مجله میدان آزادی: صفحه‌ی بیست و یکم از پرونده‌ی «شاخه‌های درخت باربد» به سراغ ارائه‌ی فهرستی از بهترین آلبوم‌های موسیقی نواحی ایران رفته‌است. این فهرست را که آقای «حسن صنوبری» پیشنهاد داده‌اند، در ادامه میتوانید مرور کنید و از گوش‌سپردن به آلبوم‌های پیشنهادی لذت ببرید:
ژانر «موسیقی نواحی ایران» آن‌قدر گسترده و بزرگ و متنوع است که اگر کسی بدون آشنایی قبلی بخواهد با آن مواجه شود قطعاً گیج می‌شود. از طرفی ارزش هنری همه‌ی تجربه‌های موسیقی نواحی یکسان نیست و گاهی با ارائه و انتشار بیش از حد بعضی از انواع ساده‌تر و معمولی‌تر این موسیقی، ممکن است گوش‌های پرتوقع و حساس به این اشتباه بیفتند که موسیقی نواحی ایران اساسا موسیقی معمولی و بدوی و خامی است یا از تنوع و ارزش هنری کمی برخوردار است.
در این یادداشت و فهرست سعی می‌کنم آثاری از بهترین آلبوم‌های موسیقی نواحی مختلف ایران را به شما معرفی کنم که بتوانند گزیده‌ای دوست‌داشتنی و دریچه‌ای خوب برای شروع گوش دادن به موسیقی نواحی ایران باشند. آلبوم‌هایی که واقعاً شنیدنی‌اند و جدا از ارزش تاریخی و فرهنگی، همگی ارزش هنری دارند و با گوش عموم مخاطبان جدی موسیقی نیز کنار می‌آیند. یعنی در انتخاب این آلبوم‌ها چهار دسته را تقریباً کنار گذاشتم؛ اول آثار متوسط و ضعیف، دوم آثاری که بیشتر جنبه‌ی ثبت اثر هنری دارند و با نگاه علمی و فرهنگی و مردم‌شناسی جمع‌آوری شده‌اند، سوم آثاری که ارزش هنری پیچیده و بالایی دارند و درک‌شان بدون آشنایی با انواع ساده‌ترشان آسان نیست و چهارم، آثاری که به‌سبب کم‌ارتباط بودن سنت موسیقی‌شان با دیگر نواحی، بیش از حد خاص و دیرآشنا می‌نمایند.
این ده آلبوم ده آلبوم ارزشمند و موفق از استادان و پیش‌کسوتان موسیقی نواحی ایران‌اند که در عین داشتن ارزش هنری بالا، درک‌شان چندان دشوار نیست و هر مخاطب ایرانی و هر مخاطب موسیقی مشرق‌زمین که دیدی هنری به موسیقی داشته باشد و سعی کرده باشد تا حدی از موسیقی مصرفی و زرد فاصله بگیرد می‌تواند از شنیدن آن‌ها لذت ببرد. مخصوصا نه‌تای اولی. (دهمی کمی فرق دارد که دلیلش را توضیح می‌دهم)
1. آلبوم «خون‌پاش و نغمه‌ریز» (خراسان رضوی)
یکی از معروف‌ترین و جذاب‌ترین آلبوم‌ها در حوزه‌ی موسیقی نواحی به‌خصوص موسیقی خراسان، «خون‌پاش و نغمه‌ریز» است با دوتار زنده‌یاد استاد غلامحسین سمندری (۱۳۱۱-۱۳۹۱). این آلبوم را که آواز سوخته‌ی محمدابراهیم شریف‌زاده (۱۲۹۵-۱۳۹۵) نیز همراهی می‌کند نشر «ماهریز مهر» منتشر کرده است. سمندری و شریف‌زاده دو دوست قدیمی هر دو متولد شهرستان باخزر در استان خراسان رضوی بودند و این آلبوم را در دوران موسپیدی و کهولت سن ضبط کرده‌اند و دریغ که این آلبوم تنها آلبوم مجموع و مدونی است که از این زوج هنری به جا مانده. «خون‌پاش و نغمه‌ریز» از آثار درخشان سنت موسیقیِ تربت جام است که در آن میتوانید چند ترانه‌ی دلنشین و چند مقام مهم این موسیقی را بشنوید؛ از جمله «نوایی»، «مشق پلتان»، «هزارگی»، «احمد جامی»، «کردی»، «بهاره دخترعمر» و «سرو خرامان».
