مجله میدان آزادی: به بهانه‌ی اکران آغاز فصل سرد، ده هایکوی زیبای زمستانی از سرزمین ژاپن، با مقدمه و انتخاب خانم منصوره محبی -شاعر، مترجم، متخصص و دانش‌آموخته‌ی ادبیات ژاپنی- مرور می‌کنیم:
«زمستان» از نگاه شاعران سرزمین آفتاب تابان
در کشور چهارفصل ژاپن، زمستان از ماه دسامبر آغاز می‌شود و تا فوریه ادامه دارد. مجمع‌الجزایر ژاپن از شمال به جنوب کشیده شده است، بنابراین آب و هوا در جزایر جنوبی که زمستان را گرم‌تر سپری می‌کنند تا مناطق شمالی که در معرض بارش شدید برف هستند متفاوت است.
زمستان در ژاپن مقارن با تعطیلات پایان سال و سال نو است و بازار جشنواره‌های زمستانی داغ داغ. از طرفی طبیعت منحصر به فرد سرزمین آفتاب تابان در فصل زمستان، طبع شاعران و هایکوسرایان این سرزمین را به اشتیاق کشانده تا به زبان ادبیات از این مناظر چشم‌گیر زمستانی تصویری هرچند کوتاه به ثبت برسانند. زمستان ژاپن را با هم به تماشا بنشینیم:
１． 茶の花に かくれんぼする 雀かな
小林一茶
بین شکوفه‌های چای، پنهان می‌شود گنجشک
کوبایاشی ایسا
درخت چای از واپسین روزهای پاییز تا نخستین روزهای زمستان می‌شکفد. شکوفه‌هایی کوچک و فربه و معطر با پنج گلبرگ سفید و پرچم‌هایی طلایی که آغاز زمستان را بشارت می‌دهند. شکوفه‌های سربه‌زیر چای از خانواده‌ی گل کاملیا، در زمستان زمین را تزیین می‌کنند و می‌درخشند.
کوبایاشی ایسا در سن سه سالگی مادرش را از دست داد. یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی اشعارش، ابراز عشق به کودک، قورباغه، گنجشک و موجودات کوچک و ضعیف است. او در این هایکو، شروع زمستان را به سادگی با گنجشکی بازیگوش که میان شکوفه‌های چای پنهان شده‌است، به تصویر می‌کشد.
２．名代に 若水あびる 烏かな
小林一茶
به نیابت از من، آب‌تنی می‌کند در نوروز، کلاغ
کوبایاشی ایسا
«واکامیزو» نخستین آبی است که در صبح روز سال نو از چاه بیرون می‌آید و گفته می‌شود که ارواح شیطانی را در طول سال دفع می‌کند. از آنجا که کلاغ‌ها در این مکان‌ها استحمام می‌کنند، شاعر با طنازی، خودش را به جای کلاغ تصور می‌کند و برای سلامتی و دفع بلا در طول سال آینده دعا می‌کند.
３．葱白く 洗ひたてたる 寒さかな
松尾芭蕉
سپیدی پیازچه تازه شسته شده‌ام، از سرما است؟
ماتسوئو باشو
این هایکو از دیرباز یکی از برترین اشعار باشو ارزیابی شده است. شاعر به تره‌پیازی (تره‌فرنگی) که تازه از خاک بیرون آورده و با آب سرد شسته است، می‌نگرد. گویی هوای سرد دور ریشه‌هایش تنیده و رنگ آن را سپید کرده است.
امروزه میوه‌ها و سبزیجات معمولا فصل خود را از دست می‌دهند و طعم مبهمی پیدا می‌کنند. سفیدی شلغم و تربچه، آن‌ها را در فصل زمستان چندان تند و خوش‌طعم نمی‌کند. اما فصل تره‌پیاز نیمه‌ی زمستان است و به میزان سفیدی‌اش تند و تیز است. باشو همانطور که در تداعی طعم لذیذ تره‌پیاز عالی است، به خوبی توانسته است سرمای شدید زمستان را نیز به تصویر بکشد. او سرما را به طور منحصر به فردی به سپیدی تره‌پیاز تشبیه کرده است.
４．天も地も なしただ雪の 降りしきる
梶原芭臣
نه آسمان نه زمینی، به غیر از دانه‌های برف، که می‌بارند پی‌در‌پی
کاجیوارا هاشین
هاشین در این هایکو، بوران را به تصویر کشیده است. انگار همزمان با بارش دانه‌های برف، آسمان و زمین یکی شده است.
این هایکو بیشتر در خارج از ژاپن مورد توجه واقع شد و به زبان‌های انگلیسی، بلژیکی (فلاندری، آلمانی، فرانسوی) و هلندی ترجمه شده است.
