مجله میدان آزادی: بیست و ششم اکتبر، برابر با 5 آبان، سالروز درگذشت کارلو کلودی، خالق داستان مشهور پینوکیو است. کلودی اگرچه در ابتدا رونامه‌نگار، منتقد و پژوهشگر ادبی شناخته می‌شد اما شهرت داستان پینوکیو، چنان در جهان پیچید که اکنون او را یکی از مهمترین نویسندگان ادبیات کودک می‌دانند. به همین مناسبت خانم «مهشاد حمزه‌لو» فهرستی از برترین اقتباس‌های سینمایی داستان پینوکیو گردآورده‌اند که در ادامه بخوانید:
پیرمرد نجار سال‌ها جای خالی فرزند را با ساخت عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی پر کرده بود تا اینکه دست روزگار، عروسک جدیدی را که از چوب گیلاس تراشیده بود به سخن درآورد! عروسک چوبی، زنده شده بود تا آرزوی تحقق‌یافته‌ی پیرمرد باشد؛ هرچند که هنوز راهی طولانی در پی داشت تا به یک پسر واقعی تبدیل شود.
ماجراهای پینوکیو، این داستان آشنا و نوستالژیک که در سال ۱۸۸۱ از شهر فلورانس ایتالیا سر برآورد، ابتدا بخشی از یک سری داستان در مجله‌ای ایتالیایی بود که بعدها به کتابی واحد تبدیل شد. این قصه که حتی در زمان خودش هم به‌شدت پرطرفدار بود، واگویه‌های پدرانه‌ی کارلو کلودی بود برای کودکان عصر خودش. او می‌خواست این کودکان را بیشتر با پایه‌های اخلاق و انسانیت آشنا کند. در حقیقت وقتی به اعماق داستان پینوکیو نگاه می‌کنیم، می‌توانیم در آینه‌ی شخصیت پدر ژپتو انعکاس کارلو کلودی را ببینیم. او در نقش پدر و راهنما می‌خواهد این پیام را برساند که تا وقتی از چارچوب‌های اخلاق انسانی دوریم با عروسکی چوبی فرقی نداریم و تنها کالبدمان شبیه به انسانی است که می‌تواند حرکت کند و حرف بزند! این پیرنگ جذاب و درون‌مایه‌ی الهام‌بخش سبب شد تا داستان پینوکیو از پس قرن‌ها زنده بماند و تا همین امروز جزو اولین داستان‌هایی باشد که هر کودکی می‌شنود یا می‌خواند. پینوکیو به سیصد زبان زنده‌ی دنیا ترجمه شد و بعد از ورود تاریخ به عصر تکنولوژی و سینما، این بار با نقاب جدید انیمیشن جانی دوباره یافت.
اقتباس‌های سینمایی بسیاری از این اثر مهم تاریخ ادبیات کودک و نوجوان تولید شد. تقریباً هیچ یک از آثار دیگر این حوزه، به این حد از موفقیت نرسیدند. بیش از چهل اقتباس سینمایی از پینوکیو بر پرده‌ی نمایش سینمای جای‌جای جهان به حرکت درآمد که اولین آنها به اولین روزهای حیات سینمای صامت در سال ۱۹۱۱ برمی‌گردد. هرچند که مثل بسیاری از فیلم‌های سینمای صامت، سکانس‌های متعددی از آن از بین رفته، اما همان سکانس‌های باقیمانده هم به واسطه‌ی تکنولوژی ابتدایی و نیاز به تحرک بیشتر بازیگران، عینکی خنده‌دار و جالب از داستان پینوکیو را بر چشمان مخاطب می‌گذارد.
در ادامه‌ی این یادداشت قصد داریم از میان تمام اقتباس‌های سینمایی پینوکیو به ده مورد از برترین‌ها بپردازیم؛ آن‌هایی که به بهترین شکل عروسک خیمه‌شب‌بازی کارلو کلودی را به حرکت درآورده‌اند و به آن جان بخشیده‌اند.
