مجله میدان آزادی: در ادامه‌ی فهرست کتاب‌های پیشنهادی برای خرید از نمایشگاه کتاب در این مطلب به سراغ ده مجموعه شعر تصویری رفته‌ایم که علاوه بر شعر، جذابیت بصری هم برای مخاطبان کودک و نوجوان داشته باشند. این فهرست که به قلم خانم نیلوفر بختیاری -شاعر و پژوهشگر- نوشته شده است را در صفحه بیست‌وششم پرونده «اردیبهشت کاغذی» بخوانید:
می‌توانیم رد پای شعر کودک و نوجوان را از حکایت‌های ساده‌ی گلستان و مثنوی معنوی، تا شکل‌گیری شاخه‌ای جدا در ادبیات معاصر جست‌وجو کنیم.
روزهای سرنوشت‌ساز مشروطه بود که شاعرانی چون نسیم شمال، ایرج‌میرزا و دهخدا، شعرها و حکایت‌های منظومی را به قصد آموزش کودکان نوشتند؛ تا اینکه بعدها با وجود نیما یوشیج، شاملو و دیگران رفته‌رفته توجه به ترانه‌های کودکانه بیشتر شد. در نهایت شاعرانی چون پروین دولت‌آبادی، عباس یمینی شریف و محمود کیانوش جهان شعر کودک را بازآفرینی کردند.
امروز و هر روز این جهان در حال وسعت گرفتن است. خصوصاً که رفته‌رفته به شعر نوجوان هم در کنار شعر کودک اهتمام و توجه بیشتری می‌شود و این اتفاق خوب به تخصصی‌تر شدنِ ادبیات کودک و نوجوان و توجه ویژه‌تر به گروه‌های سنی گوناگون می‌انجامد.
در متن پیش رو که معرفی ده مجموعه‌شعر تصویری است، علاوه‌بر آنکه به محبوبیت کتاب‌ها نزد کودکان، نوجوانان و منتقدان توجه داشتم، جذابیت تصویرگری آثار را نیز به‌عنوان یکی از معیارهای مهم شعر کودک و نوجوان در نظر گرفتم. بدیهی است که مجموعه اشعار بسیار دیگری در هر دو بخش کودک و نوجوان قابل معرفی‌اند، اما در نظر گرفتن برخی معیارها مانند تنوع نام شاعران و انتشارات و در دسترس بودن کتاب‌ها سبب شد در نهایت به آثاری که در ادامه درباره‌شان می‌خوانید، بپردازم.
سپاس که می‌خوانید و این بسته‌ی مطالعاتی را به کودکان و نوجوانانی که می‌شناسید، و صد البته کودک چشم‌انتظار درون‌تان، هدیه می‌کنید.
1. بچه‌ها بهار
سروده‌ی نیما یوشیج
تصویرگر: هدا حدادی
گروه سنی: ۴ تا ۶ سال (برای ۷ تا ۹ سال هم مناسب به نظر می‌رسد.)
انتشارات میرماه
این شعر پس از مشروطه، یکی از اولین آثاری است که برای مخاطب کودکان سروده شده و به نظر می‌رسد باید نیما را در عرصه‌ی ادبیات کودک و نوجوان هم پیشگام دانست. نیما منظومه‌ی «بچه‌ها بهار» را اسفند 1308 در لاهیجان نوشت؛ زمانی که آموزگار بود. شاید هم‌نشینی با بچه‌ها و تدریس کتاب‌های درسی آن زمان، او را به این فکر انداخته باشد که شعری متناسب با نیاز کودکانِ دانش‌آموزش بسراید. شعرها در شکل ترانه سروده شده و وزن عروضی دارند.
بچه‌ها بهار
گل‌ها وا شدن
برف‌ها پا شدن
از رو سبزه‌ها
از رو کوهسار
بچه‌ها بهار!
تأثیر طبیعت بر شعر نیما و زندگی در دره‌های یوش، در بیان طبیعی و توصیفات دقیق این شعر بی‌تأثیر نیست؛ در کنار همه‌ی این‌ها، تصویرسازی هدا حدادی رنگی تازه به این اثر بخشیده است.
2. آخرین پرنده‌ی آزاد
سروده‌ی اسدالله شعبانی
تصویرگر: شیلا هینز
گروه سنی: 6 تا 8 سال
انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
اسدالله شعبانی در این منظومه‌ی کوتاه قصه‌ی زندگی مکانیکی در شهرها و ماجرای تلخ ستیزه‌ی انسان با طبیعت را روایت می‌کند. رویدادی که به قهرِ ناگزیر طبیعت با آدمیزاد ختم می‌شود. طبیعی است که پرنده‌ها در چنین شهری مرغ مهاجراند و خانه‌های باصفا یکی‌یکی جایشان را به آپارتمان‌های بی‌قواره خواهند داد. این میان اما یک پرنده به‌جای اینکه مانند باقی پرنده‌ها کوچ کند و به شهر آرمانی‌اش برود، گوشه‌ای کز کرده و قصه‌ی شهر را برای مخاطب می‌سراید.