５．行く年や 親に白髪を 隠しけり
越智越人
می‌گذرد سالی دگر، موی سپیدم را پنهان کرده‌ام از پدر و مادر
اُچی اِتسوجین
شاعر در آستانه‌ی چهل سالگی می‌گوید موی سپیدی لای موهایم پدیدار شده است. در روزگار میانسالی، هر سال که می‌گذرد بگذارید موهای سپیدم از والدینم پنهان بماند تا پیرتر نشوند. این هایکو بیانگر ادای تقوای فرزندی است. عبارت «سالی که می‌گذرد»، فصل واژه‌ی زمستان است. در ژاپن، سال نو در زمستان آغاز می‌شود.
６．炬燵出て 早足もとの 野河哉
与謝蕪村
از کُتاتسو (کرسی) درآمده، (حالا) زیر قدم‌های سریعم، رود نوگاوا ست؟!
یوسا بوسون
شاعر می‌گوید:«زمان، چیز عجیبی است. تا حالا زیر پاهایم آتش کرسی بود، اما حالا حس می‌کنم زیر پاهایم رود نوگاوا جریان دارد.» به عبارت دیگر، وقتی به پاهای خود نگاه می‌کنید، مناظر زیر پاهایتان هر لحظه تغییر می‌کند. دیدن حرکت نسبی اشیاء، حس عجیبی از گذر زمان به ما می‌دهد.
«کُتاتسو» -بسیار شبیه به کرسی ایرانی- یک وسیله‌ی گرمایشی است که از دیرباز در ژاپن وجود داشته است. این روزها بیشتر مردم ژاپن از کرسی برقی استفاده می‌کنند، اما در گذشته برای تامین گرما کف‌پوش خانه را برش می‌دادند، اجاق می‌گذاشتند، روی اجاق نیز چهارپایه‌ای قرار می‌دادند که با تشک سنتی ژاپنی پوشانده می‌شد.
７．住みつかぬ 旅の心や 置炬燵
松尾芭蕉
نمی‌تواند یک‌جا بماند، روح سفر، و کرسی متحرک
ماتسوئو باشو
باشو در این شعر، روح سفر را به کرسی متحرک تشبیه می‌کند. خانه‌های بی‌اجاق، از کرسی قابل حمل در فصل سرد استفاده می‌کردند. شاعر با نزدیک شدن به سال جدید خود را در خانه‌ای می‌بیند که به جای یک کرسی دائم، کرسی متحرک دارد و این حس حضور در یک مکان موقت را می‌دهد. کرسی متحرک، تداعی‌کننده‌ی جابه‌جایی و عدم سکون است و این همان روح سفر است. در عین حال، کرسی متحرک گرمای زندگی را می‌ماند که دوامی ندارد.
باشو پس از مرگ دوست نزدیکش یوشی‌تادا، با احساسی قوی از ناپایداری زندگی، با درک اینکه مکان آرامی در دنیا وجود ندارد و جست‌وجوی آن بی‌معناست، تصمیم به ترک وطن می‌گیرد و آغاز سفر می‌کند. سفر برای او، راهی به سوی فقر، تزکیه‌ی نفس و جست‌وجوی حقیقت زندگی بود.
８．水鳥の 重たく見えて 浮きにけり
上島鬼貫
پرندگان آبزی، سنگین به نظر می‌آیند و شناورند!
اوئه‌جیما اُنیتسورا
پرندگان آبزی وقتی روی زمین راه می‌روند، هر چقدر هم سنگین به نظر بیایند، روی آب به سبکی شناور می‌شوند و شاعر این امر را اعجاب‌انگیز می‌بیند.
زمستان زمانی است که می‌توان بیشترین پرندگان آبزی را تماشا کرد. برکه‌ی کُیا در زادگاه اُنیتسورا به مقصد هجرت اردک‌ها معروف است و کودکان از صحنه‌ی غذا دادن ساکنان محلی به اردک‌ها لذت می‌برند. شاعر، اردکی را شناور بر آب می‌بیند که تا چند لحظه‌ی پیش، روی زمین سنگینی می‌کرد. او شگفتی یک امر بدیهی را به زیبایی به تصویر می‌کشد.
９．いくたびも 雪の深さを 尋ねけり
正岡子規
بارها، عمق برف را می‌پرسم
ماسائوکا شیکی
شاعر که اواخر عمر خود را در بستر بیماری به سر می‌برد و نمی‌تواند برای تماشای برف از خانه بیرون برود، مانند کودکی بی‌صبر مدام از اطرافیان میزان بارش برف را جویا می‌شود. این شعر ظاهرا طنزآمیز، در واقع به پیری و انزوا و دلتنگی اشاره دارد.
10．きみ火をたけ よき物見せん 雪丸げ
松尾芭蕉
تو آتش را روشن کن، تا چیز خوبی نشانت دهم، گلوله‌ی برفی
ماتسوئو باشو
این شعر، با طنز خفیفی تصویری از مهمان‌نوازی و بازیگوشی باشو در سنین پیری ارائه می‌دهد. او در حالی که از مهمانش می‌خواهد چای را دم کند، یک گلوله‌ی برفی به او نشان می‌دهد و می‌گوید اگر من آتش روشن کنم، گلوله‌های برفی ممکن است آب شوند. می¬خواهم از برف لذت ببرم.