اما نام آلبوم برگرفته از یکی از دو شعری است که زنده‌یاد اخوان ثالث، شاعر بزرگ ایرانی در ستایش دوتارنوازی استاد سمندری سروده است. آن شعر با این سطرها آغاز می‌شود:
قربان زخمه‌های تو خون‌پاش و نغمه‌ریز
«سبز پری» ست اینکه زنی یا «شتر خجو»؟
تو با دوسیم محشر کبری به پا کنی
شش‌تار خویش من شکنم، یا نه؟ هان بگو...
2. آلبوم «معراج» (خراسان رضوی)
حال که از خراسان رضوی و سنت موسیقی جنوب و شرق خراسان سخن گفتیم، نمی‌شود یادی نکنیم از آثار دلنشین زنده‌یاد استاد عبدالله سروراحمدی متولد و درگذشته‌ی تربت جام (1328-1391). عبدالله سروراحمدی شاید فنی‌ترین و داناترین نوازنده و موسیقی‌دان سنت موسیقی تربت جام بود که تعصب بسیاری در حفظ اصالت‌ها، اصطلاح‌ها و سنت‌های موسیقی تربت جام داشت و مقام‌هایی را نیز به‌تناسب سنت این موسیقی به آن افزوده بود.
از سروراحمدی نیز چند آلبوم به جا مانده است و انبوهی قطعات منتشرنشده‌ی بسیار زیبا. اما آخرین و یکی از خاص‌ترین و دل‌نشین‌ترین این آلبوم‌ها آلبوم «معراج» است. «معراج» به ستایش پیامبر خاتم اختصاص دارد و عجیب اینکه سروراحمدی اندکی بعد از این آلبوم در سن 63سالگی و در روز مبعث پیامبر درگذشت. دو ترانه‌ی بسیار زیبایی که در این آلبوم برای پیامبر اجرا شده یکی قطعه‌ی «شاه زمان» و دیگری در قالب «چهاربیتی حسنی‌آبادی» است. همچنین «مشق پلتان» و «الله هو» از جمله مقام‌های موسیقی شرق و جنوب خراسان‌اند که در این آلبوم اجرا می‌شوند و در دومی شعر اصلی آلبوم نیز شنیده می‌شود: «محمد یا رسول الله مبارک باد آن معراج».
در قطعات باکلام این آلبوم که توسط «انجمن موسیقی ایران» منتشر شده، آواز حبیب‌الله طالب‌احمدی و غلام‌رسول فرهادی‌نیا را می‌شنویم.
3. آلبوم «موسیقی شمال خراسان» (خراسان شمالی)
زنده‌یاد استاد حاج قربان سلیمانی محبوب‌ترین و داناترین چهره‌ی موسیقی نواحی شمال خراسان بود. او متولد 1299 در قوچان بود و در ۳۰ دی ۱۳۸۶ دار فانی را وداع گفت. حاج قربان گنجینه‌ی بی‌بدیل قصه‌ها و نغمه‌ها و مقامات موسیقی شمال خراسان بود و با آواز خوش و ساز بی‌نظیرش به‌حق شایستگی عنوان «بخشی» در این سنت موسیقایی را داشت. همچنین او برگزیده‌ی مقام اول جشنواره‌ی موسیقی لیون فرانسه و مقام ستاره‌ی جشنواره‌ی اوینیون این کشور را داشت.
تنها آلبوم کامل و مستقلی که از ایشان منتشر شده آلبوم «موسیقی شمال خراسان» است که توسط نشر «ماهور» منتشر شده و در آن حاج قربان تعدادی از مهم‌ترین مقام‌های موسیقی شمال خراسان را نواخته است؛ از جمله «مقام نوایی مخصوص شمال خراسان» و «مقام شاختایی». در این آلبوم به‌جز دوتار و آواز حاج قربان، صدای دوتار فرزند برومندش علیرضا سلیمانی را نیز می‌شنویم.