کارخانه‌ها
مثل اژدها
لوله‌هایشان
دود و دم گرفت
آسمان ما
با صدا و دود
رنگ غم گرفت
هر درخت سبز
خشک و اره شد
آب‌های صاف
برکه برکه بود/ قطره قطره شد
3. معلم مورچه‌ها
سروده‌ی محمد سرابی
تصویرگر: زهره حسینی
گروه سنی: خردسال
انتشارات سوره مهر
در این مجموعه‌شعر، همان‌طور که از نامش پیداست، کودکان با جهان کوچک شخصیت‌های فانتزی حیوانات و حشرات آشنا می‌شوند تا در این سفر زیبایی‌های کوچک را کشف کنند. این کشف وقتی با دیدن تصاویر رنگارنگ همراه می‌شود، لبخند به لب کودک می‌نشاند.
وقتی که پاییز می‌رسه کلاغا
فکر می‌کنم که داغه بازارشون
گردو رو از روی درخت می‌چینن
یواش میارن توی انبارشون
تو دفتر نقاشی آسمون
یه عالمه خاطره‌انگیز می‌شن
بال می‌زنن وقت خداحافظی
مسافرِ ماشینِ پاییز می‌شن
4. درخت خانه‌ی ما
سروده‌ی محمود پوروهاب
تصویرگر: هاله لادن
گروه سنی: 7 تا 9 سال
در مجموعه‌شعر «درخت خانه‌ی ما»، حرف از حضورِ طبیعت در زندگی کودک امروز و ارتباط نزدیک کودکان با درخت، به‌عنوان اصلی‌ترین نشانه‌ی طبیعت است. در اشعار این مجموعه هنجارگریزی‌های معنایی و انسان‌پنداری موج می‌زند و تصویرگری کتاب، با استفاده از زنده‌ترین رنگ‌ها، پرشورترین عواطف انسانی را ترسیم می‌کند.
ببین باریده باران
چه زیبا و چه آرام
درخت خانه‌ی ما
دوباره کرده حمام
هزاران قطره‌ی ریز
نشسته بر سر او
درخت ما شده باز
چه خوش‌رنگ و چه خوش‌بو
شده با این تمیزی
قشنگ و تازه و شاد
و حالا می‌کند خشک
سرش را حوله‌ی باد
5. هر گلابی یک چراغ
سروده‌ی کمال شفیعی
تصویرگر: ایلگار رحیمی
گروه سنی: ۴ تا ۹ سال
انتشارات سوره مهر
ویژگی مهم مجموعه‌شعر «هر گلابی یک چراغ» توجه به طنز کلام، انتخاب سوژه‌های ناب و جذاب و در عین حال به‌کارگیری تکنیک آشنایی‌زدایی است. این اشعار خواننده را به حضور در لحظه دعوت کرده و به تقویت قدرت خیال کودک کمک می‌کنند.
مثلاً وقتی شاعر می‌گوید «یک کتاب قصه است / بودن مادربزرگ»، بودن و هستی مادربزرگ را در روایت قصه‌هایش جست‌وجو می‌کند. این موضوع می‌تواند به زیبایی بر بخشی از هویت فرهنگی قصه‌ها و انتقال‌شان به نسل‌های بعد تأکید کند.
نمونه‌ای از اشعار این مجموعه را که بیانگر توجه شاعر به آشنایی‌زدایی است، با هم بخوانیم:
گوشه‌ای خوابیدند
از سر بیکاری
چکمه‌هایم آرام
در ته انباری
شده انباری ما
خوابگاهی کوچک
چکمه‌هایم هستند
چون اتاقِ کودک
چکمه‌هایم حالا
لانه‌ی کفترهاست
چند تخم کوچک
لابه‌لای پرهاست
6. یک شعرِ بی‌طاقت
سروده‌ی افسانه شعبان‌نژاد
تصویرگر: محمود حسینی
گروه سنی: ۱۵+ سال
انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«یک شعر بی‌طاقت» مجموعه‌ای مشتمل بر بیست و یک شعر کوتاه است که در یک وزن و در شکل نیمایی سروده شدهاند. این اشعار توصیفی کوتاه از پدیده‌ها و مفاهیم مختلفی چون درخت، کوه، مزرعه، شعر، راز و... هستند و بر پایه‌ی کشف شاعرانه سروده شدهاند. تصویرگری این اثر بر پایه‌ی سه رنگ سفید، آبی و سیاه است و حال‌وهوای خاصی به این مجموعه بخشیده است.
