مجله میدان آزادی: ما اسم مجله‌ی میدان آزادی را با الهام از همین میدان دوست‌داشتنی انتخاب کردیم، چون فکر کردیم جدا از ارزش بسیاری که در هنر امروز ایران دارد می‌تواند نامی استعاری و چند لایه باشد و اتفاقا مرتبط با هنر: «هنر، میدان آزادی است» اگر قرار باشد آزادی انسانی میدانی داشته باشد، فراخ‌ترین و زیباترنیش هنر است. تصمیم گرفتیم برای ادای دین هم که شده، ضمن جستاری از معماری میدان آزادی و برج آزادی و حواشی و جزئیاتش بیشتر بگوییم. این جستار را به قلم خانم «فاطمه موفق یامی»، کارشناس مهندسی معماری بخوانید:
معمار میدان و برج آزادی کیست؟
حسین امانت، بیست و چهار ساله، به‌تازگی فارغ‌التحصیل شده از معماری دانشگاه تهران، سرآغاز زندگی حرفه‌ای‌اش را با یک اطلاعیه در روزنامه‌ای به تاریخ شهریور 1345 رقم می‌زند؛ مسابقهی طراحی یادمان شهیاد آریامهر (میدان آزادی فعلی). این مسابقه اولین خط طراحی حرفه‌ای اوست. کسب رتبه‌ی نخست برای یک تازه فارغ‌التحصیل در مسابقهی طراحی بنایی با رویکردی نمادین در ایران مدرن، به‌منزله‌ی برد لاتاری بود. به این ترتیب ورود امانت به دنیای معماری از همان ابتدا شهرتی باورنکردنی برایش به ارمغان آورد. برخورد مدرن امانت با طرح و در عین حال تلاش برای نمایش پیشینه‌ی تاریخی، فرهنگی و هنری این مرزوبوم بر اقتدار ایده‌ی طرح تأکید می‌کند. با ارائه‌ی این طرح، تبدیل نزاع همیشگی سنت و مدرنیته به هم‌آغوشی پایدار این دو، تمامی معماران و غیرمعماران را به تحسین واداشت. امانت در این باره چنین روایت می‌کند: «شهیاد طوری طراحی شده که معطوف به جوهره، حقیقت و عمق فرهنگ ایران است. یعنی با توجه به آنچه که در طول تاریخ بر سر ایران رفته و عظمتی که در تاریخ این کشور هست، ساخته شده. درست است که این کار در زمانی انجام شد که یک وضع سیاسی دیگری در ایران حکم‌فرما بود، اما وقتی من آن را طراحی کردم به تمام دوره‌های تاریخی و به آینده‌ی ایران فکر می‌کردم، نه به یک وضع سیاسی خاص»
تصویر 1: حسین امانت روبه‌روی برج آزادی
درباره حسین امانت
حسین امانت در همان سال ابتدای کار، دفتر معماری خود را تأسیس و ساختمان‌های مهم زیادی را طراحی کرد. او دو سال پس از پیروزی انقلاب، با مهاجرت به کانادا سرنوشت طراحی‌اش را تغییر داد و با تأسیس شرکت بین‌المللی معماری آرک‌دیزاین مشغول فعالیت معماری در عرصه‌های بین‌المللی شد. امانت عاشق فرهنگ و سنن ایرانی است و علی‌رغم سالیان طولانی زندگی در خارج از ایران با عشق وافر به فرهنگ و معماری ایران می‌نگرد. او جزء معدود معماران ایرانی است که توانست در خارج از ایران، در طیف وسیعی، از آمریکا گرفته تا اروپا و غرب آسیا و حتی آسیای شرقی، کارهای بسیار مهمی انجام دهد. دیگر آثار باارزش او عبارت‌اند از: دانشگاه صنعتی شریف، دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، سفارت ایران در پکن، ساختمان مرکزی میراث فرهنگی کل کشور، کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه سی‌چوان چین، پرستشگاه ساموآ در آپیا و... .
