مقدمه مجله میدان آزادی: پانزدهم آبان‌ماه سالروز تولد «علی تجویدی»، هنرمندی اصفهانی است که نام و یادش در موسیقی ایرانی فراموش‌نشدنی است. به همین مناسبت، در یادداشت تک‌نگاری این هنرمند که به قلم فاطمه همراه نوشته شده است درباره زندگی و آثار او بخوانید:
«علی تجویدی» موسیقی‌دان، آهنگساز، رهبر ارکستر، پژوهشگر، مدرس موسیقی و نوازنده‌ی چیره‌دست ویولن و سه‌تار است. به مناسبت سالروز تولد این استاد بزرگ موسیقی در این مطلب به بررسی زندگی و آثار او می‌پردازیم.
کودکی و نوجوانی
«علی تجویدی» در ۱۵ آبان سال ۱۲۹۸ در تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتاً اصفهانی بودند. جدش «ملامختار» استاد قرآن و علم تجوید بود و نام خانوادگی‌شان به همین دلیل «تجویدی» است. ظاهراً نام کامل او هم «علی‌مختار» بوده است. پدرش «هادی تجویدی» از نقاشان سرشناس و شاگرد «کمال‌الملک» بود. پدر همچنین به موسیقی علاقه داشت و موسیقی را نزد «درویش‌خان» آموخت. دو برادر کوچک‌تر او «محمد» و «علی‌اکبر» تحت تعلیمات پدر، در نقاشی و نگارگری ایرانی مشهور شدند. اما «علی» هنر موسیقی را برگزید و از کودکی نزد پدرش آموزش دید. پس از مدتی نزد «غلامحسین ظهیرالدینی» به یادگیری فلوت پرداخت. به گفته‌ی خودش از دوازده‌سالگی با دستگاه‌های موسیقی ایرانی آشنایی داشته و از شانزده‌سالگی نزد «حسین یاحقی» به یادگیری ویولن مشغول شد.
«علی تجویدی»، (1384-1298)
ورود به مکتب «ابوالحسن صبا»
علی تجویدی در هجده‌سالگی به مکتب «ابوالحسن صبا» راه یافت و به‌مدت هشت سال نزد صبا ویولن و سه‌تار آموخت. استعداد ویژه و خلاقیت تجویدی مورد توجه استاد صبا قرار گرفت. تجویدی در این مدت با جدیت به فراگیری انواع ساز پرداخت و در ویولن و سه‌تار استاد شد. از طریق صبا به محفل هنری «محمد ایرانی‌مجرد» راه یافت و با اساتید بزرگ موسیقی ازجمله «محمد ایرانی‌مجرد»، «اسماعیل قهرمانی»، «سیدحسین طاهرزاده» و «رکن‌الدین مختاری» آشنا شد و از محضر آن‌ها بهره برد. می‌توان گفت حضور در مکتب صبا بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری شخصیت هنری علی تجویدی داشته است.
آشنایی با موسیقی کلاسیک غربی
تجویدی با موسیقی کلاسیک غرب نیز آشنا و به آن علاقه‌مند شد و ضمن یادگیری اصول موسیقی ایرانی در کلاس‌های موسیقی کلاسیک غربی نیز حضور یافت. تجویدی که تشنه‌ی یادگیری بود به مطالعه و یادگیری موسیقی کلاسیک غرب پرداخت که تأثیر این آشنایی بر تمامی آثار او قابل مشاهده است. آثار او علاوه‌بر پایبندی به اصول موسیقی ایرانی همواره رنگ و بویی از موسیقی کلاسیک نیز دارند.
«علی تجویدی» به همراه جمعی از دیگر آهنگسازان ایرانی
همکاری با برنامه‌ی گلها
برنامه‌ی رادیویی «گلها» از مهم‌ترین برنامه‌های موسیقی ایرانی بود که بین سال‌های ۱۳۳۵ و ۱۳۵۷ از رادیو ملی ایران پخش می‌شد. این برنامه به همت «داوود پیرنیا» آغاز به کار کرد و ضمن همکاری با بهترین آهنگسازان، نوازندگان، خوانندگان و بهره‌گیری از اشعار شاعران کهن و ترانه‌سرایان آن دوران به ارائه‌ی موسیقی فاخر به عموم مردم پرداخت. یکی از مهم‌ترین و پرکارترین نوازندگان و آهنگسازان این برنامه «علی تجویدی» بود.
