مجله میدان آزادی: به بهانه نزدیک‌شدن به روزهای مربوط به سفر اربعین بر آن شدیم تا سفرهای مذهبی را در میان آثار هنری و از زاویه دید آن‌ها سیر کنیم. در این مطلب و در نخستین مطلب از ستون «اربعین از نگاه هنر»، فهرستی از هشت سفرنامه درخشان را که بهانه‌ی نگارششان یا زیارت بوده یا به امور و اماکن مذهبی مربوط می‌شده، گرد آوردیم. این فهرست را به قلم خانم «فاطمه صادقی‌مقدم» در ادامه بخوانید:
همه‌ساله در حواشی رویداد-آیین بزرگ اربعین کتاب‌های بسیاری با عنوان «سفرنامه» منتشر میشود که چه برآمده از اهداف و علاقه‌های شخصی باشند چه برآمده از سفارش نهادها و ارگان‌ها و ناشران، کیفیت و ارزش ادبی و علمی والایی ندارند؛ این درحالیست که هم در سنت زبان فارسی هم در تاریخ فرهنگ اسلامی دیروز و امروز سفرنامه‌های درخشانی نوشته‌شده‌اند. حالا که در آستانه‌ی سفر گروه‌های بسیاری از مردم سرزمینمان به کشور عراق برای شرکت در زیارت اربعین حسینی هستیم، صفحه‌ی تازه‌ای از فهرست‌های مجله میدان آزادی را به رنگ سفرنامه‌ها درآوردیم. سفرنامه‌هایی که بعضی از جهت ارزش ادبی و هنری، بعضی از جهت ارزش علمی و فرهنگی و بعضی دیگر از هردو جهت برای مخاطب و مولف سفرنامه‌های امروز آموختنی‌ست.
در طول زمان و از گذشته‌ها و روزگار قدیم سفرنامه‌نویسی یکی از گونه‌های ارزشمند ادبیات و ابزار رسانه‌ای تاثیرگذار بوده است. به‌خصوص در زمانی که دوربین‌های عکاسی و فیلم‌برداری اختراع نشده بودند یا مثل حالا رواج نداشتند، این سفرنامه‌ها نقش مهمی را در شناساندن دنیا ایفا می‌کردند. شاید سفرنامه را بتوان تصویری‌ترین گونه‌ی ادبیات قدیم دانست؛ زیرا در سفرنامه باید توصیف دقیق و بسیاری از فضاها و اتفاقات مهم و لحظات داشته باشیم.
اما کارکرد سفرنامه در دنیای امروز چیست؟ آیا این قالب با وجود پیشرفت‌های کنونی هنوز هم ارزش هنری و قابلیت‌های انتقال فضا و پیام را دارد؟ باید گفت با وجود تمامی رسانه‌های تصویری باز هم قدرت روایت و زاویه‌دید نویسنده‌ی سفرنامه به‌خصوص اگر این زاویه‌دید ارزش هنری و ذوق نویسندگی داشته باشد، در رسانه‌های تصویری دیگر وجود ندارد.
و اما در میان هزاران سفرنامه‌ی جورواجور از اشخاص مهم، از نویسندگان بزرگ تا انسان‌های عادی، این مجموعه فهرست، سفرنامه‌های مذهبی را گلچین کرده است؛ آن هم با معیار سخت‌گیرانه‌ی محورقراردادن آثار نویسندگان بزرگ و آثار ماندگار با ادبیات ارزشمند و متفاوت؛ ضمن حفظ نیم‌نگاهی به آثار موفق تازه‌تر.