ویژگی‌های معماری «میدان آزادی»
بستر برج آزادی یک میدان است. زمینی بیضی‌شکل به قطر 380 متر در راستای شرقی‌غربی و 210 متر در راستای شمالی‌جنوبی. مساحت و محیط آن نیز به‌ترتیب 680 هزار متر و 980 متر است. چنین ابعادی میدان آزادی را به بزرگ‌ترین میدان پایتخت تبدیل می‌کند. به‌طور خلاصه در طراحی فضای سبز میدان، مفاهیم تشابه، تقارن، تکامل فرم و کثرت و وحدت معماری ایرانی مشاهده می‌شود. طرح فضای سبز با الگوی شش ضلعی‌های نامنتظمی که با فاصله گرفتن از خیابان بهسمت برج، متحد می‌شوند، یادآور هندسه‌ی نقوش زیر گنبد مسجد شیخ لطف‌اللهِ اصفهان است. ساختمان برج در یک‌سوم شرقی این میدان واقع شده که رخ میدان را بهسمت غرب تهران که محل ورود مسافران به شهر است کشیده می‌کند. این کشیدگی باعث می‌شود مسیر ورودی میدان تا برج طولانی‌تر احساس شود و خود به عظمت برج کمک شایانی می‌کند؛ چنان‌که در طراحی باغات ایرانی، در نمونه‌های پیشرفته حضور کوشک در انتها یا نزدیک به انتهای باغ به کشیدگی باغ و محور حرکتی اصلی می‌افزاید. الگوی محوری آّب‌نماها در راستای شرقی‌غربی برداشتی حرفه‌ای از جوهره‌ی باغ ایرانی است که هم‌زمان خط تقارن کلی میدان و برج را شکل می‌دهد. حضور این محور اصلی به‌تنهایی برای تداعی مفهوم باغ ایرانی کفایت می‌کند اما به‌سبب امتداد خیابان‌ها در چهار جهت اصلی، محور شمالی‌جنوبی نیز به‌عنوان محور فرعی در تلاقی با محور اصلی، برداشت مدرنی از یک باغ ایرانی چهار کرتی را نمایان می‌کنند.
تصویر 2: تصویر هوایی محوطه‌سازی میدان آزادی
ویژگی‌های معماری «برج آزادی»
ایجاد بنای یادمانی که یادبود دو هزار و پانصد سال تمدن ایران پس از هخامنشیان باشد و قابلیت تبدیل به یک نماد هویتی برای شهر تهران را نیز داشته باشد از نیازهای اصلی طرح بوده است؛ چه‌بسا به همین دلیل، کالبد اصلی بنا تجسمی از یک چهارتاقی مدرن را در ذهن تداعی می‌کند. چهارتاقی‌ها که مبنای معماری ایرانی شناخته می‌شوند، از پیوند چهار ستون یا جرز عظیم در پلان آغاز شده و با افزایش ارتفاع در پایه‌ی گنبد به یکدیگر برخورد می‌کنند. امانت نیز در طراحی شاکله‌ی برج چنین روایت می‌کند:
«در هندسه‌ی معماری ایران غالباً شکست خطوط راست در پلان‌های ساده و انحراف و تبدیل آن‌ها به سطوح شکسته و بالاخره گرایش منحنی در ارتفاعات به ترتیبی است که می‌توان گنبدها و قوس‌های ایرانی را بر آن‌ها استوار کرد. این شیوه در معماری شهیاد آریامهر نیز به کار رفته و تیغه‌های قطری در اینجا با پیچش آرام و شکستگی‌های خویش تشکیل تاقی با شبکه‌های متقاطع و رسمی‌سازی‌های ایرانی و همچنین استواری گنبد و خلق فضاهای ایرانی را امکان بخشیده است.»
