فهرست: 10 نگارگری دیدنی از زیبا‌ترین نگاره‌های باغی ایران

مجله میدان آزادی: در هشتمین صفحه از پرونده «باغ ایرانی» به سراغ نگارگری‌های ایرانی رفته‌ایم، که به خوبی با مفهوم باغ ایرانی پیوند خورده‌اند. معصومه سلامی - طراح و پژوهشگر هنری- در فهرست پیش رو  10 نگارگری زیبای ایرانی را معرفی کرده است که در این ایام دیدنی‌تر از همیشه هستند. این فهرست را در ادامه می‌خوانید: 
 

فهرست باغ‌های نگارین 

باغ‌ها در نقاشی‌های مکتبی به‌عنوان فضای ثانویه برای نمایش جهان‌بینی ایرانیان در کنار فضای اولیه‌ی روایت، تعمداً در نقاشی‌ها قرار داده شده‌اند. این هم نشان‌دهنده‌ی فلسفه‌ی وجودی و فکری ایرانی‌ها در تاریخ و اهمیت گیاهان و درختان و آب است، هم به لحاظ هنری با تأثیرپذیری از هنر شرق دور، با پر کردن کادر و ذکر جزئیات بسیار زیاد، زیبایی مضاعف داشته و به ترکیب‌بندی بصری کمک شایانی می‌کند. از فضای بسیار مهم در نگاره‌های باغی، کوشک است که در سه حالت فضای درونی کوشک و دید غیرمستقیم به باغ، یا فضای بیرونی کوشک و همچنین کوشک‌چادر یا سایه‌بان ظاهر شده‌اند. این موضوع گذشته از اینکه منظرهای متعدد به بیننده می‌دهد، بیانگر تصاویر مختلف از تفرج و صحنه‌های گردشگاهی‌ است. از دیگر ثمرات مطالعه‌ی بصری نگاره‌های باغی پی بردن به کیفیت گیاهان در ابنیه و معماری‌های به جا مانده از حکومت‌هاست. برای مثال پوشش گیاهی و درختی باغ‌شهرهایی مثل باغ‌شهر سمرقند که روزگاری در اوج شکوه بوده‌ و امروز دیگر اثری از پوشش گیاهی گذشته در آن دیده نمی‌شود به کمک این نگاره‌ها شناسایی می‌شود.

در این‌جا به فهرستی ده تایی از انواع نگاره‌های باغی می‌پردازیم که در دوران‌های حکومتی مختلف اجرا شده‌اند:
 

«چشمه‌ی حیات»، از خمسه‌ی نظامی، مکتب هرات، اواخر سده‌ی نهم هجری

۱. نگاره‌ی «چشمه‌ی حیات»

حوض و ماهی در مرکز نگاره‌ی باغی قرار دارد. دو روحانی در شب میان باغ به ماهی‌های داخل حوض که علامت برج فلکی حوت و نماد رستاخیز و بهار است نگاه می‌کنند. تصویر به داستان اسکندرنامه اشاره دارد و جست‌وجوی اسکندر برای آب حیات که با زنده شدن ماهی خشکیده آب را می‌آزماید و در پایان داستان، او به‌جای اینکه خود از آب بنوشد، آن را به پای درختان و گیاهان باغ می‌ریزد و بدین‌گونه آن‌ها عمری جاودانه و همیشه‌بهار پیدا می‌کنند.

«پند پدر درباره‌ی عشق»، منتسب به میرزا علی، مکتب مشهد یا قزوین، قرن دهم 

۲. نگاره‌ی «پند پدر درباره‌ی عشق»

مجلسی از هفت اورنگ جامی 
گفت از هر یکی بپرس جدا
کز جمالم چه ره زده ست تو را
آن یکی گفت ازان رخ ساده
رخ به خونم منقش افتاده
وان دگر گفت ازان لب میگون
چشم من پر نم است و دل پر خون

نگاره از منظر هم‌زمان درون و بیرون یا ایوان کوشک بیننده را به تماشا فرامی‌خواند. عنصر حوض، درختان چنار، سرو، سپیدار و شکوفه صحنه‌ی بی‌نظیر و کاملی را از باغ ایرانی رقم زده‌اند. 

«سلم و تور پیام فریدون و منوچهر را دریافت می‌کنند»، از کتاب شاهنامه‌ی شاه طهماسبی، 
نگارگر گمنام، به سرپرستی سلطان محمد نگارگر معروف ترکمن، مکتب تبریز دوم، دوران شاه اسماعیل

۳. نگاره‌ی «سلم و تور پیام فریدون و منوچهر را دریافت می‌کنند»

در این نگاره، منظرگاهِ سایه‌بان یا چادرنشین در باغ به تصویر درآمده است. این نوع تفرج یادگار شاهان تیموری به سبک مغول‌هاست که برای تفریح در باغ‌های برون‌شهری کوشک‌چادر (یا کاخ‌هایی همراه‌بردنی!) برپا می‌کرده‌اند و بعدها به رسمی برای پادشاهان بدل شد. عناصر جوی آب، درختان شکوفه و آسمان طلایی به معنای بهار به نمایش درآمده‌اند.