در سال‌های اخیر هم سفرنامه‌نویسی در میان مردم کشور ما رواج بسیاری پیدا کرده است که شاید دلیلش جذابیت این گونه‌ی ادبی و همراهی مخاطبان با آن باشد؛ به قولی برای نویسنده هم فال است، هم تماشا. با اینحال این علاقه به نوشتن سفرنامه توسط نویسندگان و همچنین سفارش آن توسط ناشران و نهادها لزوما به سفرنامه‌های درخشانی منجر نمی‌شود. از این رو اهمیت از نو خواندن سفرنامه‌هایی که ارزش ادبی دارند و درس گرفتن و تجربه‌اندوزی از آن‌ها، بیش از پیش احساس میشود.
با این فهرست همراه باشید.
1- «خسی در میقات» اثر جلال آل احمد
هر کس یک بار آثار جلال را خوانده باشد نگاه طنازانه و اجتماعی او را می‌شناسد. اما ورود این نوع نگاه به یک سفر زیارتی، آن هم حج تمتع تفاوتی عظیم ایجاد می‌کند.
این سفرنامه را می‌توان یکی از کامل‌ترین و بهترین نمونه‌های سفرنامه‌ی زیارتی دانست و از قلم کسی چون جلال آل احمد غیر از این انتظار نمی‌رود. این تمایز همچنین سرمشقی برای دیگران است؛ که نوشتن از چنان عظمت و زیارت مهمی ابتدا کارکشته شدن در نویسندگی را لازم دارد. جلال در این سفرنامه، کوچک‌ترین جزئیات تصویری و لحظات را هم ذکر می‌کند. گذشته از آن، این کتاب نوعی رفتارشناسی و جامعه‌شناسی مردم عربستان و حتی مردم خودمان در حج است. او از فرصت وقت‌های خالی خود در ساعات حج استفاده می‌کند و به گفت‌وگو با مردم عربستان در فضاهای غیررسمی چون قهوه‌خانه‌ها می‌پردازد. در این میان، بعضی لحظات توصیف‌شده‌ی معنوی از نگاه فردی مانند جلال که به قول خودش دوباره و تازه اسلام آورده است حال و هوای خاصی دارد؛ آنجا که می‌خوانیم: «آن‌وقت‌ها عین وردی می‌خواندم‌شان و خلاص؛ ولی امروز صبح دیدم که عجب بار سنگینی می‌نهند بر پشت وجدان. صبح، وقتی می‌گفتم «السلام علیک ایهاالنبی» یک مرتبه تکان خوردم. ضریح پیش رو بود و مردم طواف می‌کردند... که یک مرتبه گریه‌ام گرفت و از مسجد گریختم.»
2- «خاطره‌ها از واتیکان و سن پیتر» اثر محمدهادی عبدخدایی
عبدخدایی یک روحانی و از سیاست‌مداران است و این سفرنامه از نظر موضوع با بقیه‌ی آثار لیست ما تفاوت دارد. عبدخدایی در روزهای مهم پس از برگزاری دادگاه میکونوس، به‌عنوان سفیر راهی واتیکان میشود. او این سفر را فرصتی می‌بیند تا کوچک‌ترین کشور جهان و مرکز تقریباً فراگیرترین دین جهان را از طریق سفرنامه به ما معرفی کند. شاید بیشتر ما مسیحیت را با جشن کریسمس و پاپ را به غسل تعمید بشناسیم؛ اما این کتاب که با دقت یک پژوهشگر و عالم دینی نوشته شده است یک معرفی کامل به ما ارائه می‌دهد. عبدخدایی به واسطه‌ی جایگاهش، به اشخاص و مکان‌های مهمی دسترسی داشته که از این نظر نیز سفرنامه‌ی او با سفرنامه‌ی اشخاص عادی متفاوت است. اما نکات نوشتاری این کتاب ورای دسترسی‌ها و جایگاه‌های اوست. از این نظر که تحقیقات و اطلاعات مهمی را نیز شامل میشود.
در این سفرنامه از جزئیات تصویری کلیساها، مکان‌های دیدنی رم و همچنین جزئیات گفت‌وگوهای بین سفیر و پاپ صحبت شده که رویکردها و مشترکات دو دین اسلام و مسیحیت را روشن می‌سازد.
