مجله میدان آزادی: در دومین صفحه از پرونده «باغ ایرانی» به سراغ پدیده «کوشک‌باغ» در معماری ایرانی رفته‌ایم، که به خوبی پیوند درونی معماری ایرانی با مفهوم باغ را نشان می‌دهد. فاطمه صادقی‌مقدم - دانش‌آموخته معماری- در فهرست پیش رو 10 کوشک‌باغ زیبای ایرانی را معرفی کرده است که در فصل بهار و سفرهای نوروزی تماشایی‌تر از همیشه خواهند بود. این فهرست را در ادامه می‌خوانید:
در این مطلب به سراغ یک پدیده‌ی معماری آشنا اما کم‌شنیده‌شده، رفته‌ایم. شاید اسم کوشک برای همه‌ی مردم ما اسم آشنایی نباشد و بیشتر یک اصطلاح تخصصی به نظر برسد. اما چیزی که واضح است این که معماری بناهای قدیمی چون کوشک با زندگی ما مردم ایرانی عجین شده است؛ حتی اگر اسم آن را ندانیم.
حالا تفاوت این نوع بنای قدیمی با دیگر بناها در چیست؟ در فصل بهاریم و در طراوت طبیعت. حالا که قرار است دفتر معماری ایرانی را ورق بزنیم، حیف است از وصلت این دو پدیده باهم صحبت نکنیم. البته که معماری ایرانی هرگز از طبیعت جدا نبوده است و این دو، همواره در آشتی با یکدیگر و عجینِ باهم بوده‌اند. اما در برخی از بناها این وصلت آشکارتر است و در واقع معماری به‌سبب طبیعت، بروز و ظهور نموده است. «کوشک» از این نوع بناها است. بنایی در دل طبیعت ایرانی. بنایی در تاکید و نمایش بیشتر جمال چهارباغ ایرانی. این بنا در تقاطع دو محور و مرکز چهارباغ ایرانی قرار می‌گیرد و عموما کاربرد آن، نظرگاهی به سوی باغ است. باغ ایرانی دارای ویژگی‌های مشخصی است از جمله حضور در مسیر آب، محصور بودن با دیوارهای بلند و داشتن کوشک. کوشک البته معماری‌های متفاوتی دارد، به شکل نه قسمتی، به شکل ایوانی یا به شکل کاخ، یا ... در این مطلب سعی داریم تا حد ممکن این تنوع را در ده نمونه‌ی معماری نام برده و مختصری توضیح دهیم. این توضیحات تنها می‌خواهد دریچه‌ای باشد برای مخاطبان مجله به روی جهان بی‌انتهای معماری.
کوشک هشت بهشت، اصفهان
1. کوشک هشت بهشت اصفهان
کوشک هشت بهشت نظرگاهی است در باغ زیبای بلبل. نظرگاه وقتی دارای معناست که باغی زیبا و در خور وجود داشته باشد. این باغ که در زمان شاه عباس صفوی بنا شده است؛ در آن زمان خود در میان باغ‌های دولت‌خانه محصور بوده است. از سمتی به چهارباغ، از سمتی به باغ گلستان و از سمتی سوی بازار و سمت دیگر به باغ خرگاه می‌رسیده است.
ورودی اصلی از سمت خرگاه بوده و به ورودی دیگری در بازار ختم می‌شده، این ورودی از زیر کوشک عبور می‌کرده است. این باغ دارای دو حوض بزرگ و درختان چنار بلند و گل‌های فراوان بوده است. در حال حاضر اما پس از تغییرات فراوان کوشک در میان باغی شهری در اصفهان قرار دارد.
درون کاخ هشت بهشت نیز زیبایی بی‌نظیری دارد که به ما توجه معماری ایرانی به درون را بار دیگر یادآوری می‌کند. چهار ایوان در مرکز کوشک متصل به چهار طرف باغ قرار دارد و سقفی دو طبقه و مقرنس با پنجره‌هایی هشت‌گانه‌ی مشبک و طاقی پر از نقش و نگار انتزاعی از طبیعت بر روی آن قرار دارد. در مرکز و در نقطه‌ی مقابل طاق یک حوض با فواره‌ای زیبا خودنمایی می‌کند.
