مجله میدان آزادی: به مناسبت روز مادر؛ تصمیم گرفتیم در فهرستی به بازنمایی نقش مادر و مادرانگی در صنعت فیلمسازی ایران برویم. با این تفاوت که در این فهرست به جای تمرکز بر چهرههای شناختهی مادر در سینما، به سراغ مادرهای مهجوری چون شیرین و یا ناهید رفتهایم. این فهرست را به قلم مینو رضایی -نویسنده_ در ادامه بخوانید:
مادری و چالشهایش همانطور که به تعداد مادرهای دنیا متفاوت است، شبیه به هم نیز هست. آن بیت معروف خواجه شیراز که میگوید:
«یک قصه بیش نیست غم عشق و وین عجب/ کز هر طرف که میشنوم نامکرر است»
را شاید بتوان برای مادری و چالشهایش نیز به کار برد. شاید چون جنس هردو از یکیست؛ عشق. حالا به بهانۀ روز مادر، در تقویم خورشیدی ده کاراکتر مادر در سینمای ایران را انتخاب و بررسی کردهایم. واقعیت این است که در فهرستهای سینمایی ایران که مربوط به کاراکتر مادر باشد، همیشه «مادر» علی حاتمی آنقدر پررنگ است که مادرهای دیگر سینمای ایران را زیر شعاع خود میگیرد. اما در این فهرست سعی شده به کاراکتر مادرهایی که نقش اول فیلم نیستند اما بسیار مهم هستند بپردازیم. این ده کاراکتر مادر بر اساس چالشهای سخت و متفاوتی که برای آنها در فیلمنامه طراحی شده انتخاب شدهاند. بنابراین انتخاب ما برای فهرست بهیادماندنیترین و پرچالشترین مادرهای سینمای ایران در مجله میدان آزادی این است:
فیلم «قصر شیرین»، ساختۀ «رضا میرکریمی»
1. قصر شیرین | رضا میرکریمی | 1397
کاراکتر شیرین در «قصر شیرین» یکی از چالشیترین کاراکترهای مادر در سینمای ایران است. بزرگترین نقش «شیرین» این است که چیزی از او در فیلم نمیبینیم و شیرین، غایب است! اما غایبی که در تکتک لحظات فیلم حضور دارد؛ آنقدر که شخصیتهای دیگر، کنشهایشان را در نسبت با شیرین تنظیم میکنند! اما اگر بخواهیم مطابق مادرهای دیگر این فهرست، چالش مادرانۀ شیرین را بررسی کنیم، زنده نگه داشتن وجدان را بزرگترین چالش او میدانیم. گرچه تمام زندگی شیرین، پر از چالشهای عجیب و غریب از جمله قهرمان ساختن از پدری فراری و بیوفا است، اما شیرین، زنده نگه داشتن وجدان را به عنوان مهمترین مأموریت خود انتخاب کرده است. انتخابی که اثرش را در فرزندان او میبینیم. انتخابی که شیرین را از قربانی بودن دور میکند. انتخابی که اگر نبود، مرگ دردناک شیرین هیچگونه قابل هضم نبود.
فیلم «شبی که ماه کامل شد»، ساختۀ «نرگس آبیار»
2. شبی که ماه کامل شد | نرگس آبیار | 1397
«شبی که ماه کامل شد» داستانی است بر اساس واقعیت زندگی «اعظم محسنیدوست»، مادر شهید «فائزه منصوری» همسر «عبدالحمید ریگی» است. گرچه فیلم «نرگس آبیار» بر پایۀ زندگی فائزه و عبدالحمید و برادرانشان شهاب و عبدالمالک میگذرد اما نقش مادرها در این فیلم بسیار پررنگ است. اول؛ «غمناز» مادر عبدالمالک ریگی که غصه تروریست شدن پسرهایش را دارد و این چالش دارد که فائزه را از ازدواج با عبدالحمید منصرف کند. کاراکتری که شاید هیچکس به اندازۀ «فرشته صدرعرفایی» توانایی ایفای نقشش را نداشت. دوم؛ «عصمت» مادر فائزه و شهاب که با پخش زنده اعدام پسرش در تلویزیون مواجه میشود و «شبنم مقدمی» این کاراکتر را ایفا کرد. سوم؛ فائزه که وقتی متوجه میشود همسرش تروریست است که کار از کار گذشته، فرندانی به دنیا آورده و فرزند بزرگش نزد گروههای تروریستی پرورش مییابد. هر سه نقش مادر در این فیلم، سخت و پرچالش بودند و در نهایت «الناز شاکردوست» و «فرشته صدرعرفایی» سیمرغهای نقش اصلی و مکمل بازیگر زن را برای این فیلم به خانه بردند. «شبنم مقدمی» نیز نامزد دریافت جایزه نقش مکمل زن شد.