تصویر 3: چهارتاقی نیاسر
تاثیر معماری برج آزادی از سنت معماری ایرانی
عناصر، مفاهیم و فناوری به‌کاررفته در ساخت بنا، مانند مفاهیم کثرت و وحدت، تقارن، الهام از فرم چهارتاقی، تکرار صلابت تاق ساسانی، تداوم اندیشه و اجرای قوس جناغی دوران صفوی، کاربندی، مقرنس، تقسیمات هندسی، کاشی‌کاری، محور آب و مواردی نظیر آن، طراحی بنا را به‌طرز چشمگیری متأثر از معماری گذشته‌ی ایران می‌کند. با این حال، امانت معمار زمانه‌ی خویش است و طرح او نیز وفادار به عصر خویش. دیدگاه کاملاً مدرن تلفیق‌شده با خاطره‌ی معماری ایرانی در برج آزادی را می‌توان قدمی بزرگ برای ادامه‌ی معماری اصیل سرزمین‌مان دانست.
تصویر 4: مقرنس‌ها و تزیینات تاق اصلی یادبود آزادی
بنای برج آزادی، چهار نمای دو به دو متقارن دارد که نماهای شرقی و غربی دو نمای اصلی هستند. در این دو نما، تاق، قوس و فضای خالی بین پایه‌ها خودنمایی می‌کنند. پایه‌ها، بهسمت آسمان اوج گرفته و در نزدیکی بام، با عبور از گشودگی‌هایی که بر بدنه‌ها وجود دارد، خاتمه می‌یابند. پیچش پایه‌ها، بهسمت بالا و ایجاد فرم سیال و استفاده از خطوط و سطوح منحنی، خطوط نما را بهسمت بالا هدایت می‌کند. مقرنس‌ها و تزیینات بین تاق اصلی که به تاق کسری شباهت دارد و تاقی که شبیه به قوس‌های جناغی است، هندسه‌ی بسیار دقیق بنا را نمایش داده و به‌عنوان نقطه‌عطف این نما مطرح شده است. نماهای شـمالی و جنوبی كم‌عرض‌تراند و شامل پایه‌ها، بدنه‌ها و قوسی كوچک‌تر -در مقایسه با دو نمای دیگر برج- می‌شود. شیارهایی كه از كف تا بام و با كاشی فیروزه‌ای‌رنگ، بدنه‌های سفید بنا را تقسیم‌بندی كرده‌اند، در كنار قطعات سنگ‌ها و درزهای بین آن‌ها، باعث تنوع نماها شده‌اند.
تصویر 5: نمای شرقی و غربی
تصویر 6: نمای شمالی و جنوبی
تصویر 7: نمای پوشیده‌شده از سنگ مرمریت جوشقان و کاشی فیروزه‌ای
به گفته‌ی امانت با توجه به معماری سنتی ایران و اینکه نظم هندسی، اساس استوار شکل‌هاست، در نمای اصلی برج آزادی، چهار مربع اصلی 21 در 21 متر مبنای کار قرار گرفته است، به‌طوری که تاق اصلی در مربع مرکزی قرار دارد.
تصویر 8: خطوط اصلی نماهای شرقی و غربی و تناسبات هندسی آن
بنابراین در برج آزادی، عناصر فضایی به‌صورت دو صفحه‌ی متقاطع در ساختاری متقارن، پیرامون محورهایی که در امتداد جهت‌های اصلی جغرافیایی هستند سامان‌دهی و در چهار طبقه توزیع شده‌اند. عمده عملکردهای این بنا در مکانی غیر از محل قرارگیری برج و در کنار آن، در ترازی بین پنج تا پانزده متر پایین‌تر از سطح زمین، جای گرفته‌اند. سالن ایرانشناسی، گذرگاه پیشینیان، تالار کهن، تالار آیینه، نگارخانه، کتابخانه، سالن دانستنیها و سالن نمایش از عملکردهای مهم قرار گرفته در زیرزمین هستند.