3- «چادر کردیم رفتیم تماشا» اثر عالیه‌خانم شیرازی
سفرنامه‌ای دور از روزهایی که سفر حج با امروز بسیار متفاوت بود. خواندن این سفرنامه درست مثل یک سفر در تونل زمان است. شما را از سر جای خود می‌کند و به تصویری متفاوت از هر شهری که تا به امروز می‌شناختید، می‌برد. تصور کنید که یک زن، آن هم نه در زمانه‌ی فعلی بلکه در دوران قاجار، یک سال و نیم همسر و فرزندان و خانواده‌ی خود را با خوبی و خوشی ترک می‌کند تا به سفر حج برود؛ آن هم با کشتی و شتر و قاطر. عالیه‌خانم شیرازی که این سفرنامه را نوشته از هر مکانی در سفرنامه توصیفات دقیق و زیادی دارد. او با قلم شیرین و خواندنی خود از وصف هیچ حال و اتفاقی دریغ نکرده است. البته ادبیات او جالب و بسیار صریح است و مثل برخی نوشته‌های دیگر از دوران قاجار با برخی کلمات نامأنوس همراه شده. اما این پرده‌پوشی نکردن در واقع اطلاعات جالب و مفصلی از آن زمان و مردمان به ما ارائه می‌دهد.
سختی‌هایی که در این سفرنامه ذکر میشود تا عالیه‌خانم به مکه برسد واقعاً عجیب و متحیرکننده‌اند. اما با تمام این سختی‌ها، نبود امکانات، گرما، تشنگی، مریضی و از دست دادن عزیزان او هم حج خود را کامل به جا می‌آورد، هم پس از آن به زیارت نجف، کربلا، کاظمین و سامرا می‌رود. در قسمتی از سفر نیز از همراهان جدا میشود و به‌تنهایی راهش را ادامه می‌دهد. این تهور و شجاعت زنانه، سفرنامه را جذاب‌تر می‌کند و نکته‌ی جالب اینکه با همه‌ی این سختی‌ها اصلاً قلم او خسته‌کننده یا تلخ نمی‌شود و حتی در بسیاری جاها شما را می‌خنداند.
4- «از کشمیر تا کاراکاس» اثر روح‌الله رضوی
روح‌الله رضوی فعال رسانه‌ای مستقلی است که بسیاری از مردم نام او را شنیده‌اند؛ سرباز روح‌الله. مردی که از کشمیر به ایران آمده و تمام زندگی‌اش را صرف دغدغه‌های بین‌المللی علیه ظلم و دغدغه‌های زندگی مسلمانان کرده است. سرباز روح‌الله عضو انجمن امت واحده است و بسیاری او را به دغدغه‌‌ی فلسطین می‌شناسند. این سفرنامه نیز با داستانی حول محور فلسطین آغاز میشود. یک سفر بر علیه ظلم به‌سمت غزه. او از مسافران و برنامه‌ریزان کشتی آزادی غزه است. پس از سفر ناتمام کشتی «ماوی مرمره» به غزه و شهادت نه نفر آزادی‌خواه از سراسر دنیا و یک قناری که نماد آزادی بود به دست سربازان اسرائیلی، یک کشتی دیگر از ایران باز هم افرادی آزادی‌خواه از سراسر دنیا با ملیت‌ها و حتی دین‌های مختلف را جمع کرد تا آن سفر ناتمام را تمام کند. همین که خواندن اولین صفحات این سفرنامه را شروع کنید، جذب قلم زیبا و داستان جذاب این کتاب خواهید شد.
اما این کتاب و سفرنامه فقط به همین سفر رضوی محدود نمی‌شود بلکه سفرنامه‌ی حج او و برخی دیگر از سفرهای او پیرامون دغدغه‌هایش به دیگر نقاط جهان را هم در بر می‌گیرد.