ایوان شمالی باغ از همه بزرگتر است و حوض مروارید در آن قرار دارد. همچنین این موضوع مهم است که در معماری کوشک تا جای ممکن روی باغ باز می‌شود اما بنا نیست درون کوشک نیز قابل مشاهده از بیرون باشد. از همین روی پنجره‌های طبقه‌ی اول را مشبک قرار داده‌اند اما در طبقه‌ی دوم که این دیدی از بیرون وجود ندارد این اتفاق نیفتاده است.
باغ اکبریه، بیرجند
2. کوشک باغ اکبریه بیرجند
این باغ و کوشک آن در روستای اکبریه اطراف شهر بیرجند قرار دارد. این باغ در دوره‌ی قاجار و در دوره‌ی شوکت‌الملک که از حکام آن منطقه بوده است، بنا شده است و بعدها تغییرات زیادی کرده است.
این باغ دارای دو بناست که یکی از بناها در دوره‌ی زندیه و پیش از آن‌که بنا به شکل فعلی درآمده باشد، پدید آمده است و همان کوشک اصلی بناست. این کوشک در انتهای قسمت شرقی باغ و محل اتصال باغ شمالی و جنوبی است. مساحت باغ 45 هکتار است.
معماری کوشک این باغ تفاوت چشمگیری با دیگر کوشک‌ها دارد. اول آن که این بنا نیز از قاعده‌ی بناهای قاجاری، یعنی درآمیختن معماری ایرانی و فرنگی، مستثنا نیست. دوم تفاوت آن در شکل کشیده و گستردگی بنا رو به محیط است. این بنا در زمینی شیب‌دار و در بالاترین نقطه‌ی باغ ساخته شده است. در معماری این بنا وجود گنبد کلاه فرهنگی‌ها نماد معماری روسیه و تلفیق آن با معماری سنتی است. معمار آن استاد دادالله جعفری است و یک تالار با تزیینات آیینه‌کاری و مقرنس لانه زنبوری نیز دارد.
باغ ایرانی، تهران
3. کوشک باغ ایرانی
پارک باغ ایرانی به گوش بسیاری از مردم تهران آشناست و به عنوان فضایی تفریحی از آن استفاده می‌کنند. این پارک معاصرترین باغ ایرانی است که در این فهرست به آن می‌پردازیم. این باغ در سال 1391 با زحمات مهندس علی مختاری (باغبان قدیمی تهرانی) افتتاح شده است. سن بیشتر درختان و کلیت معماری باغ به حدود 100 تا 200 سال و دوره‌ی قاجار برمی‌گردد. اما نکته‌ی مهم در مورد این باغ این است که در همان دوره‌ی قاجار به سبک باغ ایرانی طراحی شده است. این باغ متعلق به «میرزا یوسف»، صدر اعظم ناصرالدین شاه بود که آن را وقف استراحت زوّار امامزاده داوود کرده بود.
درختان تنومند زرشک، پیرخشت، برگ نو و گل‌های نسترن و رز به فضای باغ زینت داده‌اند. اما بازهم مهمترین علتی که این باغ در این فهرست قرار دارد، کوشک وسط باغ با معماری چشم‌نواز است. این کوشک که دو طبقه است. در طبقه‌ی اول به جز دو ستون اطراف که فضای انتقال به طبقه‌ی بالا هستند؛ بقیه‌ی فضا به صورت ایوانی است که دورتادور آن باز است و به تمام باغ دید دارد. تمام کوشک با پنجره‌های قوسی‌شکل ایرانی پوشانده شده است. آب‌راه‌ها با فواره‌های متعدد در تمام مسیرهای باغ جاری هستند و دورتادور کوشک را در برگرفته‌اند. البته تغییرات زیادی در باغ ایرانی صورت گرفته است و بازسازی‌های متعددی نیز در آن صورت گرفته است. همچنین هرساله در اردیبهشت‌ماه، باغ ایرانی میزبان لاله‌های رنگارنگ نیز هست که جلوه‌ای زیبا به باغ می‌بخشد.