فیلم «ناهید»، ساختۀ «آیدا پناهنده»
3. ناهید | آیدا پناهنده | 1393
«ناهید» اولین ساختۀ بلند «آیدا پناهنده» است که در حدود سی جشنوارۀ داخلی و خارجی با استقبال زیادی روبرو شد. ناهید، داستان مادر جوانی است که شرط داشتن حضانت قانونی پسرش، تا زمانیست که ازدواج مجدد نکند. اما ناهید رابطهای با عشق دوطرفه را تجربه میکند و مسعود به شدت قصد ازدواج با او را دارد. همسر سابق ناهید، حضانت فرزند مشترک را پس میگیرد و ناهید با وجود ترک مسعود، موفق نمیشود همسر سابقش را قانع کند. در نهایت ناهید، به جای اینکه در دوراهی انتخاب عشق یا فرزند قرار بگیرد، چالش بزرگ در کنار مسعود ماندن و جنگیدن برای بازپسگیری حضانت پسرش را به جان میخرد.
فیلم «دعوت»، ساختۀ «ابراهیم حاتمیکیا»
4. دعوت | ابراهیم حاتمیکیا | 1387
«دعوت» فیلمی پنج اپیزودی ساخته «ابراهیم حاتمیکیا» و نوشته «چیستا یثربی» است. این فیلم به مقولۀ دعوت جنین ناخواسته به این دنیا میپردازد. تمام مادران فیلم دعوت، به جز بارداری ناخواسته، با چالشهای بزرگی دستوپنجه نرم میکنند. بارداری در سن بالا، بارداری در آستانۀ طلاق، بارداری در فقر، بارداری از ازدواج موقت غیررسمی و بارداری عامل از دست دادن شغل از چالشهای مادران فیلم دعوت هستند. در این بین بازی «مریلا زارعی» و «گوهر خیراندیش» در اپیزود پنجم و سوم، توجه بیشتری را به خود جلب کرد.
فیلم «به همین سادگی»، ساختۀ «رضا میرکریمی»
5. به همین سادگی | رضا میرکریمی | 1386
«به همین سادگی» یکی از ساختههای تحسینشدۀ «رضا میرکریمی» است. فیلمی که کاملا به دنیای یک زن و مادر خانهدار مربوط است. مادری که فرزندانش از دنیای کودکی و چسبندگی به مادر دور شدهاند و حالا میخواهند رویا و استقلال خود را داشته باشند. مادری که باید به فرزندانش ثابت کند صرفا یک « Houseworker » نیست! مادری به حاشیهرفته که باید تمام ارزشهای مادر بودن، خانهدار بودن، فداکاری و پی رویاهای شخصی رفتن را دوباره برای خود تعریف کند. چالشی که خیل عظیمی از مادران دهه 60 و 70، در دهههای اخیر با آن مواجه شدند.
فیلم «خونبازی»، ساختۀ «رخشان بنیاعتماد»
6. خونبازی | رخشان بنیاعتماد | 1385
«خونبازی» فیلمیست از «رخشان بنیاعتماد». فیلمی که یکی از بهترین فیلمهای جادهای سینمای ایران هم هست. داستان فیلم خونبازی از این قرار است که مادر و دختری از تهران راهی شمال کشور میشوند تا دختر، در کمپ ترک اعتیاد بستری شود اما شرط بستری شدن در آن کمپ، گذشت بیستوچهار ساعت از آخرین مصرف مواد است. به عبارتی: بیستوچهار ساعت پاکی. بیستوچهارساعتی که سارا با بازی «باران کوثری» برای فرار از آن دست به هر کار و رفتاری میزند.
«بیتا فرهی» که در این فیلم نقش مادری به نام سیما را ایفا میکند، برای پاک نگه داشتن دخترش سارا و رساندن او به کمپ ترک اعتیاد، با خطرات زیادی دستوپنجه نرم میکند. از طرفی سیما، درگیر چالشهای زندگی عاطفی خود نیز هست. چالشهایی که فقط با توانمندی عجیب بیتا فرهی در ایفای نقش مادری مصمم، توانمند و پرمهر میشد از آنها عبور کرد.