5- سفرنامه‌ی ناصرخسرو
ناصرخسرو قبادیانی متولد اواخر قرن چهارم در بلخ (افغانستان کنونی) است و سفرنامه‌ی او که بعد از چهل‌سالگی‌اش آغاز میشود مربوط به قرن پنجم است. گرچه شاید سفرنامه‌ی ناصرخسرو به سفرنامه‌ی حج معروف باشد اما واقعیت هم این است، هم این نیست! شاید بهتر باشد بگوییم بهانه‌ی سفر ناصرخسرو، حج بود اما او در این سفر هفت‌ساله که از مرو (ترکمنستان کنونی) آغاز میشود، با گذر از سرزمین‌های ایران و روم (ترکیه) و شام و فلسطین و مصر به حجاز می‌رسد تا زیارت حج را به جا آورد و البته این پایان ماجرا نیست. ناصرخسرو هم چند بار دیگر به حج می‌رود، هم سفر به سرزمین یمن و عراق و اندلس و... را به تجربیات خود اضافه می‌کند. سفرنامه‌ی ناصرخسرو نثر فارسی روانی دارد و یکی از ویژگی‌های خاص آن توصیف دیدار با افرادی چون قطران تبریزی، ابوالعلاء معری و البته مردمان عامی است که به‌نحوی حکایت‌شان باعث حیرت نویسنده شده است.
6- سفرنامه‌ی بانوی اصفهانی
این دومین سفرنامه‌ی این فهرست است که به قلم یک بانو نوشته شده و باز هم از دل تاریخ. این بار حتی کمی دورتر و از دوران صفویه. وجه تمایز مهم این سفرنامه زبان نظم آن است. بسیاری این کتاب را یکی از شاهکارهای ادب فارسی و به‌خصوص ادبیات مذهبی می‌دانند. این بانوی اصفهانی که به سنت آن روزگار سفر حج را با سفر عتبات همراه کرده است، تمام آنچه که دیده و شنیده و قدم برداشته، حتی تا مناسک حج را به شعر درآورده است. زحمت و ارزش ادبی این سفرنامه را با سفرنامه‌های سهل‌انگارانه‌ی کثیر امروزی قیاس کنید.
از نام این بانو که خود را «بانوی اصفهانی» می‌نامد اطلاعات چندانی در دست نیست. گفته میشود او یکی از دختران شاه‌عباس و همسر میرزا خلیل رقم‌نویس بوده است. نکته‌ی دیگر اینکه از دوران صفویه سفرنامه‌ی چندانی باقی نمانده و از این نظر نیز ما با یک اثر متمایز روبه‌رو هستیم. این اشعار به سبک مثنوی مولوی سروده شده‌اند. نمونه‌ای از ابیات را با هم می‌خوانیم:
چو بر آن آستان عرش بنیان / که می‌شد تازه از وی دین و ایمان
رسیدم دیده را روشن نمودم / جبین خویش را بر خاک سودم
ندیدم اندر آن ارض مطهر / به‌جز نور فروزان زیب دیگر
میان یک ضریحی چهار مولای / گرفته هر یکی در گوشه‌ای جای
زمینی کو بُدی بالاتر از عرش / به کهنه بوریایی گشته بُد فرش
مکانی را که بُد توأم به جنت / ندادندش از قندیل زینت
نسیما سوی اصفاهان گذر کن / در آن، سلطان ایران را خبر کن
بگو کای شاه عادل در کجایی / از این جنت‌سرا غافل چرایی؟
جالب اینکه شاعر در این اشعار از جایگاه خویش نیز استفاده کرده و با همین اشعار به شاه پیغام داده است که به وضعیت بارگاه ائمه در بقیع توجه کند و از آن مهم‌تر، این اشعار یک سند تاریخی به حساب می‌آیند که وضع متفاوت بقیع قبل از تخریب ضریح را نشان می‌دهند.
