/ بیا بیا درویش من، درویش من/ مرو مرو از پیش من، از پیش من/ تویی تویی هم کیش من، هم کیش من/ تویی تویی هم خویش من، هم خویش من/ هر جا روم با من روی، با من روی/ هر منزلی محرم شوی، محرم شوی/ روز و شبم مونس تویی، مونس تویی/ دام مرا خوش آهویی، خوش آهویی / ای فخر من سلطان من سلطان من/ فرمان ده و خاقان من خاقان من/ چون سوی من میلی کنی میلی کنی /روشن شود چشمان من چشمان من
تصنیف قافله‌سالار یا دلدار من، با آهنگسازی و ساز و آواز لطفی
7. «وطنم ایران»
با آواز محمد معتمدی
۱۳۸۷
وطنم ایران اولین آلبومی است که با بازگشت لطفی به ایران و بازسازی گروه شیدا همراه با آهنگسازی جدید و خواننده روانه بازار شد و شامل نوازندگی‌ها، آوازها و تصنیف‌های بسیار قدرتمندی بود و یادآور قدرت و حال‌وهوای آلبوم سپیده در ابتدای انقلاب. فضای آلبوم هم با آثار عرفانی همراه است هم با آثار اجتماعی. محمد معتمدی با این آلبوم به طور جدی به فضای موسیقی ایرانی معرفی شد. معتمدی در این آلبوم بخشی از موفق‌ترین آوازهای خود را با شعر حافظ و باباطاهر خواند. به‌جز سه‌تارنوازی‌های لطیف و درخشان و بدیع، شاهکارهای لطفی در این آلبوم یکی قطعه «ضربی اوج» است و سپس دو تصنیف «وطنم ایران» و «مژده» همه با آواز معتمدی است. تصنیفِ وطنم ایران عاشقانه‌ای لطیف و تاحدی محزون و سوزناک برای ایران است. شعر تصنیف چندان قوی نیست و سروده خود لطفی است (او خود در مقدمه آلبوم بر این ضعف صحه می‌گذارد و معترف است) اما آهنگسازی اثر فوق‌العاده دلنشین و نمایش قدرت موسیقی ایرانی در موسیقی روایی است.
متن ترانه:
مژده بده! مژده بده! یار پسندید مرا / سایه‌ی او گشتم و او بُرد به خورشید مرا/ جانِ دل و دیده منم؛ گریه‌ی خندیده منم / یارِ پسندیده منم؛ یار پسندید مرا/ چون سرِ زلفش نکشم؛ سر ز هوای رخِ او / باش که صد صبح دمد؛ زین شب امید، مرا/ پرتو بی‌پیرهنم؛ جانِ رها کرده تنم / تا نشوم سایه‌ی او؛ باز نبینید مرا/ مژده بده! مژده بده! یار پسندید مرا / سایه‌ی او گشتم و او بُرد به خورشید مرا/ کعبه منم! قبله منم! سوی من آرید نماز! / کان صنمِ قبله‌نما؛ خم شد و بوسید مرا
تصنیف مژده با آواز محمد معتمدی
8. «بال در بال»
با دکلمه هوشنگ ابتهاج
۱۳۸۸
این آلبوم شاید از نظر آهنگسازی جزو آثار برتر لطفی نباشد، ولی به دلیل تمایز و تفاوتی که دارد -یعنی همنشینی موسیقی و دکلمه به صورت زنده و بداهه و نیز همراهی هوشنگ ابتهاج شاعر بزرگ معاصر در یک آلبوم به صورت حضوری- باید آن را جزو آلبوم‌های شاخص لطفی به حساب آورد. در این آلبوم هم تار و آواز با لطفی است و تنبک با محمد قوی‌حلم و دکلمه اشعار با هوشنگ ابتهاج و شعرها هم همگی از خود ابتهاج است. ابتهاج شعرخوانی خود را با غزلی که برای لطفی سروده بوده است آغاز می‌کند: پیش ساز تو من از سحر سخن دم نزنم.
