مجله میدان آزادی: جدیدترین فهرست پرونده «اردیبهشت کاغذی» از میان آثار شاخص ادبیات کودک و نوجوان با موضوع مرگ انتخاب شده است. امروز ستون «فهرست کتاب‌های پیشنهادی برای خرید از نمایشگاه کتاب» را با معرفی ده اثر در این موضوع به‌روز می‌کنیم. این فهرست را به قلم سیده زهرا محمدی -داستان‌نویس و معلم کتاب‌خوانی- بخوانید:
آدم هر‌وقت عزیزی را از دست می‌دهد، یک حفره در دلش برای همیشه جا خوش می‌کند. حفره‌ای که هیچ‌وقت نمی‌شود جای خالی‌اش را پر کرد. با گذر زمان فقط می‌شود گاهی فراموش کرد که در دلت یک حفره است؛ همین.
حالا تصور کنید اگر کودکی با سوگ عزیزش مواجهه شود. تصورش هم دردناک است. اما شاید بشود به او کمک کرد تا با خواندن کتاب‌ها و شناخت احساساتش در آن موقعیت‌های پرفشار، با این واقعیت زندگی راحت‌تر کنار بیاید. اما نکته‌ای که باید به عنوان بزرگسال به آن توجه کرد، نحوه‌ی برخورد ما با کودکی است که سوگوار است. این که وجود کودک را به رسمیت بشناسیم و متناسب با وضعیت کودک در آن شرایط حساس، رفتار کنیم. خاطرم هست در کلاس کتاب‌خوانی وقتی از رنج‌های بزرگی که بقیه کوچک شمرده‌اند، حرف می‌زدیم، یکی از پسرهایم دستش را بالا آورد و گفت:« وقتی بابایم مرد، هیچ کس فکر نمی‌کرد بابایم را از دست دادم. آنقدر برایشان بی‌اهمیت بودم که حتی مرا به مراسم تشییع پدرم نبردند. همه خیال می‌کردند اگر مرا به پارک ببرند، مرا بخندانند، اگر سینما برویم، من یادم می‌رود بابا را از دست داده‌ام. اما بابای من برای همیشه رفته بود و هیچ‌کس این را نمی‌فهمید!» این حرف پسر ده ساله برایم تا ابد زنگ خطری است. یک‌وقت‌هایی ما به خیال خودمان برای محافظت از کودک، کارهای ترسناکی در حق‌اش انجام می‌دهیم و بیشترین آسیب روحی-روانی را به او وارد می‌کنیم. فقدان و از دست دادن دردناک است؛ اما این که حق سوگواری را از کودک بگیریم رنج بیشتری را به او متحمل کرده‌ایم. البته ما متوجه این نگرانی از سوی بزرگسالان هستیم که صحبت کردن درباره‌ی مرگ با کودکان سخت است. برای همین مثل همیشه پناه آوردیم به ادبیات و دنیای قصه‌ها تا این راه سخت برایمان هموارتر شود. در این فهرست تلاش کردیم ده کتاب برای پذیرش مرگ و سوگواری را معرفی کنیم. سعی کردیم حساسیت‌ها و نگرانی‌های بزرگسالان را هم ببینیم. پس کتاب‌هایی را در این فهرست قرار دادیم که برای کودک، ساده و قابل درک باشد و به‌صورت ملایم و لطیف، به این مسئله پرداخته باشند:
«آن آبزیان کوچک و این سنجاقک‌ها»، نوشته‌ی «دوریس استیکنی»
۱. آن آبزیان کوچک و این سنجاقک‌ها | دوریس استیکنی | ترجمه‌ی مسیحا برزگر | نشر سیوا
دوست دارم کتاب «آن آبزیان کوچک و این سنجاقک‌ها» که بعید می‌دانم دیگر نسخه‌ی چاپی‌اش را پیدا کنید، اولین معرفی این فهرست باشد. لطیف‌ترین و هم‌سوترین کتاب با نگاه دینی به موضوع مرگ را همین کتابِ آن آبزیان کوچک و این سنجاقک‌ها دارد. در نگاه دینی ما، مرگ پایان کبوتر نیست و بعد از مرگ باید منتظر زندگی متعالی‌تری باشیم. در کمتر کتابی این نگاه وجود دارد؛ اما این کتاب با زبان شاعرانه و نگاهی زیبا به همین موضوع پرداخته.
