مجله میدان آزادی: در تقویم ما امروز روز بزرگداشت شیخ بهایی و «روز معمار» نامیده شده است. به همین مناسبت در فهرستی به قلم فاطمه صادقی‌مقدم -دانش‌آموخته معماری- 10 اثر شاهکار معماری که به این معمار، هنرمند و عالم بزرگ منسوب هستند را تدارک دیده‌ایم. در ادامه شما را به مطالعه این مطلب دعوت می‌کنیم:
امروز سوم اردیبهشت ماه سال 1404 بنا بر روایت تاریخ، روز درگذرشت «محمد بن عزّالدین حسین»، معروف به «شیخ بهایی» است که روی مقبره شیخ ثبت شده است. او در سال 1621 میلادی یعنی حدود 4 سده‌ی پیش از دنیا رفته و در تقویم ما امروز به نام بزرگداشت شیخ بهایی و روز معمار نامگذاری شده است.
شیخ بهایی در «بعلبک» لبنان در خانواده‌ای اهل علم که از خانواده‌های معروف «جبل عالم» بودند متولد شد. او در نوجوانی به همراه پدرش و به دعوت «شاه تهماسب صفوی» به ایران و شهر «قزوین» مهاجرت کرد. شیخ بهایی در ایران به کسب دانش و شاگردی بزرگان پرداخت و در همین‌جا نیز ازدواج کرد. در 43 سالگی به دلیل شخصیت ممتاز و برخورداری از توانایی‌های علمی و دینی به شیخ الاسلامی «اصفهان» رسید و پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، او شیخ الاسلام دربار شاه عباس صفوی شد و در علوم بسیاری از جمله نجوم، فیزیک، فلسفه، منطق، ریاضیات، اخلاق و فقه و مهندسی تبحر داشت.
نامگذاری امروز از آن جهت است که نام شیخ بهایی قرین آثار معماری مشهوری در ایران و عالم تشیع است.
پیرامون شیخ بهایی و آثار او بحث‌های بسیاری مطرح است و به‌خصوص در سال‌های اخیر بین نویسندگان و پژوهشگران اختلاف نظرهای بسیاری نیز وجود دارد که آیا این آثار را واقعا شیخ بهایی ساخته است؟ برخی معتقدند شیخ فقط دستور ساخت آن‌ها را داده است؛ برخی می‌گویند طراح برخی از قسمت‌ها نیز بوده و به همین دلیل به نام او ثبت شده و برخی هم طراحی کامل این آثار را متعلق به شیخ می‌دانند؛ همان‌طور که در کتب تاریخی بسیاری این نظریه تایید شده است.
آینه حرم حضرت علی (علیه السلام)، عکس از «هادی کمال‌زاده فرد»
1. صحن حضرت علی (علیه السلام)
صحن چهارگوش حرم «حضرت علی(ع)» به دور مقبره‌ی ایشان به اذعان بسیاری از مورخان طراحی شیخ بهایی بوده است. اما حداقل در مورد پنجره‌ای که طلوع و غروب خورشید را نشان می‌دهد و آینه‌ی مقابل ایوان طلا اتفاق نظر بسیاری بر طراحی شیخ بهایی وجود دارد؛ آینه‌ای که شیخ بهایی مقابل ایوان طلا نصب کرد تا هنگام خروج نیز زائران خود را مقابل حرم ببینند نه پشت به آن.
«صحن انقلاب» حرم حضرت رضا(ع)
2. صحن انقلاب حرم مطهر امام رضا (علیه السلام)
تکمیل و توسعه‌ی حرم امام رضا از مقبره‌ی اصلی و داخلی به حیاط های اطراف به شکلی که امروزه دیده می‌شود از دوره‌ی صفویه صورت گرفت. صحن «انقلاب اسلامی» و به‌خصوص «پنجره فولاد» و گنبد دوپوسته‌ی حرم امام رضا علیه‌السلام منتسب به شیخ بهایی است. شیخ وصیت کرده بود پس از مرگش در حرم امام رئوف به خاک سپرده شود و هم‌اکنون مقبره‌ی او در نزدیکی ضریح و صحن انقلاب است.
«شبستان غربی مسجد امام» با تزئینات کاشی خشتی هفت رنگ
3. مسجد امام اصفهان (مسجد شاه)
این مسجد به دستور شاه عباس صفوی ساخته شده است و کاشی‌کاری‌ها و تزئینات آن به دوره‌های بعدی برمی‌گردد. برای این مسجد معمارهای دیگری نیز نام برده‌اند؛ اما از نکات مهم آن تعیین قبله‌ی مسجد است که توسط شیخ بهایی انجام گرفته و هفت درجه با قبله‌ای که قبل از آن مشهور بوده است تفاوت دارد. در واقع شاهکار شیخ بهایی این بوده که مسجد هم در کنار میدان «نقش جهان» باشد و هم سمت قبله بچرخد.