کاخ چهلستون، قزوین
4. کاخ چهلستون قزوین
قزوین یعنی شهری به قدمت تاریخ. شهری که در آن موزه‌هایی است شامل قاشق‌ها یا زیورآلاتی از چندهزار سال قبل. یکی از باغ‌کوشک‌های زیبای ایرانی در این شهر قرار دارد. باغ کوشکی با نامی مشابه در اصفهان، اما با معماری و تاریخی متفاوت.
عمارت کاخ چهلستون در دوران «شاه طهماسب صفوی» وقتی که پایتخت از تهران به قزوین منتقل شد، در باغی بزرگ احداث شد. اما نام‌گذاری باغ توسط «سعد السلطنه» در دوره‌ی قاجار صورت گرفت. و دقیقا علت آن وجود ستون‌های بلند و انعکاس آن در حوض روبه‌روی عمارت بود که آن را به چهلستون اصفهان شبیه می‌کرد. از بیرون ایوان‌هایی با سقف و ستون‌های چوبی، چشم را متوجه خود می‌کند. کلیت بنا آجری است، گاهی با تزیینات کاشی و گاهی با تزیینات گچی و نقاشی‌های دیواری.
سبک عمارت به صورت کلاه فرنگی و برون‌گراست. پنجره‌های قوسی‌شکل در ابعاد بزرگ و کوچک در همه‌طرف عمارت دیده می‌شوند که با شیشه‌های رنگی ظریف و متنوع زینت داده شده‌اند. بنا یک هشت‌ضلعی متقارن است. چهار ضلع با عرض زیاد و چهار ضلع با عرض کم. در طبقه‌ی اول عمارت دورتادور آن ایوان‌هایی نیم‌دایره‌ای شکل قرار دارد. در اضلاع بزرگ سه ایوان ورودی و در اضلاع کوچک یک ایوان که همه تزیینات کاشی‌کاری فیروزه‌ای و صورتی و دیگر رنگ‌های اصیل ایرانی را دارند. ایوان‌ها روی ستون‌های بزرگ آجری سوار شده‌اند. طبقه‌ی اول، یک تالار بزرگ با حوضی کوچک در وسط آن و چهار اتاق کوچک را شامل می‌شود. سقف‌ها، تزیینات گچ‌بری ایرانی زیبایی دارند و دیوارها عموما نقاشی شده‌اند. دو پله‌ی سنگی ما را به طبقه‌ی دوم می‌رساند طبقه‌ای که باز هم یک تالار بزرگ و چند اتاق کوچک دارد. و یک راهرو اطراف تالار. به راهروها یا پاگرد‌هایی که اطراف گنبدها و حیاط می‌گردند، «غلام در گردش» یا «مردگرد» می‌گویند. این راهرو اطراف تالار را هم می‌توان از جنس همین راهرو دانست که معمولا مسقف است و حالت ایوان‌مانند دارد. سقف این راهرو با گچ‌بری خیره‌کننده‌ای تزیین شده است. اما از عجایب معماری در قزوین که به هنگام بازدید از عالی‌قاپوی قزوین نیز شما را شگفت‌زده می‌کند؛ راهروی زیرزمینی است که این دو کاخ را به هم متصل می‌کند و برای مواقع امنیتی و خطرآمیز جنگ‌ها ساخته شده است.