اگر از من می‌شنوید قبل از این که فرزندتان با سوگی مواجه شود لابه‌لای کتاب‌های روزمره‌اش این کتاب را بخوانید. با خواندنش نه تنها ترس و اضطرابی متوجه‌اش نمی‌شود؛ بلکه اگر روزی روزگاری با سوگ یکی از عزیزانش مواجه شد، می‌توانید دست ببرید در خاطرات کتابی‌تان و خیلی نرم و نازک برای فرزندتان این کتاب را بیرون بکشید و استعاره‌های کتاب را برای کودکتان باز کنید که عزیز از دست رفته حالا مثل آبزی کوچک ته برکه، تبدیل به یک قاصدک زیبا و خوشحال شده!
حالا درست است خبری از نشر «سیوا» نداریم که چه بلایی سرش آمده و این کتاب شگفت‌انگیز عاقبتش به کجا ختم شده؛ اما خبر خوب این است که نسخه‌ی الکترونیک کتاب را می‌توانید از اپلیکیشن فیدیبو بخوانید. همین‌طور نسخه‌ی صوتی‌اش را از طاقچه بشنوید.
«با آیدا تا همیشه»، نوشته‌ی «گران لیویس»
۲. با آیدا تا همیشه | گران لیویس | ترجمه‌ی آناهیتا حضرتی | انتشارات پرتقال
کتاب «با آیدا تا همیشه» را اغلب در فهرست کتاب‌های مواجهه با سوگ و فقدان عزیزان می‌بینید؛ اما تفاوتی که این کتاب با بقیه‌ی کتاب‌های دیگر دارد این است که به یک مرحله قبل از مواجهه با واقعه‌ی مرگ و از دست دادن، می‌پردازد و آن هم بیماری عزیزان است؛ بیماری‌ای که منجر به از دست دادن عزیزی می‌شود. اگر عزیزی دارید که بیماری سختی دارد و انتخابتان این است که آرام‌آرام بچهها را با موضوع دردناکی مثل از دست دادن، آشنا کنید خواندن و شنیدن داستان «آیدا» و «گاس» این اتفاق را برای شما روان‌تر می‌کند. آیدا، رفیق و همراه همیشگی گاس است. اما یک روز گاس متوجه بیماری آیدا می‌شود و درمی‌یابد که به زودی آیدا را برای همیشه از دست می‌دهد. مواجهه‌ی گاس با این اتفاق و گپ و گفت‌وگوهایی که این دو دوست در روزهای پایانی با هم دارند، درک و پذیرش مسئله را برای کودک راحت‌تر می‌کند. کتاب یک جمله‌ی طلایی دارد که برای کسانی که با این واقعه مواجه می‌شوند، تسلی‌بخش است. آیدا رو به گاس می‌گوید:«لازم نیست حتماً کسی را ببینی تا حسش کنی!» همین یک جمله می‌تواند دل یک کودک را قرص نگه دارد.
«آخرین سفر خرس»، نوشته‌ی «آدو ویجلت»
۳. آخرین سفر خرس | آدو ویجلت | ترجمه‌ی سیدمهدی شجاعی | انتشارات کانون پرورش و فکری نوجوان
هنگام مواجهه‌ی کودکان با مرگ عزیزان و جای خالی آنها، سؤالات زیادی برایشان به وجود می‌آید: این که حالا عزیز از دست رفته کجا می‌رود؟ چرا آنها را تنها می‌گذارد؟ آیا می‌شود در این سفر طولانی آنها را همراهی کرد؟ جواب دادن به این سؤال‌ها ممکن است گاهی اوقات سخت باشد؛ سخت از این جهت که جواب‌های ما متناسب با سن کودک باشد. کتاب «آخرین سفر خرس» با آن تصاویر شگفت‌انگیزش، خیلی ریز و زیرپوستی به همه‌ی این سؤالات و دغدغه‌ی بچهها جواب می‌دهد. تصاویر کتاب به حدی شاد و زنده است که تلخی سوگ و از دست‌دادن را در خاطر کودک کاهش می‌دهد.