4. آلبوم «موسیقی بلوچستان» (سیستان و بلوچستان)
استاد شیرمحمد اسپندار که عمرشان دراز باد، نابغه‌ی نوازندگی ساز «دونَلی» (یا همان «دونی») در استان سیستان و بلوچستان است که سال ۱۳۱۰ در بمپور بلوچستان متولد شد. او برگزیده‌ی جایزه‌ی ویژه‌ی جشنواره‌ی موسیقی فجر در سال ۱۳۹۶ است و همچنین دکترای افتخاری موسیقی سنتی را از فرانسه دارد.
استاد اسپندار در آلبوم‌ها و قطعات بسیاری نواخته اما آلبوم «موسیقی بلوچستان» که در سال 1378 در نشر ماهور منتشر شده است شاید متنوع‌ترین و جذاب‌ترین این آلبوم‌ها باشد؛ چون هم تکنوازی، هم گروه‌نوازی و هم قطعات آوازی را شامل می‌شود.
این آلبوم پانزده قطعه دارد و شیرمحمد اسپندار معروف‌ترین دونلی نواز ایران در این اثر بخشی از مهم ترین و زیباترین مقام ها و آهنگ های بلوچی را نواخته است؛ از جمله «لیكودلگانی»، «گواتی»، «سوت»، «کردی»، «ذكر» و «غزل». در این آلبوم به جز دونلی صدای دو ساز دیگر یعنی دهلک و طنبوره را نیز می‌شنویم.
5. آلبوم «شوار» (مازندران)
احمد محسن‌پور (۱۳۲۴-۱۳۹۴) هنرمند روشن‌دل و از نوابغ موسیقی مازندران در روستای قادیکلا از توابع شهر قائم‌شهر متولد شد. او نوازندگی را با ساز ویولن شروع کرد ولی بعدها آن را کنار گذاشت و ساز کمانچه را به‌دلیل بومی بودنش انتخاب کرد. محسن‌پور جدا از آهنگ‌سازی آثار درخشان متعدد، عمر درازی را در تحقیق موسیقی نواحی مازندران و احیای سنت‌های فراموش‌شده‌اش گذاشت. آلبوم «شوار» شاید درخشان‌ترین اثر احمد محسن‌پور باشد. تفاوتی که این آلبوم با چند آلبوم قبلی و بسیاری از آلبوم‌های این فهرست (که عموماً مبتنی بر حفظ و ثبت نغمه‌های پیشین نواحی‌اند) دارد، این است که در این آلبوم ترانه‌ها و نغمه‌پردازی‌های جدید نیز ملهم از موسیقی نواحی مازندران اجرا شده است.
ابوالحسن خوشرو، نورالله علیزاده و حسین طیبی خوانندگان این آلبوم هستند و دو چهره‌ی اخیر تکنوازی للـه‌وا (نی محلی مازندران) را نیز بر عهده دارند. همچنین در این آلبوم به‌جز للـه‌وا و کمانچه صدای سازهایی چون دوتار، قرنه، نقاره و دف را نیز از افراد یادشده و دیگر نوازندگان (نصیر شیردل، ولی زاغی، بهمن‌یار شریفی و عارف هنری‌کار) می‌شنویم. این آلبوم نیز توسط نشر ماهور منتشر شده است.
6. آلبوم «زلف شه» (مازندران)
استاد محمدرضا اسحاقی که عمرشان دراز باد از آخرین خنیاگران و موسیقی‌دانان موسیقی نواحی مازندران است که بسیاری از مقامات، نغمه‌ها و قصه‌های قدیمی مازندران را در سینه دارد و به همین دلیل سازمان میراث فرهنگی ایران ایشان را به‌عنوان «گنجینه‌ی زنده‌ی بشری» در فهرست آثار ملی کشور ثبت کرده است. استاد اسحاقی متولد ۱۳۲۶ در روستای «گرجی‌محله»ی شهرستان بهشهر است و مهم‌ترین چهره‌ی فعلی موسیقی مازندران و مخصوصاً شرق مازندران است.