فهرست بهترین فیلم‌ها با قصه پینوکیو
۱. پینوکیو در جنگ جهانی: پینوکیو (۱۹۴۰)
اولین انیمیشن پینوکیو که بسیاری آن را بهترین اقتباس از داستان کارلو کلودی می‌دانند در اثنای جنگ جهانی دوم و در سال ۱۹۴۰ منتشر شد. این اثر که خاطره‌ساز نسل‌های مختلفی است، اقتباسی مستقیم از شاهکار ایتالیایی بود که به کارگردانی بن شارپستین و توسط شرکت والت دیزنی آماده‌ی پرده‌ی نمایش شد. از همین نقطه بود که داستان پینوکیو به شهرتی جهانی دست پیدا کرد. این اثر چنان خوش درخشید که هنوز که هنوز است در میان ده اثر برتر انیمیشنی تاریخ سینمای آمریکا حضور دارد و توانسته اسکار بهترین موسیقی و نمره‌ی ۷٫۵ IMDB را نیز از آن خود کند.
اولین انیمیشن اقتباسی از داستان پینوکیو | 1940
۲. پینوکیو در ایتالیای فاشیستی: پینوکیو (۲۰۲۲)
بالاخره بعد از ده سال تلاش و اصرارهای پی در پی، در سال ۲۰۲۲ پینوکیوی گیرمو دل تورو پا به میدان می‌گذارد. این استاپ‌موشن دیدنی، اقتباسی متفاوت از اثر کلاسیک کارلو کلودی است که اگرچه روح داستان اصلی را درک کرده، اما قصه‌ای متفاوت را روایت می‌کند. گیرمو دل تورو در این اقتباس بیشتر بر رابطه‌ی پینوکیو با ژپتو تمرکز کرده و عروسک چوبی قصه را در ایتالیای فاشیستی ۱۹۳۰ قرار می‌دهد تا شخصیت ضداقتدارش نقدی تند و تیز بر قلب فاشیسم بنشاند! این اثر که با نگاه جدید کارگردان، حال و هوای تاریک‌تری از داستان اصلی را به نمایش می‌گذارد، نشان اسکار بهترین انیمیشن سال ۲۰۲۲ را بر سینه‌ی پینوکیوی دل تورو سنجاق می‌کند.
پینوکیو اثر گیرمو دل تورو | 2022
۳. پینوکیو، پدر ژپتو می‌شود: پینوکیو (۲۰۱۹)
پینوکیو اگرچه در قرن هجدهم میلادی برای مخاطبان کودک خلق شد، اما از منظر بسیاری از ساکنان عصر حاضر اثری تاریک و خشن به نظر می‌رسد که چندان مناسب روحیه‌ی لطیف کودکان نیست و شاید بر همین مبناست که برخی مثل متئو گارونه به‌سراغ اقتباس پینوکیو برای بزرگسالان رفته‌اند. در اقتباس نسخه‌ی ۲۰۱۹ ترس و خیال در ترازوی فیلم‌نامه به تعادل می‌رسند تا به مفاهیمی پرداخته شود که برای کودکان قابل شرح و بسط نبوده و بیشتر مناسب مخاطب بزرگسال است.
این اقتباس منحصربهفرد از پینوکیو که با دستان توانمند متئو گارونه جان تازه یافته، توانسته افتخارات مختلفی را هم از آن خود کند و نامزد جوایز معتبری در جشنواره‌های اسکار، گلدن گلوب، بفتا و… شود. نکته‌ی جالب توجه درباره‌ی این اثر سینمایی این است که روبرتو بنینی که بازیگر نقش ژپتوست، در نسخه‌ای قدیمی‌تر نقش پینوکیو را بازی کرده و حالا گویی پینوکیو، در هیئت پدر ژپتو به سینما بازگشته است!
پینوکیو اثر متئو گارونه | 2019
۴. پینوکیو از دیار ژاپن: پینوکیو (۱۹76)
شاید نوستالژیک‌ترین نسخه از پینوکیو برای خیلی از نسل‌های ایرانی، همین نسخه‌ی سریالی و ژاپنی از پینوکیو باشد که در دهه‌ی شصت از جعبه‌ی جادویی تلویزیون پخش شد. درست سال ۱۹76 بود که شیگئو کوشی، کارگردانی این انیمه‌ی سریالی را بر عهده گرفت تا آماده‌ی انتشار جهانی شود. این اثر که با هدف اقتباس از داستان‌های فولکلور قدیمی و توسط شرکت نیپون ساخته شد، داستان پینوکیو را در پنجاه و دو قسمت روایت کرد.