«خداحافظ راکون پیر»، نوشته‌ی «کلر ژوبرت»
۴. خداحافظ راکون پیر | کلر ژوبرت | انتشارات کانون پرورش و فکری نوجوان
در کتاب «خداحافظ راکون پیر» معنای زندگی و مرگ درهم‌تنیده شده است. این که در زندگی هم سفر به این دنیا را داریم و هم سفر به جهان دیگر. به تصویر کشیدن این دو سفر در دل قصه و نشان دادن هر دو به کودک حجم دردناکی سوگ را در ذهن کودک کاهش می‌دهد. و این از نقاط قوت کتاب است. کتاب خداحافظ راکون پیر را می‌توانید قبل از مواجهه‌ی مستقیم کودک با مرگ برایشان بخوانید. چون تلخی کمتری نسبت به کتاب‌های دیگر با همین موضوع دارد. حتی می‌شود قبل از پیشامد در فضایی آرام با کودک در این باره گفت‌وگو کرد.
«جعبه‌ی خاطرات»، نوشته‌ی «جوآنا رولاند»
۵. جعبه‌ی خاطرات | جوآنا رولاند | ترجمه‌ی مائده بازرگان | انتشارات مهرسا
کتاب‌هایی که در بالا معرفی شده‌اند همگی موضوع و مسئله‌ی مرگ را برای بچهها توضیح می‌دهند؛ اما این که بعد از مرگ عزیزی کودک چطور باید با این واقعه کنار بیاید و چطور ممکن است این احساسات پرفشار را تجربه کند و با جای خالی و خاطرات عزیز تازه سفر‌کرده چه کار کند، مهارتی است که باید آن را هم به کودک آموزش دهیم. کتاب «جعبه‌ی خاطرات» از این زاویه به سوگواری پس از مرگ می‌پردازد. کتاب با کلمات آرام و لطیف خود کودک را با این رنج همراه می‌کند و در دل داستانش هم چند راهکار به کودک می‌دهد.
«مامان دلم برات تنگ شده»، نوشته‌ی «ربکا کاب»
۶. مامان دلم برات تنگ شده | ربکا کاب | رامتین فرزاد | انتشارات زعفران
جنسِ هر از دست‌دادنی متفاوت است. رنج از دست دادن پدربزرگ یا مادربزرگ با جنس از دست دادن مادر متفاوت است. کتاب‌های بالا به صورت کلی به موضوع مرگ و فقدان و سوگواری می‌پردازند؛ اما کتاب «مامان دلم برات تنگ شده»، درباره‌ی پسری است که مادرش را از دست داده. او از احساساتش می‌گوید، از دلتنگی‌هایش، از جای خالی مامان و حتی از فکر اینکه نکند بابت کارهای بدی که کرده، مامان رفته باشد. نویسنده کلمه‌ها و تصویرهایش را همزمان به کار برده تا از این رنج بزرگ برای دل‌های کوچک حرف بزند. جنس کلمه‌ها اگر تلخ است؛ اما تصویرسازی جاندار و شاد، حکایت از این دارد که زندگی همچنان ادامه دارد. برای همین کودک می‌تواند جنسی از تعادل بین غم و شادی را تجربه کند. می‌توان گفت ترکیب و تعادل غم و شادی در کتاب جزو ویژگی‌های مثبت کتاب است.
«برای همیشه»، نوشته‌ی «کای لوفتنر»
۷. برای همیشه | کای لوفتنر | ترجمه‌ی مهدیه متقی | انتشارات علمی فرهنگی (پرنده‌ی آبی)
«اگون»، پسربچه‌ی قصه، بابایش را از دست می‌دهد، آن هم برای همیشه. اتفاقی که به قول اگون شاید راحت‌ترین کلمه باشد؛ اما تا بی‌نهایت طول می‌کشد. «کای لوفتنر» با توانمندی بی‌نظیرش در انتخاب کلمه‌ها توانسته این رنج عمیق را نشان دهد. او لابه‌لای قصه‌ی اگون، به آداب سوگواری و برخورد با کسی که پدرش را از دست داده هم می‌پردازد و اینکه با دلسوزی بیش از حد یا حتی نادیده‌گرفتن و کم شمردن رنج به این بزرگی، ممکن است کودک چه احساساتی را تجربه کند. نکته‌ای که برای کودکی که سوگوار است خیلی بااهمیت است. و توجه کردن به این موضوع می‌تواند کودک را از آسیب‌های جدی در امان دارد. اگر کودکی در نزدیکی شماست که درگیر این رنج بزرگ و عمیق است، در گزینه‌ی اول، پیشنهاد ما این کتاب است.