تصویر 9: پلان بنای آزادی
تصویر 10: تالار کهن برج آزادی
تصویر 11: سکوی تماشاچیان سالن نمایش برج آزادی
تصویر 12: گذرگاه پیشینیان در بنای آزادی
دسترسی در طبقات در چهار گوشه‌ی تالار کهن قرار گرفته است. به‌دلیل انحنای پایه‌ها و بدنه‌های برج، امکان طراحی و اجرای آسانسوری که بدون وقفه تا طبقه‌ی چهارم راه یابد، فراهم نشده. بنابراین آسانسور تا طبقه‌ی دوم طراحی شده و برای رسیدن به طبقات بالاتر از آسانسور دیگری استفاده می‌شود. طبقه‌ی دوم در تراز بیست و سه متری از سطح زمین قرار گرفته و بدنه‌های قوس اصلی، طرفین شرقی و غربی آن را شکل می‌دهند. مهم‌ترین نکته‌ی اجرای پیچیده و ظریف و بی‌نظیر سطوح منحنی ساختمان در این بخش است.
تصویر 13: ووید1 مابین طبقه دوم و سوم
طبقه‌ی سوم در تراز سی و سه متری سطح میدان قرار گرفته که گنبد بتنی بنا در آن خودنمایی می‌کند. نکته‌ی حائز اهمیت این طبقه هندسه‌ی گنبد و انتقال بارهای سازه به پایه‌ها است. در طبقه‌ی چهارم بنا که 5/39 متر بالاتر از سطح زمین قرار گرفته، بازشوهایی به‌شکل شش‌ضلعی‌های نامنتظم وجود دارد که امکان دید به شهر را فراهم کرده است. در مرکز این طبقه بدنه‌های گنبد بتنی جای گرفته است که در تداوم معماری ایرانی با کاشی‌های آبی‌رنگ پوشیده شده.
تصویر 14: دید به گنبد بنای یادبود آزادی از طبقه‌ی چهارم
چند نقد درمورد برج آزادی
تفکیک بخش عملکردی در زیرزمین از بدنه‌ی اصلی برج نقدی جدی بر طراحی آن است. حضور موزه و سالن‌های متعدد برای برجی که در یک میدان مهم شهر و یکی از اصلی‌ترین گره‌های ترافیکی قرار دارد، آیا ضرورتی جدی محسوب می‌شود؟ آیا کالبد نمادین برج برای ایجاد احساس تعلق مکان و خاطره‌سازی در ذهن شهروندان به‌قدر کافی، قوی و ارزشمند شمرده نمی‌شود؟ گرچه معماری داخلی فضاهای مذبور بسیار دقیق و قابل‌توجه هستند اما امروزه بسیاری از شهروندان حتی از وجود موزه‌ها و سالن‌های زیر برج خبر ندارند. هرچند عملکردها و فضاهای یک معماری، چندان در حیطه‌ی اختیارات معمار شمرده نمی‌شود، با این حال نبود فضاهای زیر میدان، به این معماری آسیبی وارد نمی‌کرد.
انتخاب مصالح نمای بنای آزادی
از ابتدای طرح قرار بر آن بود تا نمای خارجی یادمان به رنگ سفید دیده شود که برای تأمین این نظر، دو راه وجود داشت. بتن لخت سفید یا داشتن نمای سفید سنگی. اشکالات بتن سفید اعم از زود کثیف شدن سطح، اشکالات اجرایی در درزهای ریختن بتن، سختی ضدآب کردن سطوح و ناممکن بودن تصحیح اشتباهات اجرایی و کنترل سطح نما به‌دلیل پنهان بودن قالب‌های بتن، گزینه‌ی سنگ سفید را در اولویت قرار می‌داد.