انیمیشن نسخه ژاپنی پینوکیو | 1976
۵. پینوکیو به جنگ امپراتور می‌رود: پینوکیو و امپراتور شب
سال ۱۹۸۷، دقیقاً چهل و هفت سال پس از انتشار نسخه‌ی انیمیشنی دیزنی از پینوکیو، شرکت فیلم‌سازی فیلمیشن تصمیم می‌گیرد، دنباله‌ی قصهی پسرک چوبی را روایت کند؛ پینوکیو و امپراتور تاریکی! این اثر که ساخته‌ی هال ساترلند، انیماتور سابق دیزنی است، قصهی پینوکیو را از یک سال پس از وقایع کتاب پی می‌گیرد. پینوکیو حالا دیگر یک پسربچه‌ی واقعی شده و سرخوشانه در کنار پدر ژپتو زندگی می‌کند. غافل از اینکه به‌زودی قرار است با بزرگ‌ترین آزمون زندگی‌اش روبه‌رو شود و به جنگ یک عروسک‌گردان و امپراتور قدرتمند برود!
این اثر اگرچه مسیر منحصربهفرد خود را می‌سازد، اما همچنان برخی از نقاط داستانی آشنا از رمان اصلی را دنبال می‌کند. فیلم ساترلند تاریک و تیزبین است و البته یک حکایت ترسناک از خطر تسلیم شدن در برابر وسوسه! ناگفته نماند که اگرچه این فیلم در میان آثار اقتباسی برتر از پینوکیو قرار می‌گیرد، ولی برای سازندگانش به قیمت هنگفتی تمام شد. دیزنی از سازندگان این فیلم، به‌دلیل اینکه بدون اجازه‌‌ی او دنباله‌ی یکی از انیمیشن‌هایش را ساخته‌اند شکایت کرد و همین باعث شد فیلم شکست تجاری بسیار بدی را متحمل شود تا جایی که شرکت فیلمیشن از صحنه‌ی سینما پاک شد.
پینوکیو و امپراتور شب | 1987
۶. پینوکیو و عروسک‌گردان روس: ماجراهای عروسک چوبی (۱۹۵۹)
«ماجراهای عروسک چوبی» ساخته‌ی سال ۱۹۵۹، اقتباسی از کتاب الکسی تولستوی است که خود اقتباسی از رمان کارلو کلودی محسوب می‌شود. این اثر که با کارگردانی ایوان ایوانف و طراحی فوق‌العاده‌ی شخصیت‌ها به اثری منحصربهفرد تبدیل شده، تمی مشخصاً روسی دارد و گویی کنایه‌های سیاسی‌‌ای را هم دنبال می‌کند؛ به‌گونه‌ای که عروسک‌ها علیه عروسک‌گردان شورش می‌کنند و کنترل تولید را در دست می‌گیرند!
نسخه روسی پینوکیو | 1959
۷. پینوکیو و هوش مصنوعی: ای.آی (۲۰۰۱)
«فیلم ای.آی. هوش مصنوعی» (۲۰۰۱)، اثری در ژانر علمی‌تخیلی و اقتباسی غیرمستقیم از پینوکیوی کارلو کلودی است. این فیلم آخرین پروژه‌ی استنلی کوبریک بود که قبل از فوتش به استیون اسپیلبرگ پیشنهاد شد تا نویسندگی و کارگردانی‌اش را بر عهده بگیرد. فیلم قصه‌ای در آینده را روایت می‌کند که در آن تکنولوژی به‌حدی پیشرفته شده است که ربات‌ها و هوش‌های مصنوعی قادرند احساس و رفتاری شبیه به انسان‌ها داشته باشند. شخصیت اصلی فیلم، دیوید (با بازی هالی جوئل آزمنت)، رباتی کودک است که برای عشق ورزیدن و احساسات انسانی برنامه‌ریزی شده. او درست مانند پینوکیو در جست‌وجوی عشق و هویت است و آرزو دارد به یک انسان واقعی تبدیل شود. اما طبیعت تکنولوژیکش او را با چالش‌‌ها و سؤالات اخلاقی و ارزشی مواجه می‌کند.
