مجله میدان آزادی: تا به حال و به بهانه‌ی فرارسیدن ماه محرم، صفحات درخشان هنر آیینی را در قالب فهرست‌هایی برای نقاشی و موسیقی مرور کرده‌ایم. اکنون و در سومین صفحه به سراغ آیین‌های هنری عزاداری و سوگواری عاشورایی در سرتاسر ایران می‌رویم و برخی از آن‌ها را مرور می‌کنیم. این فهرست را به قلم خانم «فاطمه صادقی‌مقدم» بخوانید:
در تفکر اندیشمندان و نظریه‌پردازان تئاتر که جست‌وجو کنیم، بسیاری خاستگاه تئاتر را آیین‌های مردمی می‌دانند؛ آیین‌هایی که پیرامون مرگ و رستاخیز به وجود آمده‌اند. آیین‌ها یا مراسم‌ها، رفتار‌هایی هستند که همه معنای نمادین دارند و کارکردشان شناخت جهان است. ما در آیین یاد می‌گیریم که چگونه با جهان پیرامون ارتباط برقرار کنیم، سنت‌های این جهان را بشناسیم و به نسل پس از خود منتقل کنیم.
از مسائل مهم آیین‌ها ارتباط گرفتن با عوامل فراطبیعی و ماورایی جهان است. از همین رو آیین‌ها ارتباط عمیقی با باورهای دینی و مذهبی ما پیدا می‌کنند.
کشور ما نیز که سابقه‌ی طولانی در تاریخ و تمدن دارد از این آیین‌ها بسیار بهره برده است. هرچه که تاریخ جلوتر آمده، تعداد آیین‌های ملی ما بیشتر شده و با گذر زمان عمر آیین‌ها هم طولانی‌تر شده است. آیین‌های ملی ما همواره در راستای ستایش پاکی و زیبایی، مدد گرفتن از نیروهای ماورایی و تقبیح ظلم و ستم بوده است. در عین حال این نمادهای آیینی در طول تاریخ با اتفاقات واقعی که در جهان روی داده مرتبط شده و رنگ و بوی دین و تاریخ مردم ایران را گرفته است.
شاید بپرسیم حالا که هنری مانند تئاتر فراگیر شده دیگر چه نیازی به ادامه‌ی حضور آیین‌هاست؟
جواب این سؤال روشن است: تئاتر هنر زیبایی است که بخشی از هنرمندان و جامعه‌ی خاصی از مردم را درگیر خود می‌کند. اما آیین این قدرت را دارد که تک‌تک مردم را در هر جای کشور، از شهر گرفته تا روستا، درگیر خود کند و هنری است که خود را به میان مردم کشانده و زبان گفت‌وگو با آن‌ها را ایجاد کرده است.
از این گذشته امروزه بسیاری از هنرمندان تئاتر تلاش می‌کنند این هنر ارتباط بیشتری با عموم مردم بگیرد تا ارتقا پیدا کند. آن‌ها تلاش دارند به‌جای مسحور کردن یک‌سویه‌ی مخاطب او را به تخاطبی فعال با خود وادار کنند و اصلا از این رو هنر پرفورمنس ایجاد شده است.
با این تعاریف آیین را می‌توان یک هنر پرفورمنس با موضوعی از پیش تعیین‌شده دانست که هر بار با حضور فعال مخاطبان می‌تواند جلوه و شوری متفاوت از بار قبل داشته باشد.
ما در این یادداشت ده آیین عاشورایی از سراسر ایران را گرد آورده‌ایم که ارزش هنری قابل توجهی دارند تا شما را با این هنر دیرینه و مردمی آشنا کنیم.
۱. نخل‌گردانی، استان یزد
نخل‌گردانی معروف‌ترین و همه‌گیرترین آیین عاشورایی است. این آیین در شهرهای مختلفی از سراسر ایران وجود دارد اما مهم‌ترین آن در شهرهای استان یزد اجرا می‌شود.
در این مراسم مردم در روز عاشورا یک جا جمع می‌شوند. افرادی که قرار است نخل را بلند کنند از قبل مشخص هستند و به دستور پیرغلام یا بزرگ آن شهر که معمولاً از سادات است، هر کدام یکی از چوب‌های نخل را می‌گیرند و آن را بلند کرده و دور منطقه‌ی عزاداری می‌چرخند. مردم در این مسیر نذرهای خود را ادا کرده و همراه با آن عزاداری می‌کنند.
نخل نماد تابوت امام حسین (علیه السلام) است؛ شاید به این دلیل که در بعضی اسناد گفته شده جسم مبارک امام حسین (علیه السلام) را پس از شهادت در چوب‌های نخل قرار دادند. و از طرفی ظاهر نخل شبیه درخت سرو است و سرو در ادبیات ما نشان آزادگی است.