یک راز
در سینه‌ی یک سنگ
آن سنگ از راز دلش دلتنگ
یک روز گنجشکی
در سینه‌ی آن سنگ
کنکاش خواهد کرد
با بال زخمی رازِ او را فاش خواهد کرد
7. خداحافظی در خیابان پاییز
سروده‌ی مریم اسلامی
تصویرگر: فهیمه محبوب
گروه سنی: ۱۵+ سال
انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
در این مجموعه نوزده قطعه در شکل نیمایی می‌خوانیم که کوتاه و سوژه‌محوراند. توجه به دغدغه‌ها و عواطف نوجوانانه همچون بی‌حوصلگی، خیال‌بافی، نگاه عاطفی و حساسیت نسبت به برخی پدیده‌های اطراف از درونمایه‌های اشعار «خداحافظی در خیابان پاییز» است. مواجهه با غم جدایی و از دست دادن از دیگر عواطفی است که در برخی از شعرهای مریم اسلامی به تصویر کشیده می‌شود.
شب
کتاب قصه است
پشت جلد آن سیاه
روی جلد، عکس ماه
در میان گنبد کبود
قصه‌ها شروع می‌شوند با
یک ستاره بود
یک ستاره هم نبود
از این مجموعه‌شعر در جایزه‌ی کتاب سال جمهوری اسلامی و جشنواره‌ی فجر تقدیر شده و این اثر برگزیده‌ی هشتمین دوره‌ی جایزه‌ی پروین اعتصامی است.
8. به قولِ پرستو
سروده‌ی قیصر امین‌پور
گروه سنی: نوجوان
تصویرگر: کبری ابراهیمی
نشر افق
در این کتاب شعرهایی می‌خوانیم که موضوع اغلب‌شان مفاهیم کلیِ بودن و سرودن است. از شعرهایی برای شعر تا ثبت دلخراشی یک لحظه. سرودن از طبیعت و دعوت به آشتی با آن از دیگر موضوعات اصلی این شعرهاست.
چرا مردم قفس را آفریدند؟
چرا پروانه را از شاخه چیدند؟
چرا پروازها را پر شکستند؟
چرا آوازها را سر بریدند؟
در «به قول پرستو» ما شاهد درونیات شاعری هستیم که از روزهای ماه مهر و حال‌وهوای مدرسه یاد می‌کند و آرزومند زیستن در آرمان‌شهر شاعران است. امین‌پور در این اثر به زیبایی نوجوانان را به درنگ در طبیعت دعوت می‌کند:
کاشکی کنار گل
چند لحظه می‌ماندیم
این کتاب زیبا را
صفحه‌صفحه می‌خواندیم
9. نوجوانی درخت کاج
سروده‌ی غلامرضا بکتاش
تصویرگر: منصوره توحیدلو
گروه سنی: نوجوان
انتشارات سروش
«نوجوانی درخت کاج» شامل ده شعر کودک با مایه‌های طنز و حال‌وهوای کودکی، مدرسه و آرزوهای شاعر است که با رنگ‌های قالب سیاه و سفید و آبی تصویرگری شده است. خواندنش می‌تواند در کمتر از ده دقیقه اتفاق بیفتد، اما کلمات شاعر در حافظه‌ی مخاطب خواهند ماند و در لحظات بسیاری یادآوری خواهند شد.
کودکی
از نگاه بادبادکش
قد یک عروسک است
فکر می‌کند از آسمان چقدر
مشکلات کوچه کوچک است
10. خدا تسبیحی از گنجشک دارد
سروده‌ی سید حبیب نظاری
تصویرگر: حمیده محبی
گروه سنی: نوجوان
انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«خدا تسبیحی از گنجشک دارد» چهل دوبیتی است که در آن از چهل منظر به گنجشک و حضورش در زندگی انسان مدرن پرداخته شده. این توجه و تمرکز به یک درونمایه‌ی واحد، به شعرها عمق بیشتری می‌بخشد. از سویی استفاده از شکل دوبیتی، به سببِ رنگِ عرفانی این قالب، ارتباط نماد گنجشک با روح الهی طبیعت را به نحو شایسته‌ای نمایان می‌کند.
مروری تازه کن بال و پرت را
غم گنجشک‌های دفترت را
گریبان چاک کن، بگذار باران
بخواند زخم‌های پیکرت را
*
«من از این شهر بیزارم» نگفته‌ست
«به دست غم گرفتارم» نگفته‌ست
به‌جز من هیچ گنجشکی به باران
«عزیزم دوستت دارم» نگفته‌ست