در حال حاضر بازدید از این کاخ و باغ زیبای اطراف آن به روی عموم باز است و در آن موزه‌ی خوشنویسی با آثار بزرگانی چون «ملک محمد»، «وصال شیرازی»، «عمادالکتاب»، «میرعماد قزوینی» و... برقرار است. این کاخ در شب نیز با نورپردازی زیبا، نمایی فوق‌العاده دارد که از خیابان‌های اطراف دیده می‌شود و در باغ می‌درخشد. و البته این اثر تنها اثری است که از دوره‌ی شاه طهماسب باقی مانده است. باغ اطراف عمارت کلاه فرنگی نیز با بخش‌بندی‌های مربعی و مستطیلی و درختان قطور اعم از سرو و... فراگرفته شده است.
باغ عفیف‌آباد، شیراز
5. باغ عفیف‌آباد شیراز
قدمت باغ گلشن یا همان عفیف‌آباد، به دوره‌ی صفویه برمی‌گردد که بعدها در دوران قاجار تغییراتی در آن صورت گرفته است. این باغ از دو محور عمود برهم تشکیل شده و آب‌راه‌های متعدد، اتصال به قنات، کوشک و حوض بزرگ مقابل کوشک و دیگر نشانههای باغ ایرانی را داراست.
کوشک مرکزی به دستور «قوام‌الملک» ساخته شده است. یک کوشک دو طبقه درست در وسط باغ که ورودی آن از شمال است و با یک ایوان سرپوشیده و پله‌هایی سنگی به روی باغ گشوده می‌شود. در قسمت ورودی، چهار ستون با سرستون‌های مشابه سرستون‌های تخت جمشید نیز وجود دارد. البته این ایوان با ستون‌های سفید، دورتادور ساختمان قرار گرفته است و از هر نما دیده می‌شود. این باغ در دوران قاجار به «عفیفه خانم» به ارث رسیده بود و او رسیدگی‌های بسیاری به باغ کرده بود و از همین رو اسم آن عفیف‌آباد شده است.
زیرزمین عمارت با کاشی‌کاری زیبایی تزیین شده است و آب‌نمایی نیز در وسط آن قرار دارد. سقف ایوان اما چوبی است و با اشکال هندسی و نقاشی‌های بوته و گل مزین شده. سبک پنجره‌ها نیز به همان شکل پنجره‌های ایرانی و شیشه رنگی است. تالاری بزرگ در طبقه‌ی دوم با سقف چوبی و نقاشی‌های بزم و شکارگاه و دیوارهای مقرنس و گچ‌کاری شده؛ خودنمایی می‌کند. حوض در نمای شرقی قرار دارد و فضا در این قسمت رو به قسمت شرقی باغ باز می‌شود.
عموم درختان باغ را سرو، چنار و کاج تشکیل می‌دهند، در فصول مختلف گل‌کاری‌های شمعدانی دور حوض ایجاد می‌شود اما در فضایی دورتر از ساختمان، محورهای دیگری نیز به جز دو محور اصلی وجود دارد که با بخش‌بندی‌هایی باغچه‌های متعدد را در برگرفته است. درختانی چون، انار، صنوبر، بید و سرو همیشه سبز شیراز، این باغچه‌ها را طراوت بخشیدند. حمام باغ در قسمت غربی ساختمان قرارگرفته است. معماری حمام مشابه معماری سنتی حمام‌های ایرانی است اما آن‌چیزی که این حمام را منحصربه‌فرد کرده است؛ نقاشی‌هایی است که روی دیوارها کشیده شده است. نقاشی‌های داستان‌های شیرین و فرهاد، کندن کوه بیستون و... .
ارگ میشیجان، خمین
6. ارگ میشیجان خمین
از ویژگی‌های متمایز ساختمان این باغ، که ما را برآن داشت تا در فهرست جای بگیرد، جنس خشت و گلی آن است. البته سردَر ورودی آن آجری است. باغ و ارگی که متعلق به دوره‌ی قاجار است و در کنار رودخانه‌ا‌ی در روستای میشیجان در نزدیکی شهر خمین قرار دارد.