7- «سفرنامه‌ی حاجی داوود» اثر داوود ناصر
این تنها سفرنامه‌ی این فهرست است که از زبان یک غیر ایرانی در مورد سفر به ایران نوشته شده و آن هم تنها سفرنامه‌ی این فهرست که درباره‌ی مشهدالرضاست. متاسفانه شمار سفرنامه‌ها درباره‌ی این مکان زیارتی و مهم برای ما شیعیان، بسیار کم است. شاید در دسترس بودن و سهولت سفر به مشهد یکی از دلایل آن باشد. فقدان روایت متفاوت و قابل توجه نیز نکته‌ی مهم دیگری است. از طرفی متاسفانه تعدادی از سفرنامه‌هایی که نوشته شده‌اند حق مطلب را ادا نکرده‌اند.
از جذابیت‌های «سفرنامه‌ی حاجی داوود» این است که او از بمبئی به حرم امام رضا سفر کرده است. شاید این سفر یکی از قدیمی‌ترین سفرهای با قطار به‌سمت امام رضا باشد که در سال 1305 هجری شمسی اتفاق افتاده. البته این سفر تا مرز میرجاوه با قطار بوده و پس از آن با اتومبیل. حاجی داوود این سفرنامه را به‌قصد تشویق و ترغیب هم‌وطنانش به زیارت مشهد‌الرضا نوشته و از این رو حاوی توصیه‌ها و نکات زیادی درباره‌ي داشتن یک سفر خوب و بدون مشکل است. البته در خلال همین متن ما متوجه بسیاری از عقب‌ماندگی‌ها و کمبود امکانات در ایران آن زمان به نسبت دیگر کشورها می‌شویم.
نویسنده که از راه دوری برای زیارت امام رضا (علیه السلام) آمده و به اجر این زیارت واقف است، حرم را این‌طور وصف می‌کند: «به‌محض ورود به صحن خود را محصور در مناظر زیبایی یافتم که از همه طرف ما را احاطه کرده بود. صحن و روضه‌ی مبارک همچون بهشت روی زمین بود.»
نکته‌ی جالب دیگر این است که نویسنده اطلاعات ارزشمند و زیادی از بنای حرم و تزئینات آن را با جزئیات فراوان به خواننده ارائه می‌دهد.
8- «بر بلندی‌های مکه» اثر بنت‌الهدی صدر
آخرین کتاب این فهرست را به یکی از افراد مهم کشور عراق اختصاص داده‌ایم. در میان کشورهای مسلمان به‌خصوص عراق و لبنان، خانواده‌ی صدر خانواده‌ی شاخص و شناخته‌شده‌ای هستند. این خانواده که همواره در مبارزات سیاسی و اجتماعی و تحولات مهم رهبر و جلودار بوده‌اند معمولاً از فضائل علمی و شخصی زیادی نیز بهره برده‌اند. این سفرنامه به قلم بنت‌الهدی صدر نوشته شده است. بنت‌الهدی که معلم اخلاق و فقه بود تصمیم گرفته بود نکته‌های دینی خود را در قالب ادبیات بازگو کند. او که از زنان سرشناس عراق و خواهر شهید سیدمحمدباقر صدر است به‌دلیل همین فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خود نیز توسط دولت صدام بازداشت و شهید شد.
اما این تنها شاخصه و اهمیت این سفرنامه‌ی حج نیست. بلکه این سفرنامه یک سفرنامه‌ی تمثیلی است که نمونه‌ی آن را در فهرست‌مان کمتر داشتیم. او با زبان ادبی و نگاهی عرفانی درباره‌ی سفر حج خود و تمامی مناسک و عبادت‌ها می‌نویسد و خواندن این سفرنامه برای آن‌ها که می‌خواهند علاوه بر دانستن جزئیات و روایت سفرنامه‌ای از مکان‌های مذهبی، حال و هوای خاص و عارفانه‌ی حج را به قلمی قوی دریافت کنند، انتخابی مناسب است.