مؤسسه استاندارد و تحقیقات مواد و مصالح آمریکا در بررسی سنگ‌های ساختمانی، سنگ سفید مرمریت جوشقان را ارزیابی و تأیید کرد. مختصات نقاط مختلف سطوح خارجی بنا که قبلاً توسط فرمول‌های قوس بنا به دست آمده بود به سازمان مدیریت صنعتی در ایران سپرده شد تا حجم‌های محیطی هر یک از سطوح شیب‌دار پیچیده‌ی سنگ‌های نمای یادمان را به دست آورند. اعداد داده‌شده توسط رایانه‌ها، به شابلون‌های چوبی تبدیل شد؛ یعنی فرم و حجم هر سنگ با چوب تهیه شد و در اختیار سنگ‌تراشان قرار گرفت تا با توجه به آن‌ها نمونه‌های اصلی را با سنگ بتراشند. پس از حصول اطمینان از محل استقرار سنگ‌ها، به‌منظور آنکه سنگ از بتن جدا نشود، ابتدا پشت سنگ شیارهایی ایجاد شد. درزهای سنگ‌ها طوری طراحی شد که با کنار هم قرار گرفتن آن‌ها، طرحی روی بنا تشکیل شود. به همین خاطر شکل هر سنگ دو مرتبه تکرار شده و در نتیجه قریب به بیست و پنج هزار قطعه سنگ در نمای برج به کار رفته است که پانزده هزار قطعه‌ی آن با یکدیگر متفاوت‌اند.
گذار فرهنگی میدان آزادی
اگرچه میدان شهیاد آریامهر در ابتدا به‌عنوان دروازه‌ی تشریفاتی در جوار فرودگاه مهرآباد برای استقبال از مهمانان خارجی عالی‌رتبه و نمادی از شاهنشاهی پهلوی در نظر گرفته شد، اما به‌مرور در ذهن‌ها به نشانه‌ی شهر تهران و حتی تاحدی تمدن ایران مبدل شد.
پس از تکمیل پروژه و هنگام بهره‌برداری از برج آزادی، محمدرضاشاه از منشور حقوق بشر کوروش در این مکان رونمایی کرد. این اتفاق که در بحبوحه‌ی اعتراضات سیاسی مردم رقم خورده بود کام مبارزان را نسبت به برج شهیاد تلخ کرد. به دستور شاه نام‌گذاری شهیاد بدین خاطر بود تا مردم هنگام ورود به ایران یا خروج از آن، یاد و خاطره‌ی شاه را زنده نگاه دارند. اگرچه در همان روزگار این برج به جای «برج شهیاد» بیشتر به‌عنوان «برج شیاد» در میان مردم شناخته می‌شد. در دوران مبارزات مردم علیه رژیم پهلوی در سال 1357، اکثر راهپیمایی‌های بزرگ و تاریخی مردم در سه میدان بزرگ شهر رخ می‌داد. راهپیمایی‌های تاریخ‌ساز روزهای تاسوعا و عاشورای سال 1357 از میدان شهناز (امام حسین کنونی) آغاز می‌شد و با گذر از میدان 24 اسفند (انقلاب کنونی)، نهایتاً به میدان شهیاد (آزادی کنونی) ختم می‌شد. پس از انقلاب رنگ و بوی میدان همچون نام آن تغییر یافت. امروزه این میدان همچنان دروازه‌ی تهران شناخته شده و خیل کثیری از مسافران لاجَرَم، هنگام ورود یا خروج از کلان‌شهر تهران، نگاه‌شان به این دروازه‌ی عظیم دوخته می‌شود و از آن به‌عنوان سمبلی از فرهنگ ایران یاد می‌کنند. سمبلی که هر سال در تاریخ ۲۲ بهمن راهپیمایی عظیم مردم تهران را در دل خود جا می‌دهد و سرخط خبرها می‌شود.
تصویر 15: میدان آزادی در 22 بهمن
پی‌نوشت:
1. وُید: فضای خالی بخش میانی ساختمان که امکان ارتباط بصری مستقیم بین طبقات را به وجود می آورد یا فضای خالی بین دو یا چند طبقه در ساختمان که باعث دید طبقات به یکدیگر می شود.فضای خالی بخش میانی ساختمان که امکان ارتباط بصری مستقیم بین طبقات را به وجود می آورد. (یا فضای خالی بین دو یا چند طبقه در ساختمان که باعث دید طبقات به یکدیگر می شود.)