این بنا سادگی چشم‌نوازی دارد. یک ورودی با در چوبی بزرگ و پنجره‌های مستطیلی‌شکل چوبی بلند روی همه‌ی اضلاع آن خودنمایی می‌کند. این بنا یک ارگ بوده است و به همین دلیل در طرفین آن دو اتاق نگهبانی وجود دارد. پس از سردر ورودی نیز اتاق‌های انتظاری وجود دارد که نشان می‌دهد؛ هرکسی اجازه‌ی ورود در آن زمان را نداشته است. بنای ساختمان یک چهارضلعی در محور شمالی - جنوبی است که در مرکز حیاطی با درختان سرو و صنوبر قرار گرفته است. این بنا نیز در قسمت جنوبی دارای ایوانی است با ستون‌های چوبی و سرستون‌هایی گچ‌بری شده که رو به حیاط باز می‌شود. در قسمت شمالی بنا، یک تالار وجود دارد و یک اتاق گوشواره. همچنین در این بنا اتاق‌های مسکونی نیز قرار داشته است. تمام این قسمت‌ها با راهرویی چرخشی و ایوان‌مانند در مرکز بنا به هم متصل گشته است.
البته این بنا در سال‌های اخیر مرمت اساسی شده است و تزیینات گچ‌بری به آن الحاق شده است. همچنین در شمال باغ نیز گلخانه‌ای وجود داشته که بخش زیادی از آن تخریب شده است. برج‌های نگهبانی در اطراف باغ نیز از دیگر ویژگی‌های این ارگ است.
باغ ارم، شیراز
7. کوشک باغ ارم شیراز
شیراز شهر باغ و بستان، حتما این حق را دارد که به عنوان تنها شهر این فهرست، دو سهم از کوشک‌باغ‌ها را داشته باشد. باغ ارم را می‌توان شاهکار باغ‌سازی ایرانی دانست. باغی پُررمزوراز و قدیمی‌ترین باغ فهرست ما. باغی که به گواه بعضی به دوره‌ی سلجوقیان باز می‌گردد. این باغ سلطنتی بوده است که بعدها به زندیه رسیده و در دوره‌ی قاجار به ایل قشقایی واگذار شده است و کوشک آن به همان دوره‌ی قاجار باز می‌گردد.
از ویژگی‌های دیگر این باغ درختان بومی آن است. سروناز شیرازی که بلندترین آن در این باغ قرار دارد در کنار درخت‌های غیرمثمری چون کاج، بید، افرا، زبان گنجشک، بیدمشک، سپیدار و... در کنار درختان مثمری چون نارنج، خرمالو، انار، ازگیل، سیب، به، گلابی و... درخت‌های باغ را تشکیل دادند. عمارت اصلی، عمارتی سه طبقه است که در انتهای باغ بوده است اما با اضافه شدن قسمتی دیگر به باغ تقریبا وسط قرار گرفته است. باغ به صورت شیب‌دار است و عمارت در بالاترین نقطه‌ی آن قرار دارد. سقف عمارت به صورت شیروانی است و نیم‌دایره‌هایی روی آن قرار گرفته است. این هلالی‌های زیر شیروانی که در معماری، «سنتوری» نامیده می‌شوند از مشخصات معماری قاجاری است.
تصویری قدیمی از باغ ارم شیراز
درِ ورودی عمارت که رو به باغ باز می‌شود، حوض بزرگی قرار دارد که البته به آن «استخر» نیز گفته می‌شود. چهار طرف آن را با نخل‌هایی زیبا زینت داده‌اند. جوی آبی از درون طبقه‌ی اول عمارت و البته حوضچه‌ی حوضخانه‌ی آن که برای روزهای گرم ساخته شده است، عبور می‌کند و در نهایت به استخر می‌ریزد. تزیینات سردَر جنوبی عمارت، کاشی و آجر است که از نشانههای معماری ایرانی است. همچنین در حوضخانه، دیوارها با کاشی‌های سرتاسری تزیین شده‌اند و یک ستون سنگی حجاری‌شده نیز در این طبقه دیده می‌شود. در طبقه‌ی دوم تزیینات بنا هم گچ‌کاری است و هم کاشی‌کاری و همچنین این بنا نیز دارای ایوان‌هایی است با ستون‌های بلند، که سرستون آن نقاشی از مردمان دوران قاجار است. پنجره‌ها اما به اشکال متنوع مستطیل و قوسی‌شکل هستند. طبقه‌ی سوم نیز دو سالن دارد با سقف چوبی و نقاشی‌های اسلیمی.