فیلم ای.آی. هوش مصنوعی | 2001
۸. پینوکیو و بیانیه‌ی قدرت: پینوکیو (۱۹67)
در میانه‌ی جنگ سرد و بیست سال پس از تقسیم آلمان غربی و شرقی، بخش شرقی در اقدامی که بیانیه‌ای جز قدرت و پیامی جز خودکفایی نداشت، شروع به تولید و اقتباس از محصولات مشهور جهانی کرد. آثار کودک و نوجوان هم از این قاعده مستثنا نبودند و پینوکیو جزو اولین آثاری قرار گرفت که با این هدف تولید شد. ماجراهای تورلیس به کارگردانی والتر بک در سال ۱۹۶۷ برای اولین بار با بازیگران واقعی به سبک رئال و عروسکی بر پرده‌ی نمایش آلمان شرقی به حرکت درآمد.
پینوکیو محصول آلمان شرقی | 1967
۹. پینوکیو به وطن بازمی‌گردد: عروسکی چوبی به نام پینوکیو (۱۹۷۱)
درست در سال ۱۹۷۱ بود که پس از چند دهه ناکامی، ایتالیا بالاخره نسخه‌ی بومی پینوکیو را منتشر کرد. نتیجه‌ی فیلم به کارگردانی جولیانو سانچی به ثمر نشست و اثری شد که به معنای واقعی زاده‌ی ایتالیا بود و خصوصیاتش معادل با فرهنگ و هنر زادگاه خالق پینوکیو، کارلو کلودی. سازندگان فیلم آن‌چنان به ساخت اقتباسی متعهد، پایبند بودند که در طراحی فیلم‌نامه از نوه‌ها و حتی وکلای خانوادگی کلودی هم کمک گرفتند! نقاشی‌های پس‌زمینه‌ی انیمیشن را به نقاشی ایتالیایی سپردند تا براساس اصول هنرهای تجسمی این کشور، پینوکیو را به تصویر بکشد. و حتی چهره‌ی پری مهربان داستان را متناسب با ویژگی‌های ظاهری مریم مقدس در ایتالیا خلق کردند!
این فیلم اگرچه بودجه‌ای هنگفت نداشت، اما محدودیت‌ها را به فرصت تبدیل کرد و برای کاهش هزینه از یک کتاب داستان برای روایت بهره گرفت که جنبه‌ی فانتزی فیلم را هم تقویت کرد. نتیجه‌ی کار هم اثری قابل توجه شد که آن را در میان ده اقتباس برتر از منظر IMDB قرار داد.
نسخه ایتالیایی پینوکیو به کارگردانی جولیانو سانچی | 1971
۱۰. پینوکیو به فضا می‌رود: پینوکیو در فضا (۱۹۶۵)
«پینوکیو در فضا» (۱۹۶۵)، اثری از ری گوسنس است که ماجرایی جدید از داستان پینوکیو را روایت می‌کند. پینوکیو که به‌دلیل نافرمانی مداومش دوباره به یک عروسک تبدیل شده، فرصتی دوباره پیدا می‌کند تا به پسری واقعی تبدیل شود. حالا با همین هدف پسرک چوبی قصهی ما باید با یک لاک‌پشت بین‌کهکشانی به نام نرتل همکاری کند تا آسترو را شکست دهد؛ نهنگی فضایی که باعث ویرانی‌های گسترده شده!
پینوکیو بر صفحه‌ی خاطره‌ی نسل‌های متعددی حک شده و شاید از آن است که هر نسل و هر سرزمین به اقتباسی از آن ترغیب شده تا نسخه و تعبیر خاص خود از عروسک چوبی را برای جهانیان روایت کند. و از میان تمام چهل و یک پینوکیویی که بر پرده‌ی خیمه‌شب‌بازی سینما به حرکت درآمده‌اند، می‌توان از آثار قابل توجهی یاد کرد که مجال سخن گفتن از تمام آنها در این یادداشت نبود، اما هر کدام داستان‌ها و شیوه‌ی اقتباسی منحصر‌به‌فردی داشتند که مانند «انتقام پینوکیو» (۱۹۹۶) مخاطب را بر جا میخکوب می‌کنند.
پینوکیو در فضا | ۱۹۶۵