تجویدی در مصاحبه‌ای در مورد آغاز همکاری با برنامه‌ی گلها چنین گفته است:
«روزی در یکی از کریدورهای رادیو به آقایی برخورد کردم. از وجناتش تشخیص دادم باید مرد محترم و جامعی باشد. ایشان ضمن ملاطفت با بنده گفتند آقا مگر نمی‌خواهی با این برنامه جدید ما همکاری کنی؟ گفتم کدام برنامه؟ ایشان گفتند برنامه‌ی «گلها». گفتم والا من هنوز نشنیدم. درست هم می‌گفتم، برای اینکه این برنامه تنها دو سه هفته بود شروع به کار کرده بود. خلاصه با این مرد بزرگوار، مرحوم داوود پیرنیا که خدا بیامرزدش، برای بار اول مواجه شدم و تحت تأثیر عواطف و احساسات ایشان قرار گرفتم. به خاطر دارم همان روز عصر برای ایشان قطعه‌ای نواختم. چند روزی از این موضوع گذشت و ایشان را ندیدم ولی دیدم برنامه‌ای که پخش شد ساز من است توأم با اشعار بسیار دلچسب که فوق‌العاده تحت تأثیر قرار گرفتم. تصمیم گرفتم با این برنامه بیشتر همکاری داشته باشم که آقای پیرنیا مجدداً مرا دید. پیشنهاد کردم که بهتر است ارکستری داشته باشیم که مرحوم پیرنیا ارکستری درست کرد با شرکت بنده، استاد بزرگوارم استاد ابوالحسن صبا و شادروان محجوبی و شادروان حسینعلی وزیری‌تبار (نوازنده‌ی قره‌نی)، لطف‌الله مجد (نوازنده‌ی تار) و حسین تهرانی (نوازنده‌ی تمبک).»
تدریس و آموزش هنرمندان
تجویدی ضمن آموزش دیدن نزد ابوالحسن صبا، در کنار او به تربیت شاگردان پرداخت و در کلاس‌های آزاد موسیقی به‌عنوان استادیار مشغول به فعالیت شد. پس از درگذشت صبا در هنرستان عالی موسیقی، تدریس ویولن را بر عهده داشت. او همچنین استاد خوانندگانی چون «پروانه امیرافشاری» (حمیرا) و «معصومه دده‌بالا» (هایده) بود.
آثار علی تجویدی
تجویدی در برنامه‌ی گلها با خوانندگانی چون «غلامحسین بنان»، «محمدرضا شجریان»، «علی‌اصغر شاه‌زیدی»، «حسین قوامی»، «محمود محمودی‌خوانساری»، «حسین خواجه‌امیری» (ایرج)، «اشرف‌السادات مرتضایی» (مرضیه)، «پروانه امیرافشاری» (حمیرا)، «معصومه دده‌بالا» (هایده) و «بهار غلامحسینی» (الهه) به‌عنوان آهنگساز یا نوازنده همکاری داشته است. اما بیشترین همکاری او با «عصمت باقرپور» (دلکش) بود. «آتش کاروان، آشفته (آشفته‌حالی)، مرا عاشقی شیدا، صبرم عطا کن، سنگ خارا، دیدی که رسوا شد دلم، رفتم که رفتم، مناجات نیمه‌شب (مرغ حق)، داد از دل، چرخ گردون، نیایش، می‌گذرم و بر تربت حافظ» برخی از مهم‌ترین این آثار است.
او پس از انقلاب فعالیت بسیار کمی داشت. «چرخ گردون» با صدای «علی‌اصغر شاه‌زیدی» و تنظیم «فریدون شهبازیان» و دو تصنیف «تذرو» و «مناجات نیمه‌شب» با صدای «محمدرضا شجریان» و شعر «بیژن ترقی» به مناسبت آغاز به کار «ارکستر ملی ایران» که با رهبری «فرهاد فخرالدینی» اجرا شد، از معدود آثار تجویدی پس از انقلاب بود.
«علیرضا افتخاری» با کسب اجازه از علی تجویدی تعدادی از تصنیف‌هایی را که پیش از انقلاب اجرا شده بود بازخوانی کرد که این آهنگ‌ها در آلبوم «یاد استاد» (۱۳۷۷) منتشر شد. این آلبوم شامل تصنیف‌های «سفر کرده، بازگشته، آتش کاروان، پیغام من، کودکی، تنها منشین و آشفته‌حالی» می‌شود.
«علی تجویدی» به همراه پدرش «هادی تجویدی»؛ کنسرتی در سال 1335 شمسی
افتخارات
در چهارمین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۳، علی تجویدی به‌عنوان چهره‌ی ماندگار موسیقی معرفی شد.