سازه‌ی نخل در طول سال در میدان‌های مهم شهر از جمله میدان امیرچخماق یزد نگهداری می‌شود و هر کدام از اجزای آن نمادی از وقایع و اشخاص عاشوراست.
روزی که مراسم برگزار می‌شود میدان قدیمی شهر گویی به صحنه‌ی یک نمایش هنری و پرفورمنس عظیم بدل می‌شود که همه‌ی سوگواران صحنه‌گردانان آن هستند.
۲. چلچلا، شهر مجن سمنان
چلچلا هر سال شب سوم محرم در شهر مجن در نزدیکی شهر شاهرود برگزار می‌شود. مردم در دو تکیه‌ی بزرگ این شهر جمع می‌شوند و خادمان عزای حسینی تکیه‌ی پایین شهر را آب و جارو می‌کنند و سقف تکیه را چادر می‌زنند. هنگام غروب آفتاب چهل چهلچراغ را روی جاجیم‌ها می‌چینند و خادمان مقابل چهلچراغ‌ها می‌ایستند و مناجات می‌خوانند. مردم هم به دعا و راز و نیاز می‌پردازند. به اعتقاد مردم دعا در هنگام غروب آفتاب مستجاب است.
در این مراسم خادمان یک متن مسجع قدیمی را با این سطرها می‌خوانند:
از جهت تعجیل ظهور حامل لوایح ولایت الهی/ و صابح محبت لایتناهی/ نور انوار شارقه احدیت/ و نور انوار بارقه ازلیت/ شمس فلک عصمت و طهارت/ قمر آسمان عزت و جلالت/ و...
این مراسم نیز هم از نظر بصری و هم از نظر جنبه‌ای پرفورمنس دارای ارزش‌های هنری است.
3. دمام‌زنی، استان بوشهر
دمام و سنج دو ساز معروفی است که از شهر بوشهر به دیگر نقاط کشور نیز رسیده است. این دو ساز که کوبه‌ای هستند، در گذشته و در کشور هند برای بیدارباش مردم استفاده می‌شده‌اند. بعدها بر اثر سفر تاجران، این ساز به بندر بوشهر رسید. هر سال در دهه‌ی محرم و برای عزاداری مردم بوشهر دسته‌ای ایجاد می‌کنند متشکل از حدود هفت نفر دمام‌زن و هشت نفر نوازنده‌ی سنج. دمام‌زن با چوب نخلی که در دست راست دارد و با دست چپ صدای دلنشینی را ایجاد می‌کند. ترکیب دو صدای سنج و دمام، نحوه‌ی ایستادن و حرکات بدن نوازندگان و حضور مردم برای سینه‌زنی همه از زیبایی‌های این مراسم است.
بخشی از مردم منطقه اعتقاد دارند که سنج به‌عنوان سازی فلزی شیاطین را دور کرده و از ساز دمام که در باور مردم مقدس است، محافظت می‌کند.
دمام زنی محرم از جلوه‌ای درخشان هنر دینی است و اجرای این آیین نیز شهر را به یک کنسرت موسیقی بزرگ و پر از شور و حال مردمی بدل می‌کند.
4. چاووشی‌خوانی، بوانات فارس
این مراسم نیز به‌عنوان میراث ناملموس در شهر بوانات فارس ثبت شده است. البته این مراسم در شهرهای مختلف استان فارس و دیگر استان‌ها نیز برگزار می‌شود اما مهم‌ترین آن به شهر بوانات تعلق دارد. پیرغلامانی که چاووش‌خوان هستند از سه مسجد شهر به‌سمت حسینیه‌ی امام صادق (علیه السلام) حرکت می‌کنند، با چاووش‌خوانی خود شروع محرم را به مردم اطلاع می‌دهند و مردم نیز با آن‌ها همراه می‌شوند.
در این مسیر بر در مغازه‌ها و خانه‌ها پرچم عزا نصب می‌کنند و زنان پارچه‌ها و نذورات خود را می‌آورند و در انتها به پیرغلام می‌دهند تا بر نخل عزا نصب کند.
این آیین از ترکیب حرکات نمایشی و موسیقی استفاده‌ی جالبی کرده است.
5. چغچغه‌زنی، انجدان اراک و 6. چکچکوزنی، استهبان فارس
آیین چکچکوزنی، استهبان فارس
این دو آیین که در دو شهر و استان مختلف برگزار می‌شوند شباهت‌های بسیاری به یکدیگر دارند. فلسفه‌ی این دو آیین شبیه‌سازی یکی از حوادث کربلا است. معمولاً چغچغه نوعی چوب خراطی‌شده و چکچکو نوعی سنگ است. در این آیین مردم دور نوحه‌خوان جمع می‌شوند و هنگامی که او نوحه می‌خواند به‌جای سینه‌زدن دو قطعه از این چوب یا سنگ‌ها را در دست می‌گیرند و خم می‌شوند و یک یا دو بار جلوی زانو و بالای سرشان به هم می‌کوبند. این آیین یادآور سنگ‌هایی است که اشقیا به‌سمت سیدالشهدا پرتاب کردند. مردم با یادآوری این واقعه و نوحه‌خوانی با اهل بیت هم‌دردی و عزاداری می‌کنند.
