مجله میدان آزادی: در فصل‌های قبل با فهرست بهترین هایکوهای ژاپنی در حال‌وهوای بهار و شکوفه‌هایش و زیباترین هایکوهای ژاپنی در حال‌وهوای زمستان همراه شما بودیم. حالا و در روزهای میانی فصل تابستان، به رسم فصل‌های گذشته به سراغ تصویر تابستان در ادبیات سنتی ژاپن رفته‌ایم که در آن درخشش تابستان در قاب هایکو به واژه شده است. فهرستی از خواندنی‌ترین هایکوهای تابستانی را به انتخاب منصوره محبی -شاعر، مترجم، متخصص و دانش‌آموخته ادبیات ژاپنی- همراه با توضیح کوتاهی برای فهم عمق معنای هر شعر در ادامه بخوانید:
سرزمین چهارفصل ژاپن، جزیرهای است که توسط آب‌های آزاد احاطه شده‌است. سرزمینی که از نظر طبیعت و پوشش گیاهی، بسیار شبیه به خطه سرسبز شمال ایران عزیزمان است. سرزمینی با تابستانهای داغ، شرجی و پرباران، با انبوه جنگلهای پرپشت بامبو.
ژاپنی‌ها اصولا به طبیعت عشق می‌ورزند و در ادبیاتشان ستایش طبیعت به روشنی دیده می‌شود. هایکو، کوتاه‌ترین شعر ژاپنی، ماهیتی جدایی‌ناپذیر از طبیعت و فصل‌ها دارد. برای درک بهتر هایکوهای تابستانه، خود را در جنگلهای گیلان تصور کنید تا صدای جیرجیرک‌ها و آواز فاخته‌ها بهتر به گوش جانتان برسد.
اشعاری داغ از تابستان سرزمین آفتاب تابان تقدیم نگاه گرم‌تان:
1.
釣鐘に
止まりてねむる
胡蝶かな
与謝蕪村
بر ناقوس معبد
خوابش برده‌است
پروانه
(یوسا بوسون)
بوسون در این شعر، صحنه‌ای را به تصویر می‌کشد که در آن ناقوس بزرگ و سنگین معبد که با یک بار نواختن صدای بلندی منتشر می‌کند، برای لحظاتی تکیه‌گاه و محل آسایش پروانه‌ای ظریف و لطیف واقع می‌شود. این هایکو علاوه بر جنبه‌های جالب تضاد، تمثیلی زیبا از آیین ذن و پیشبینی‌ناپذیری زندگانی را در بر دارد. شاعر ناقوس معبد را زنگ زمان می‌داند و انسان را در خوابی پروانه‌ای می‌بیند.
از طرفی، از آنجا که خوابیدن به معنای فراموش کردن زمان این جهان است، گویا بوسون زندگانی خود را در دنیایی بی‌زمان و در عین حال آگاه از زنگ زمان به تصویر کشیده‌است.
2.
夏の蝶
日かげ日なたと
飛びにけり
高浜虚子
پروانه تابستانی
بین سایه و نور خورشید
پرواز می‌کند
(تاکاهاما کیوشی)
پروانه عموما نماد بهار است، اما پروانه‌های دُمچلچله‌ای فصل‌واژه تابستان هستند. در این شعر به طور خاص به پروانه تابستانی اشاره شده‌است.
یکی از ویژگی‌های هایکو، عکس‌برداری از طبیعت است. پروانه‌ها مدام به عقب و جلو پرواز می‌کنند و می‌چرخند. این هایکو نحوه بال زدن پروانه‌ای را بین آفتاب داغ و سایه خنک توصیف می‌کند. زندگی انسان در دنیا همواره بین سختی و آسایش است؛ اما تلاش، تقلا و پرواز ادامه دارد. یکی از شاخصه‌های اشعار تاکاهاما کیوشی، کشف زیبایی‌های پنهان در زندگی روزمره است.
3.
夏草や
つわものどもが
夢の跡
松王芭蕉
ای علفزار تابستانی!
رویای (شکوه) جنگجویان را
ردپایی
(ماتسوئو باشو)
باشو با دیدن ویرانه‌های قصر قبیله فوجیوارا که اکنون پوشیده از علف‌های هرز شده‌است، شکوه دلاورانه جنگجویان آن را را به خاطر می‌آورد و از ناپایداری دنیا افسوس می‌خورد. در ادبیات ژاپن باستان، «علف» نماد «نینجا» و مبارز است. در این هایکو، باشو به زیبایی علف را ردپایی از شکوه فناپذیر مبارزان قلمداد کرده‌است.
4.
ほととぎす
大竹藪を
もる月夜
松尾芭蕉
فاخته
لابه لای بیشه خیزران
می‌تراود مهتاب
(ماتسوئو باشو)
فاخته پرنده‌ای فصلی است که فرا رسیدن تابستان را بشارت می‌دهد. فاخته، چهچهه می‌زند و سکوت عمیق شب را می‌شکند. نور ماه از میان بیشه تاریک بامبو عبور می‌کند. صدای محزون فاخته و نور مهتاب، «تنهایی و سکوت شب» را به تصویر می‌کشد. این شعر با پس‌زمینه بیشه خیزران، درهم‌تنیدگی صدا و نور را به نمایش می‌گذارد.