حمام «شیخ بهایی»
4. حمام شیخ بهایی در أصفهان
این حمام یکی از معروف‌ترین حمام‌های اصفهان است که ثبت جهانی نیز شده است. منحصر به‌فرد بودن این حمام به دلیل گرم شدن مخزن آن تنها با یک شمع بود که کل حمام نیز گرم می‌‌شد. این شمع همواره روشن بوده است و پشت آن دلایل علمی و شاهکارهای مهندسی جالبی وجود دارد.
تقسیم آب زاینده‌رود به محلات اصفهان
5. طومار تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان
در مورد این طومار نیز نقل قول‌هایی متعددی وجود دارد؛ اما کتب تاریخی بسیاری آن را منتسب به شیخ بهایی می‌دانند. البته ممکن است ایده‌ی اولیه از شیخ بهایی بوده و پس از او دیگران آن را تکمیل کرده باشند. در این طومار سهم هر باغ در اصفهان از آب «زاینده‌رود» مشخص شده است.
«منارجنبان» در اصفهان
6. منارجنبان أصفهان
این اثر از آثار معروف اصفهان است که اکثر گردشگران به تماشای آن می‌روند. بنایی که سر ساعت مشخصی، وقتی یکی از مناره‌های آن توسط فردی به لرزه در می‌آید بنای دیگر نیز همراه با آن می‌لرزد که این نیز از شاهکارهای مهندسی است که بسیاری از مورخان طراحی آن را به شیخ بهایی نسبت داده‌اند.
مسجد «مدرسه چهارباغ» اصفهان
7. مسجد مدرسه چهارباغ اصفهان
این مدرسه نیز متعلق به دوره‌ی صفویه و منتسب به شیخ بهائی است. مدرسه‌ای که به عنوان نمادی از پیشرفت مکان‌های دانش‌آموزی نیز شناخته می‌شود. شاهد مثال کتابخانه‌ی این مدرسه با کتاب‌های بسیار ارزشمند آن است. این مدرسه در نزدیکی خیابان چهارباغ قرار دارد و معماری باشکوهی دارد که شامل آجرکاری و کاشی‌کاری و همین‌طور زیبایی‌های طراحی منظر است.
مسجد «شیخ لطف‌الله»
8. مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان
این مسجد نیز یکی از مهمترین مساجد اصفهان است که روبه‌روی «کاخ عالی قاپو» قرار دارد. در مورد معماران این مسجد نیز اختلاف نظر بسیار است که نام «حسین بنا اصفهانی» نیز در آن‌ها دیده می‌شود. این مسجد نیز علاوه بر تمام زیبایی‌های بصری، دارای یک چرخش 45 درجه‌ای از محور شمال‌جنوب است که بازهم برای قبله‌یابی صحیح اتفاق افتاده است؛ علاوه براین شاهکارهای مهندسی دیگری نیز در مسجد وجود دارد. از دلایلی که می‌توان به آن استناد کرد که شیخ بهایی نیز لااقل دستی در طراحی مسجد داشته، اشعار منتسب به وی در محراب این مسجد است.
کاخ «چهل ستون» اصفهان
9. کاخ چهل ستون در اصفهان
این بنا نیز درهمسایگی «چهارباغ» قرار دارد و از مهمترین بناهای اصفهان است. این بنا پس از انتخاب اصفهان به‌عنوان پایتخت به عنوان پذیرایی از مهمانان خارجی و داخلی ساخته شده است که می‌گویند طراح آن شیخ بهایی بوده است. علت نامگذاری آن به «چهل ستون»، حوض آبی‌ست که بیست ستون کاخ را دوبرابر نشان می‌دهد. فضای سبز مقابل کاخ، شاهراه ارتباط چهارباغ با میدان نقش جهان است.
«ارگ شیخ بهایی» در نجف‌آباد اصفهان
10. ارگ شیخ بهایی در نجف‌آباد
بعضی از مورخان، طراحی خود شهر نجف‌آباد را نیز منتسب به شیخ بهایی می‌دانند. اما این ارگ در جنوب شرقی شهر نجف‌آباد است که 77 برج اصلی دارد که 6 برج آن به صورت کبوترخانه طراحی شده است. در گذشته از این برج برای تهیه‌ی کود حیوانی برای کشاورزی از فضولات پرندگان استفاده می‌کردند؛ اما در حال حاضر این مکان به مجموعه‌ای تفریحی تبدیل شده است.
مطالب مرتبط:
پیشنهاد مطالعه: همه مطالب مجله میدان آزادی درباره معماری