این باغ ایرانی نیز از یک خیابان اصلی تشکیل شده که در انتها به عمارت می‌رسد و دو طرف آن درختان بلند قرار دارند و در میانه‌ی آن جوی آب و حوضچه قرار دارد. کاشت درختان باغ ارم به صورت زوجی و با تعداد ۷۲ سرو، دارای مفاهیمی رازگونه است و در درون خود داستان‌های لیلی و مجنون و شیرین و فرهاد را روایت می‌کند. باغ ارم نیز مانند تمام باغ‌های ایرانی ویژگی محصور بودن را با خود داشته و از دیواری گلی که دورتادور آن قرار داشته، ساخته شده است که در طی سالیان مخروبه شده و با دیواری دیگر جایگزین گشته است.
باغ دولت‌آباد، یزد
8. باغ دولت‌آباد یزد
مردم کویر به خصوص یزدی‌ها به محاسبات دقیق و استفاده‌هایی که از علوم ریاضی و فنی در کارهای معماری می‌کردند معروف هستند و بادگیر، اصلی‌ترین مشخصه‌ی این به‌کارگیری در معماری یزد است. حالا بلندترین بادگیر یزد کدام است؟ بله همین بادگیر باغ دولت‌آباد که ۳۳ متر ارتفاع دارد.
قدمت باغ دولت‌آباد به زمان نادرشاه افشار برمی‌گردد و درختان اصلی این باغ را درختان انگور و انار تشکیل داده‌اند. این باغ نیز با یک محور تقارن دقیق به دو بخش مشابه تقسیم شده است. در واقع باغ دولت‌آباد از دو مستطیل عمودبرهم تشکیل شده است. دو مستطیل که یکی قسمت اندرونی باغ را تشکیل می‌دهد و دیگری بیرونی. آبنمای باغ دقیقا بر محور تقارن باغ قرار دارد. روبه‌روی عمارت بادگیر.
باغ که به دستور «محمدتقی خان» و با حفر قناتی به طول ۶۵ کیلومتر احداث شده است؛ از شمال به خیابانی می‌رسیده که با درختان تنومند محصور شده بوده است. باغ دولت‌آباد یزد، ساختمان‌های متعددی از جمله بهشت آیین، مطبخ، ساختمان هشتی که همان ساختمان اصلی است که در وسط آن بادگیر قرار دارد، اصطبل، حرمسرا، برج دیده‌بانی در بخش‌های اندرونی و جلوخان، سردر، دو بازارچه و کاروانسرا و تالار تهرانی و آینه در بخش‌های بیرونی آن قرار دارند.