ساز تخصصی و اصلی استاد اسحاقی دوتار است و ایشان به‌نوعی احیاکننده‌ی این ساز در موسیقی نواحی مازندران است؛ به همین دلیل ساختار موسیقایی ایشان با ساختار موسیقایی مرحوم محسن‌پور که نوازنده‌ی سازی آرشه‌ای و متولد بخش‌های مرکزی مازندران بود متفاوت است. عموم مردم ایران با صدای آواز و ساز استاد اسحاقی در سریال پایتخت آشنا هستند.
از استاد محمدرضا اسحاقی هم آلبوم‌های متفاوتی منتشر شده است که یکی از منسجم‌ترین و عامه‌فهم‌ترین‌هایش «زلف شه» است. هرچند صدابرداری و تنظیم آلبوم چند جایی مشکل دارد و بعضی قطعات مخصوصاً آوازها ناگهانی تمام می‌شوند. این آلبوم که توسط نشر مهرآوا منتشر شده پانزده قطعه دارد که آوازهای «هرایی»، «میان تبری» و «کتولی» و همچنین ترانه‌های «بانوبانوجان»، «لیلی و مجنون» و «شیرین جان» از جمله‌ی این قطعات است.
در این آلبوم به‌جز آواز و دوتار استاد اسحاقی و دوتار محمود بتیار و خسرو اسحاقی صدای سازهای دیگری را نیز می‌شنویم: للـه‌وا، قرنه (علی رستمی)، دهل، دایره، (شهاب بهرامی)، عود (علی‌اصغر اسحاقی)، کمانچه (خشایار اسحاقی)، کمانچه باس (محمد ابراهیم‌نژاد)، دف و نقاره (مجید بتیار).
7. آلبوم «ثنای علی» (کرمانشاه)
سیدخلیل عالی‌نژاد مشهورترین و محبوب‌ترین نوازنده‌ی ساز تنبور و چهره‌ی موسیقی کردی و همچنین ستاره‌ی بی‌افول موسیقی کرمانشاه است. او سال 1336 در شهر صحنه‌ی استان کرمانشاه به دنیا آمد و شوربختانه در سال 1380 در شهر گوتنبرگ در کشور سوئد ظاهراً توسط یکی از فرقه‌های منحرف تصوف به قتل رسید.
سیدخلیل به‌جز نبوغ در تنبورنوازی و آواز خوش، پژوهشگری پرتلاش بود و دانش گسترده‌ای نسبت به موسیقی نواحی و فرهنگ خود داشت. همچنین به‌جز حفظ مقام‌ها و ظرایف موسیقی تنبور، اهل آهنگ‌سازی و ابداع در این سنت موسیقایی نیز بود.
از سیدخلیل علاوه‌بر نوازندگی‌ها در آلبوم‌های مختلف چند آلبوم با آهنگ‌سازی و آواز خودش به یادگار مانده که یکی از بهترین‌هایش آلبوم «ثنای علی» است؛ آلبومی تماماً در ستایش حضرت امیرالمؤمنین.
«ثنای علی»، «پادشه خوبان»، «مولا امیرالمؤمنین»، «ساقی کوثر»، «دست تولا»، «تو حیدر من» و «مولا جانم» قطعاتی هستند که در این آلبوم اجرا شده‌اند و یکی از دیگری زیباتر و دل‌نشین‌تراند. به‌جز آواز و تنبور سید خلیل، در این آلبوم، تنبور رامین کاکاوند و دف کامبیز محیط‌زمانی را نیز می‌شنویم.
8. آلبوم «دیوان 1» (کردستان)
سعدالله نصیری از نوازندگان نسل‌های جدیدتر موسیقی نواحی در کردستان است. او متولد سال 1355 در روستای هانیس شهرستان سنندج است. نصیری کارش را با قرائت قرآن و نیز نواختن ساز دف شروع کرده است. ساز تخصصی او دیوان است و به‌همت او و نواخته‌هایش در دهه‌های اخیر این ساز بیشتر مورد توجه قرار گرفته. نصیری که در آوازخوانی نیز مهارت ویژه‌ای دارد در ابتدای کار خود در فستیوال موسیقی کردی در هر سه رشته‌ی آواز، دف و دیوان رتبه‌ی برتر را از آن خود کرد.