این آیین علاوه بر نمادسازی و استفاده از حرکات نمایشی و موسیقی از صنایع دستی نیز استفاده کرده است.
7. سینی‌گردانی حضرت قاسم، بندر ماهشهر خوزستان
سینی‌گردانی در شهرهای مختلفی برگزار می‌شود اما به نام بندر ماهشهر استان اهواز ثبت ملی شده است. زیرا این مراسم حدود صد سال در این بندر قدمت دارد. در این آیین مردم در مسجد یا مکان برگزاری مراسم حجله می‌بندند و در سینی‌های مسی یا حصیری خوراکی، میوه و وسایل عروسی قرار می‌دهند. آن‌ها مانند یک عروسی این سینی‌ها را بالای سر خود در مکان عزاداری می‌گردانند و با این کار قصه‌ی عروسی حضرت قاسم در کربلا را که در باور عامه‌ی مردم ریشه دارد یادآوری می‌کنند.
این آیین نیز از نظر بصری ارزش هنری بسیار بالایی دارد.
8. علم‌بندان، درخشِ خراسان جنوبی
در این آیین خاندان‌های سرشناس منطقه، دوازده علم را به نیت دوازده امام و دو علم را به نیت حضرت زهرا (سلام الله) و حضرت ابوالفضل (علیه السلام) می‌بندند. این علم‌ها هر کدام به بزرگ خاندان هر خانواده تعلق دارد و علم و علم‌گردانی در این خانواده‌ها موروثی است. مردم در روز چهارم محرم گرد هم می‌آیند و علم‌گردان‌ها علم‌هایی را که با پارچه‌ها در خانه بسته شده‌اند، به‌سمت مسجد می‌برند. در روز عاشورا نیز این علم‌ها در شهر می‌گردند و علم‌گردان‌ها، برای سلامتی مردم شهر دعا می‌کنند و صلوات می‌فرستند. در این مراسم از یادِ رفتگان نیز غافل نیستند و برای آن‌ها نیز فاتحه می‌فرستند. در برخی تصاویر، این حرکت مردم با لباس‌ها و پرچم‌های خاص یادآور روز عاشوراست و با تعزیه همراه می‌شود.
9. شبیه‌سازی رود فرات، شهر پلارتِ استان اصفهان
در آیین شبیه‌سازی رود فرات مردم در روز عاشورا دور هم جمع می‌شوند و به‌شکل هنر تعزیه، وقایع کربلا را اجرا می‌کنند. در این آیین مردم حتی رود فرات را نیز در همان منطقه شبیه‌سازی می‌کنند و دیگر جریانات روز عاشورا مانند کاروان اسرا و سپاهیان یزید و شهادت حضرت سیدالشهدا بازسازی می‌شود.
اجرای کامل یک دکور، هنر تعزیه را در این آیین به نسبت دیگر تعزیه‌ها بسیار هنری‌تر و تاثیرگذاتر می‌کند.
10. چمر و چایینه، شهر ایلام
چمر و چایینه را مردان و زنان ایلامی برگزار می‌کنند. در مراسم چمر مردان عزاداری می‌کنند و زنان با حالتی خاص «وای حسین» می‌خوانند و بر صورت خود می‌کوبند. چایینه‌ی زنان ایلامی چند مراسم است: چایینه برای حضرت قاسم، چایینه‌ی حضرت ابوالفضل (علیه السلام)، چایینه‌ی امام حسین (علیه السلام) و چایینه‌ی روز اربعین. در مراسم چایینه زنان به‌شکل خاصی که به آن مور می‌گویند عزاداری می‌کنند و دیگر زنان بر سر و سینه می‌کوبند.
در مراسم چایینه‌ی حضرت قاسم، یک زن جوان و ازدواج‌نکرده را به‌شکلی نمادین به میان جمع آورده و ابتدا با ساز و دهل شروع به شادی می‌کنند که ناگهان خبر شهادت حضرت قاسم به زنان می‌رسد و همان زنان این بار عزاداری و نوحه‌خوانی می‌کنند. جالب است بدانید در این آیین از تکنیک نمایشی تعکیس فضا یعنی تبدیل عروسی به عزا استفاده شده است که یکی از تکنیک‌های خاص برای جذابیت نمایش ارسطویی است.
در برخی سال‌ها این مراسم با بزرگداشت شهدا همراه می‌شد و مادران شهدا عکس پسرانشان را به عنوان تجلی جنگ حق و باطل امروز در دست می‌گرفتند.
پایین صفحه -در بخش گالری- می‌توانید چند ویدئوی جذاب از آیین‌های معرفی‌شده را مشاهده یا دانلود کنید.