ما در این فهرست به دو ساختمان هشت ضلعی و بهشت‌آیین بیشتر می‌پردازیم. ساختمان هشت ضلعی که بادگیر را در دل خود دارد، به «عمارت تابستانه» نیز معروف بوده است. از جاذبه‌های این بادگیر ساختار هشت‌ضلعی آن است که از هشت جهت باد را به داخل خود می‌کشاند و این جریان باد را به حوض وسط عمارت هشت‌ضلعی برده و با آب درهم می‌آمیزد و بقیه‌ی نقاط عمارت را خنک می‌کند. این عمارت که عمارت اصلی باغ است سه شاه‌نشین دارد، چند تالار اصلی، چند اتاق و کلاه فرنگی. تزیینات شاه‌نشین‌های این عمارت از این مواد ساخته شده است: گچ‌کاری‌های متداول یزد مثل دم‌گیری گچی ( تزیینات لبه‌ها) و سیم گل مخلوطی از ماسه، خاک رس و کاه خرد شده برای روکشی نهایی. بهشت‌آیین نیز کاخ زمستانه‌ی حاکم بوده. جای قرار‌گیری بنا و پنجره‌ها و هواکش‌ها به گونه‌ای است که بنا را در زمستان گرم‌تر نگه می‌دارد. باغچه‌ی این بنا درختان گیلاس و انار دارد و همچنین گیاه شبدر در آن کاشته شده است. بنای بهشت‌آیین، میان دو قسمت اندرونی و بیرونی قرار دارد. این باغ یک عمارت سردر نیز دارد که میان دو قسمت اندرونی و بیرونی قرار گرفته است. نظامات مسیر آب باغ دولت‌آباد یزد نیز سرشار از شگفتی‌هایی است که در این مجال نمی‌گنجد.
باغ فین، کاشان
9. باغ فین کاشان
باغ فین کاشان را بسیار در کنار نام «امیرکبیر» و داستان معروف حمام فین می‌شناسند. باغ فین اما یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی است که باز هم در دل کویر، سرشار از زیبایی و سرسبزی است. باغی ایرانی، با محوریت متقارن و محصور در میان دیوارها و پوشیده از درختان بلند. از دیگر ویژگی‌های ممتاز این باغ نام طراح آن است که در بعضی منابع از «غیاث‌الدین جمشید کاشانی» نام برده شده است و در برخی منابع از «شیخ بهایی».
این باغ در زمان «شاه عباس صفوی» ساخته شده است و عمارت میانی آن برای جشن و بار عام دادن شاه استفاده می‌شده. این عمارت در مرکز باغ به صورت یک چهارضلعی، به هر چهار طرف باغ گشوده می‌شود. در هر طرف، یک ایوان ورودی طاق‌مانند دارد که آب جوی‌ها را از خود عبور می‌دهد و به حوضی که در مرکز عمارت دارد وصل می‌شود. سقف بالای سر حوض با گچ‌بری‌های بسیار زیبا و نقاشی تزیین شده است. طبقه‌ی فوقانی این بنا -یعنی کلاه فرنگی- در دوره‌ی «شاه صفی» با چوب و آهن ساخته شد است تا مناظر باغ بهتر مشخص گردد، اما متاسفانه اثری از آن باقی نمانده است. یک استخر در پایین عمارت و حوض و دوازده فواره نیز در بالادست آن قرار داد. طبقه‌ی دوم کوشک به صورت ایوانی از بالا به حوض وسط، منظره و دیدی زیبا دارد. پنجره‌های این عمارت حالت قوس نوک‌تیز دارد که تفاوت آن با دیگر کوشک‌های فهرست به دوره‌ی تاریخی آن که صفویه بوده است برمی‌گردد. همچینن ساختمان، چهار ایوان کوچک و یک ایوان بزرگ رو به باغ و حوض و دوازده فواره دارد که در هر طبقه بهم متصل هستند و بالای آن‌ها با کاشی‌کاری‌های سنتی صفویه مزین شده است.
درختان این باغ توت، انجیر، به و همچنین سرو و چنار هستند. دو سرو در این باغ قرار دارد که قدمت آن‌ها ۵۰۰ سال است. اطراف باغ چند برج‌وبارو قرار دارد و حمام درون باغ نیز که داستان قتل امیرکبیر در آن رخ داده است؛ درون باغ قرار دارد. اتاق شاه‌نشین، عمارت سردر، کوشک قاجار از دیگر بناهای مهم این باغ هستند. کوشک قاجار نیز با نقاشی‌های زیبا از خود باغ یا قصه‌های قرآنی یا شکارگاه و... تزیین شده است. درون این کوشک نیز حوضخانه و شاه‌نشین و ایوان و... دیده می‌شود.