از سعدالله نصیری آلبوم‌های متعددی وجود دارد و او همچنان کنسرت‌های موفقی را برگزار می‌کند اما یکی از دل‌نشین‌ترین آثار او آلبوم‌های سه‌گانه‌ی «دیوان» مخصوصاً آلبوم اول است که توسط انتشارات کانون پرورش فکری کودکان در سال ۱۳۸۵ منتشر شده است و از بهترین مبلغان موسیقی نواحی کردستان است. در این آلبوم به‌جز آواز و دیوان نصیری صدای سازهای کوبه‌ای مثل دف و دهل را نیز می‌شنویم. سه ترانه‌ی بسیار دلنشین این آلبوم «ئاگری ده روونم»، «مه‌جنون» و «کانیان و کانیان» هستند.
9. آلبوم: «ایل بانگ» (لرستان)
استاد علی‌اکبر شکارچی که عمرشان دراز باد از چهره‌های برتر موسیقی نواحی و موسیقی سنتی لری و بختیاری است. او در سال ۱۳۲۸ در استان لرستان متولد شده است. ساز تخصصی استاد شکارچی کمانچه است اما به‌جز این مهم ایشان صدایی خوش دارند و در آهنگ‌سازی و پژوهش موسیقی نیز چهره‌ی کم‌نظیری هستند. سینه‌ی استاد شکارچی نیز گنجینه‌ای از مقامات و گوشه‌های موسیقی لری و بختیاری است.
از استاد شکارچی آثار متعددی وجود دارد، ولی علت انتخاب آلبوم مهم «ایل بانگ» ویژگی خاصی است که کمتر در آثار مشابه دیده می‌شود و آن هم انطباق موسیقی نواحی و دیرین لری و بختیاری با موسیقی ردیف دستگاهی است. استاد شکارچی سعی کرده آوازها و بانگ‌های ایلات لر و بختیاری را در قالب دستگاه راست‌پنجگاه ردیف کند و به‌نوعی هم‌نوایی و هم‌آهنگی بین این دو جهان موسیقایی برسد یا شاید بهتر است بگوییم از هم‌نوایی و هم‌آهنگی این دو جهان موسیقایی پرده بردارد.
«خسروانی»، «سر صیادی»، «نغمه»، «اُشاری» و «شاهنامه‌خوانی» از جمله نغمات هجده‌گانه‌ای هستند که در «ایل بانگ» شنیدنی شده‌اند. همچنین در این آلبوم به‌جز آواز گرم و کمانچه‌ی استاد شکارچی، تنبک‌نوازی و هم‌خوانی دخترشان آساره شکارچی را نیز می‌شنویم.
10. آلبوم «نوروز و بهار ایرانی» (همه‌ی ایران عزیز)
اما آخرین آلبومی که در این فهرست به شما معرفی می‌کنیم آلبوم «نوروز و بهار ایرانی» است که به‌کوشش پژوهشگر سرشناس موسیقی نواحی استاد هوشنگ جاوید گردآوری شده است. این آلبوم با تمام آلبوم‌های این فهرست متفاوت است و به‌نوعی از همان آلبوم‌هاست که ارزش پژوهشی و علمی‌شان بیشتر از ارزش هنری‌شان است و ما انواع دیگرش را در تدوین این فهرست کنار گذاشتیم. اما به احترام روزهای نوروز و بهار و همچنین به احترام دیگر نواحی موسیقی ایران که در این فهرست نشد به آن‌ها ادای دین کنیم این آلبوم را به‌عنوان حسن‌ختام در فهرست گذاشتیم.
در این آلبوم در قالب سه سی‌دی، چهل قطعه از سنت نوروزخوانی موسیقی نواحی ایران گردآوری شده است. بعضی قطعه‌ها بسیار زیبا هستند اما همه‌ی قطعه‌ها ارزش تاریخی و مردم‌شناسی دارند و ما را با اندیشه‌ها و انگاره‌های رنگ‌آمیز مردمان نواحی مختلف ایران درباره‌ی سنت نوروز و پیوند موسیقی و فصل بهار آشنا می‌کنند.