9. «ای عاشقان»
با آواز محمد معتمدی
۱۳۸۸
لطفی به جز کنسرت‌ها، در چهار آلبوم از آواز معتمدی استفاده کرده است که پس از وطنم ایران، ای عاشقان موفق‌ترینِ این همکاری‌هاست. سه شاهکار لطفی در این آلبوم یکی پیش درآمد و آواز ضربی ابتدای آلبوم است و دیگر دو تصنیف «گفتم غم تو دارم» و «ای عاشقان». در این آلبوم درونمایههای عرفانی کمتر به چشم می‌خورد و درونمایههای عاشقانه پررنگ‌تر است، هم در آوازها هم در تصنیف گفتم غم تو دارم که لطفی زمانی آن را هنگام جدایی از همسرش ساخته بوده است. آواز قطعه ابتدایی و نیز تصنیف ای عاشقان را به نحوی می‌توان با درونمایه اجتماعی دانست. غزل آواز اول (بود آیا که در میکده‌ها بگشایند) جزو شعرهای حافظ است که بیشتر حال‌وهوای اجتماعی دارد و غزل تصنیف آخر (ای عاشقان ای عاشقان پیمانه‌ها پر خون کنید) از غزل‌های ابتهاج برای روزهای پیروزی انقلاب است. به جز این تصنیف دو تصنیف دیگر نیز با این غزل توسط دیگران ساخته شده که مشهورترین و اولینش با آهنگسازی کیهان کلهر و خوانندگی محمدرضا شجریان است و دیگری با آهنگسازی پژمان طاهری و خوانندگی شهرام ناظری).
متن ترانه:
گیسوی چنگ بِبُرّید به مرگِ مِیِ ناب / تا حریفان همه خون از مژه‌ها بگشایند / درِ میخانه ببستند خدایا مپسند/ که درِ خانه‌ی تزویر و ریا بگشایند
پیش‌درآمد و آواز «خروش یار» ساخته محمدرضا لطفی + آواز معتمدی
10. «بهانه از توست»
۱۳۸۹
بهانه از توست در دستگاه دشتی، جزو آلبوم‌های متاخر لطفی در هنر تک‌نوازی و بداهه‌نوازی است. در این آلبوم که حال‌وهوایی تماما عرفانی دارد -آنگونه که از نام آلبوم نیز پیداست- تار و آواز با خود لطفی و دف و تنبک با محمد قوی‌حلم است. آلبوم هرچه به پایان می‌رود -مثل خیلی از بداهه‌نوازی‌های دیگر- جذاب‌تر می‌شود.
متن ترانه:
همه خفتند و من دلشده را خواب نبرد/ همه شب دیده‌ی من بر فلک استاره شمرد/ خوابم از دیده چنان رفت که هرگز ناید/ خواب من زهر فراق تو بنوشید و بمرد/ چه شود گر ز ملاقات دوایی سازی/ خسته‌ای را که دل و دیده به دست تو سپرد/ نه به یک بار نشاید در احسان بستن/ صافی ار می‌ندهی کم ز یکی جرعه دُرد/ همه انواع خوشی، حق به یکی حجره نهاد/ هیچ کس بی‌تو در آن حجره ره راست نبرد/ گر شدم خاک ره عشق، مرا خرد مبین/ آنک کوبد در وصل تو کجا باشد خرد/ آستینم ز گهرهای نهانی بردار/ آستینی که بسی اشک از این دیده ستُرد/ شحنه‌ی عشق چو افشرد کسی را شب تار/ ماهت اندر بر سیمینش به رحمت بفشرد/ دل آواره اگر از کرمت بازآید/ قصه‌ی شب بود و قرص مه و اشتر و کرد/ همه خفتند و من دلشده را خواب نبرد/ همه شب دیده‌ی من بر فلک استاره شمرد