5.
夢にくる
母をかえすか
ほととぎす
宝井其角
به خوابم می‌آید مادرم
چرا باز می‌گردانی‌اش
ای فاخته
(تاکارا ای کیکاکو)
آواز فاخته یکی از بارزترین ویژگی‌های تابستان است و غالبا شب‌ها به گوش می‌رسد. از همین رو، ژاپنی‌ها بر این باورند که فاخته پیام‌رسانی از جهان سایه‌هاست. آواز فاخته در این شعر نماد زنگ بیداری از رویا، یا به عنوان پیامی برای بازگرداندن مادر به زندگی پس از مرگ شناخته می‌شود. فضایی که شاعر در آن با مادرش ملاقات می‌کند و سپس با صدای فاخته بازگردانده می‌شود، مرز بین رویا و واقعیت را محو می‌کند و احساسات شاعر را عمیق‌تر بیان می‌کند. اعتقاد بر این است که کیکاکو شاگرد ارشد باشو، این شعر را در سوگ مادرش سروده‌است.
6.
閑かさや
岩にしみ入る
蝉の声
松尾芭蕉
(در) سکوت
در صخره رسوخ می‌کند
صدای زنجره
(ماتسوئو باشو)
زنجره نوعی جیرجیرک است که نماد و فصل‌واژه تابستان به حساب می‌آید. سکوت عمیقی بر شعر حکم‌فرماست. به گونه‌ای که صدای زنجره -تنها صدایی که به گوش شاعر می‌رسد- گویی دارد در صخره نفوذ می‌کند. انگار صدای زنجره سکوت را تشدید می‌کند.
7.
蟻の道
雲の峰より
つづきけん
小林一茶
آیا مسیر مورچه‌ها
از قله ابرها
امتداد می‌یابد
(کوبایاشی ایسّا)
این شعر «مورچه‌های» کوچک نزدیک را با «قله‌های ابر» بزرگ در دوردست مقایسه می‌کند. شاعر، تصویر بی‌نظیری از امتداد صف بی‌انتهای مورچه‌ها ارائه می‌دهد. مورچه و قله‌های ابر، هر دو فصل‌واژه تابستان هستند اما در این شعر تمرکز بر قله‌های ابر است.
مسیر مورچه‌ها معتدل و نامحسوس است. اما مطمئنا به سمت مقصد پیش می‌رود. از طرفی قله‌های ابر، بلند و زیبا و در عین حال دور از دسترس‌اند. به عبارتی، تلاش‌های کوچک در زندگی روزمره مهم هستند و به نتیجه می‌رسند. یکی از ویژگی‌های بارز اشعار ایسّا، توجه به جزئیات، حیوانات کوچک، کودکان و حشرات است.
8.
やれ打つな
蝿が手をすり
足をする
小林一茶
نزن!
به هم می‌مالد مگس دست‌هایش را
به هم می‌مالد پاهایش را
(کوبایاشی ایسّا)
در فرهنگ ژاپن، به هم مالیدن دست‌ها نشان‌دهنده خواهش و التماس است. شاعر، حرکت دست و پای مگس را به انسانی تشبیه می‌کند که گویا دارد برای جان خود التماس می‌کند. این شعر سبک ایسّا و جزئی‌نگری او را به وضوح نشان می‌دهد.
9.
朝顔に
釣瓶とられて
貰い水
加賀千代女
(پیچک) نیلوفر
دَلوَم را در بر گرفته
آب را گدایی خواهم کرد
(کاگانو چیوجو)
گل نیلوفر در اوج تابستان شکوفا می‌شود. اما طبق تقویم باستانی ژاپن و دسته‌بندی فصل‌واژهها در هایکو، اوایل پاییز را به تصویر می‌کشد.
چیوجو معروف‌ترین هایکوسرای زن ژاپنی است که بیش از 1700 هایکو از وی به یادگار مانده‌است. و این شعر، ماندگارترین اثر اوست؛ تصویری لطیف از دخترکی روستایی در کنار چاه که هنگام آب برداشتن، دلش نمی‌آید ساقه‌های نیلوفر پیچیده شده دور دلو را بشکند و ترجیح می‌دهد آب را گدایی کند. این شعر، عشق ژاپنی‌ها به طبیعت را در اوج سادگی و زیبایی به رخ می‌کشد.
10.
花咲かぬ
身はくるいよき
柳かな
加賀千代女
بی شکوفه
مجنون‌وار زیبایم
به‌سان درخت بید
(کاگانو چیوجو)
بیدها شکوفه نمی‌دهند. به همین خاطر می‌توانند در باد آزادانه برقصند. شاعر، زیبایی بیدهایی که در ظاهر بیهوده و بی‌ثمرند را، در آزادی، رهایی و بی‌تعلقی آن‌ها می‌بیند. هر آنچه که در نگاه اول بی‌ثمر و بی‌ارزش به نظر بیاید، از زوایای دیگر می‌تواند زیبا و باارزش باشد.
مطالب مرتبط:
بهترین هایکوهای ژاپنی در حال‌وهوای بهار و شکوفه‌هایش همراه با ترجمه فارسی
زیباترین هایکوهای ژاپنی در حال‌وهوای زمستان همراه با ترجمه فارسی