«مشاجره‌ی طبیبان» از خمسه‌ی طهماسبی، از آقا میرک نگارگر معروف دربار صفوی، مکتب تبریز دوم

۴. نگاره‌ی «مشاجره‌ی طبیبان» 

عناصر حوض و فواره و جوی آب مرتبط بین حوض‌های باغ و پرندگان در حال شنا، سایه‌بان یا همان کوشک‌چادر فضای باز حیاط‌گونه را نشان می‌دهد که با درختان سرو و سپیدار در بر گرفته شده است.

«مجلس دیدار شبانه‌ی گلنار و اردشیر ساسانی»، از شاهنامه‌ی بایسنقری، مکتب هرات 

۵. نگاره‌ی «مجلس دیدار شبانه‌ی گلنار و اردشیر ساسانی» 

در این نگاره که برگرفته از داستانی عاشقانه است، مانند نگاره‌های پیشین اجزای باغ ایرانی با دقت در جای خود گذاشته شده‌ تا فضای ایرانی و عاشقانه‌ای تدارک ببیند. نظاره‌ی بیننده به قسمتی از باغ و قسمتی از عمارت است و فضای بینابینی را رقم زده است.

«شیخ صنعان در پای دختر ترسا»، از نسخه‌ی دیوان میرعلیشیر نوایی،
منتسب به شیخ‌زاده، مکتب هرات، سال ۹۳۳ یا ۹۳۴ هجری قمری

۶. نگاره‌ی «شیخ صنعان در پای دختر ترسا»

در این نگاره مجدداً نمای ابنیه و باغ را به‌صورت هم‌زمان مشاهده می‌کنیم. نکته‌ی قابل توجه این است که نگارگر در پی انعکاس تمام و کمال بنا نیست و صرفاً به روایت گوشه‌ای از این معماری بسنده می‌کند.

«خسرو در زیر پنجره‌ی کاخ شیرین»، از نسخه‌ی خمسه‌ی نظامی، مکتب تبریز دوم، حدود ۹۰۱ هجری

۷. نگاره‌ی «خسرو در زیر پنجره‌ی کاخ شیرین»

این نگاره که به سبک ترکمانان و در دروان صفوی ترسیم شده، نمای هم‌زمان باغ و ساختمان را به نمایش گذاشته است که این ‌بار کاخ در نمای کامل‌تری دیده می‌شود و همین موضوع نگاره را به نسخه‌ای باشکوه بدل کرده است. عناصر باغ ایرانی مانند سرو، جوی آب، مرغان شناور، نوازندگان و کارگرانی که در حال خدمت در باغ هستند در کنار هندسه‌ی منظم و زیبای کاخ صحنه‌ی آرام، شاعرانه و عاشقانه‌ای را رقم زده‌اند.

«خسرو مقابل بالاخانه‌ی عمارت شیرین»، اثر حیدرقلی،  مکتب شیراز دوم، سال ۱۰۳۴

۸. نگاره‌ی «خسرو مقابل بالاخانه‌ی عمارت شیرین»

این نگاره هم‌اکنون در کتابخانه‌ی ملی پاریس نگهداری می‌شود. در این نمونه نگارگر باغ را در کنار نمای بیرونی بنای منظم و هندسی نمایش می‌دهد و درخت مهم سرو هم در داخل نگاره قرار گرفته است.

«هتک حرمت باغ»، از هفت اورنگ جامی،  از مکتب قزوین یا مشهد، سال‌های ۹۶۴ تا ۹۷۳ هجری

۹. نگاره‌ی «هتک حرمت باغ»

این نگاره در واشنگتن و در نگارخانه‌ی فری‌یر نگهداری می‌شود و داستان مرد شهری و دزدی از باغی روستایی است. عناصر پرنده، سپیدار، چنار، سرو و جوی آب در باغ دیده می‌شود. کوشک‌چادر در مرکز توجه قرار دارد و در عین حال دیوار بیرونی محافظ باغ هم دیده می‌شود.

«بهرام گور در گنبد زرد»، از خمسه‌ی نظامی، از مکتب تبریز دوم، میان سال‌های ۸۸۶ تا ۹۱۰ هجری قمری 

۱۰. نگاره‌ی «بهرام گور در گنبد زرد»

این نگاره در استانبول و توپکاپی سرای نگهداری می‌شود. در این نگاره نظرگاه داخلی کوشک رو به باغ به‌صورت دوساحتی انجام شده که بیننده با یک نظر هم داخل کوشک یا ایوان و هم اطراف کوشک را می‌بیند. درختان سرو کوهی و شکوفه بیشترین بخش باغ را به خود اختصاص داده‌اند.