«قلب و بطری»، نوشته‌ی «الیور جفرز»
۸. قلب و بطری | الیور جفرز | ترجمه‌ی بهار اشراق | انتشارات میچکا
«قلب و بطری» هم درباره‌ی از دست دادن پدر است. «الیور جفرز» عادت دارد بیشتر حرف‌هایش را لابه‌لای تصاویر به مخاطب منتقل کرده و کمتر از کلمه‌ها استفاده کند. برای همین زبان این کتاب استعاری‌تر است و برای بچه‌هایی که کتاب‌های بیشتری خوانده‌اند و می‌توانند زبان استعاری پشت کلمه‌ها و تصاویر را متوجه شوند، مناسب است.
«یولانته در جست‌وجوی کریسولا»، نوشته‌ی «سباستین لس»
۹. یولانته در جست‌وجوی کریسولا | سباستین لس | ترجمه‌ی حسام سبحانی طهرانی | انتشارات میچکا
«یولانته در جست‌وجوی کریسولا»، داستان دوستی و پذیرش مرگ و سوگواری‌های پس از آن است؛ دوستی‌های عمیقی که مرگ بین آنها فاصله می‌اندازد. همان طور که پیش‌تر هم گفتیم، جنس هر غمِ از دست‌دادنی متفاوت است. در داستان یولانته، سوگی از جنس دوستی را می‌بینیم. کسی که هر روز با او وقت گذارنده‌ایم، بازی کردیم؛ اما یکهو دیگر نیست. هر جا به دنبالش هم بگردیم اثری از او پیدا نمی‌کنیم و حتی دیگر از او صدایی نمی‌شنویم. اگر کودکی تجربه‌ی سوگ از دست دادن رفیق صمیمی‌اش را دارد، خواندن این کتاب برای او، بدون شک، التیام‌بخش است.
«زندگی شبیه باد است»، نوشته‌ی «شونا آینز»
۱۰. زندگی شبیه باد است | شونا آینز | ترجمه‌ی احمد تصویری | انتشارات مهرسا
از من می‌شنوید قبل از این که کودک با سوگ مواجه شود، باید با او درباره‌ی معنای مرگ و زندگی صحبت کرد؛ البته با کتاب‌هایی که مستقیم به مرگ عزیزی اشاره نکرده و فقط پدیده‌ی مرگ را شرح می‌دهد. مثلاً این که دقیقاً مرگ یعنی چه، وقتی کسی می‌میرد برای بدنش چه اتفاقی می‌افتد و... . کتاب «زندگی شبیه باد است»، از همین زاویه به مرگ می‌پردازد. برای همین می‌تواند برای شروع کتاب مناسبی باشد.
کتاب‌هایی که در این فهرست قرار گرفته‌اند، مناسب کودکان ۴ تا ۱٠ سال است. اما از آنجایی که هر کودکی منحصربه‌فرد است، روحیه و وضعیت متفاوتی دارد و حتی در محیط‌هایی با ارزش‌ها و باورهای متفاوتی رشد کرده، هرکدام از این کتاب‌ها می‌تواند مناسبش باشد یا نباشد. پس توصیه‌ی اکید می‌کنیم قبل از خرید یا خوانش هر کتابی برای کودک، کتاب را حتماً در خلوت خودتان بخوانید و متناسب با ویژگی کودکتان کتاب را انتخاب کنید.
فهرست 10 کتاب از بهترین داستان‌های کودک با موضوع مواجهه با مرگ، برای خرید از نمایشگاه کتاب