درگذشت
علی تجویدی در سال‌های پایانی عمرش به بیماری سرطان مبتلا شد و سرانجام در بیست و چهارم اسفند ۱۳۸۴ در سن هشتاد و شش‌سالگی از دنیا رفت و پیکر او در قطعه‌ی هنرمندان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.
دیدگاه‌های دیگران
«فرهاد فخرالدینی» که ازجمله شاگردان استاد تجویدی بوده است درباره‌ی او می‌گوید:
«زمانی که شاگرد آقای تجویدی بودم، استاد صبا به‌تازگی فوت کرده بود و آقای تجویدی با علاقه و عشق به ما آموزش می‌دادند. بر ردیف‌های ایرانی کاملاً تسلط داشتند و حق بزرگی بر گردن موسیقی ایرانی دارند. برای آغاز کار ارکستر ملی با اینکه بیمار بودند، همراه با آقای شجریان از او خواستیم تا قطعاتی را بسازند و کارهای خیلی خوبی ساختند.»
«فضل‌الله توکل» نیز که نزد تجویدی موسیقی را فراگرفت در مورد استادش چنین گفته است:
«در آن زمان به پدر من پیشنهاد کردند که نزد آقای تجویدی که استاد ردیف موسیقی ایرانی بودند، آموزش ببینم. در حضور ایشان کسب فیض کردم. کارهای او ماندگار بود و هنوز نیز تازگی دارند. نوع ملودی‌های او در ذهن می‌نشیند و آدم به‌دنبال این می‌رود که ببیند بقیه‌ی آن کجاست.»
«رضا مهدوی» نوازنده‌ی سنتور و منتقد موسیقی ایران كه سال‌ها در محضر استاد تجویدی كسب فیض كرده در مورد جادوی آهنگ‌ها و ملودی‌های استاد تجویدی كه موجب می‌شود این آهنگ‌ها بارها در زمان‌های مختلف بازخوانی و اجرا و شنیده شوند، می‌گوید:
«دلیل نخست این مسئله، به هویت ذاتی ایشان بازمی‌گردد كه از یك خانواده‌ی بزرگ برخاسته كه برادرانش طراح و مینیاتوریست و نقاش بودند و پدرش نیز محفل‌دار هنرمندان بزرگ این سرزمین بود كه همین مسئله در شكل‌گیری هویت استاد در دوران كودكی نیز مؤثر بوده است. نكته‌ی دیگر، دانش ذاتی ایشان در كنار مطالعه‌های وسیع‌شان در حوزه‌های مختلف است. من می‌دانستم كه استاد تجویدی رمان‌های قوی را می‌خواند و تاریخ را مطالعه می‌كند. استاد اشعار را درمی‌نوردید و شعر حافظ و سعدی و مولانا را به‌خوبی توضیح می‌داد، ضمن اینكه اشعار نو را هم به‌درستی می‌شناخت.
نكته‌ی سوم در این باره این است كه ایشان زمان و زمانه‌ی خود را به‌خوبی می‌شناخت و با وجود آنكه آدمی بود متعلق به گذشته، ولی درك می‌كرد كه در هر دهه‌ای باید چه مزه و فرم‌های نویی را به كار گیرد و از چه خوانندگانِ جوانی بهره ببرد كه آثارش هیچ وقت كهنه جلوه نكند.
مسئله‌ی دیگر اینكه استاد تجویدی شناخت عمیقی از فرهنگ ایران‌‌زمین داشت؛ یعنی اینكه مطالعه‌ی بسیطی كه درباره‌ی تاریخ ایران داشت و اینكه عمق وجودش با تاریخ و فرهنگ این سرزمین گره خورده بود، سبب شده بود فراز و نشیب و جنگ‌ها و رشادت‌ها و پیروزی‌ها و تلخ‌كامی‌ها و شادكامی‌های تاریخ این سرزمین را در موسیقی خود بیان كند؛ از این رو می‌دانست كجا باید چهارگاه استفاده كند و كجا سه‌گاه و در كجا هر یك از هفت دستگاه و پنج آواز و سیزده مقام موسیقی ایران را به كار گیرد.
نكته‌ی آخر هم اینكه استاد تجویدی یك میهن‌پرست درجه‌یك بود و حاضر بود برای آیین موسیقایی این مملكت كه گره خورده با آیین‌های هنری و فرهنگی این سرزمین است، به‌دنبال نغمه‌ها و ملودی‌ها و الحان نویی باشد تا برگی به برگ‌های موسیقی ایران بیفزاید.»