باغ شاژده ماهان، کرمان
10. باغ شازده ماهان کرمان
وقتی با عکس‌های هوایی باغ «شازده» روبه‌رو شوید حتما متعجب خواهید شد. نگین سبزی در میان کویری بی‌انتها. قطعا برای هر بیننده‌ای شگفت‌آور خواهد بود که این آب‌رسانی در چنین فضای خشک و بی‌آبی چگونه صورت گرفته است؟
باغ شازده در شهر ماهان در چند کیلومتری شهر کرمان قرار دارد. پلان باغ به صورت مستطیلی کشیده و شیب‌دار است که در محور اصلی آن جوی آب به صورت پلکانی و حوضچه‌های مربع حرکت می‌کند. در دو طرف مسیر آب درختان سرسبز و سربه‌فلک‌کشیده قرار دارند. در انتهای مسیر آب نیز به عمارت و کوشک اصلی باغ می‌رسیم.
ورودی باغ با سردری زیبا که خود عمارتی در پشتش دارد، چشم را به خود جلب می‌کند. در همان ورودی سردرِ عمارت انتهایی به صورت نگینی در انگشتر درون ورودی قاب گرفته شده است. عمارت سردر با قوس‌های متعدد نیم‌دایره و کاشی‌کاری زیبا به خوبی از شما پذیرایی می‌کند. در طبقه‌ی اول عمارت سردر بیشتر فضاها با پنجره‌ها و درهای چوبی بسته شده است. اما طبقه‌ی دوم ایوان‌ها باز است و چشم‌انداز زیبایی به باغ دارد.
عمارت انتهایی یک عمارت کشیده است که در مرکز آن دو طبقه می‌شود و این بنا نیز چه در قسمت دو طبقه و چه در قسمت یک طبقه، ایوان‌های نیم‌دایره و پنجره‌های چوبی دارد. این عمارت شاه‌نشین باغ است. در قسمت دو طبقه‌ی عمارت، دو در بزرگ نیم‌دایره و دو ایوان کوچکتر در دو طرف هر طبقه وجود دارد. سه قوس نیم‌دایره‌ی بالا حالت ایوانی دارد که رو به باغ باز می‌شود. پشت ساختمان نیز باغی خصوصی با درختان میوه قرار دارد. در مقابل عمارت، یک حوض بزرگ پنج فواره‌ای وجود دارد که در امتداد مسیر آب‌راه‌هاست. آب‌راه محور اصلی به علت شیب‌دار بودن زمین به صورت ده آبشار به سمت پایین و ورودی باغ می‌رود. منبع آب این باغ، قنات «تیگران» است. کف‌سازی باغ از سنگ و آجر تشکیل شده است.
در باغ بناهای دیگری همچون حمام، برج نگهبانی، تعدادی اتاقک، اتاق زعیم‌باشی و... وجود دارد. حالت پرسپکتیوی شکل باغ و عمارت انتهایی آن احساسی متعالی در انسان ایجاد می‌کند. این باغ نیز، با مشخصاتی چون حوض بزرگ وسط، متقارن بودن باغ، وجود راه‌آب‌ها، داشتن عمارت و کوشک در باغ و محصور بودن و سردر ورودی به عنوان یک باغ ایرانی شناخته می‌شود.
در پایان این فهرست باید بگوییم که این باغ ها و کوشک‌های آن‌ها فقط بخش کوچکی از باغ‌ها و کوشک‌های ایرانی است. از این ده باغ و بنا، چهار بنا ثبت جهانی شده است و البته تعدادی دیگر از باغ‌های ایرانی نیز ثبت جهانی شده‌اند که به دلایل مختلفی که در چینش این فهرست در نظر گرفتیم و در ابتدا گفتیم، در این فهرست موجود نیستند.