فیلم «مهمان مامان»، ساختۀ «داریوش مهرجویی»
7. مهمان مامان | داریوش مهرجویی | 1382
یکی از مهمترین و بهیادماندنیترین مامانهای سینمای ایران «عفت خانم» در «مهمان مامان» است. عفت خانمی که دستپخت «هوشنگ مرادی کرمانی»، «داریوش مهرجویی» و «وحیده محمدیفر» است. عفت خانم که با وجود تنگدستی مادران ایرانی، صورت را با سیلی سرخ نگه میدارد، مردمداری میکند و میزبان رنگینترین سفرهها میشود. عفت خانم که اگر فقط تکه نانی برایش مانده باشد، آن را با تمام اطرافیانش قسمت میکند. عفت خانم که به جز چالش فقر، جور شوهر کودک و بیخیالش، همسایههای بیمبالات و رتق و فتق دخل و خرج خانه را هم آنقدر به دوش میکشد تا از پا درمیآید! عفت خانم که با بازی دیگری به جز «گلاب آدینه»، عفت خانم نمیشد!
فیلم «گیلانه»، ساختۀ «رخشان بنیاعتماد» و «محسن عبدالوهاب»
8. گیلانه | رخشان بنیاعتماد، محسن عبدالوهاب | 1383
جنگ تحمیلی هشتساله هیچوقت به نقاط شمالی و شرقی ایران نرسید؛ البته ظاهرا! بله! موشک و بمباران هیچوقت به شهرهای شمالی نرسید و درکی که ساکنان آن مناطق از جنگ داشتند بیشتر، تاثیرات غیرمستقیم آن بود. «گیلانه» ساخته «رخشان بنیاعتماد» از این دسته آثار است. گیلانه در کلبهای در یک جاده کم رفتوآمد در شمال کشور زندگی و معاش خود را میگذراند. پسر او در جبهه است و او با اخباری که مسافران گریخته از پایتخت و یا رادیو میشنود متوجه خبرها میشود. گیلانه باید زیر پروبال دخترش را که شوهر مناسبی ندارد بگیرد اما چالش بزرگ او نگهداری از پسرش اسماعیل است که جانباز قطع نخاع شده است. گیلانه که تا دورۀ پیری از پسرش مراقبت میکند، چشمانتظار بازگشت زنی بیوه است. زنی که هرسال به مزار شوهر خود که نزدیکی خانه گیلانه است میآید. گیلانه که از نظرش آن زن بسیار باوفا میآید به انتظار او مینشیند تا او را برای اسماعیل خواستگاری کند. «فاطمه معتمدآریا» در ایفای نقش گیلانه، از لحاظ فیزیک و بدن، خود را بسیار به یک زن گیلکی روستایی که رطوبت زیاد و سنگینی کار روزانه بر شکل شانه و پاهایشان اثر گذاشته، نزدیک کرده است. معتمدآریا هیچ بازی اغراقشده که نشان از ستاره بودنش داشته باشد در گیلانه ندارد و به اندازه همان زن روستایی و جاده دورافتادهاش خود را در حاشیه نگه داشته است. فاطمه معتمدآریا برای گیلانه، کاندید دریافت سیمرغ بهترین بازیگر زن شد.
فیلم «مادر»، ساختۀ «علی حاتمی»
9. مادر | علی حاتمی | 1368
مطمئناً در هر فهرست سینمایی ایرانی که مربوط به مادر و مادرانگی باشد، «مادر» علی حاتمی حضور دارد. در فیلم مادر ساختۀ حاتمی گرچه همهچیز در یک سیر آرام و با پایان پیشبینیپذیر جلو میرود اما دو چالشی که او باید در روزهای آخر زندگی خود مدیریتش کند کوچک نیستند: آشتی دادن شش فرزند که از هم دور و جدا افتادهاند و آمادهسازی کارهای مراسم ختم آبرومندانۀ خودش. «رقیه چهرهآزاد» آنچنان از پس ایفای این دو نقش به خوبی برآمد که سیمرغ بلورین بهترین بازیگر زن جشنواره فجر آن سال را دریافت کرد. با اینحال نباید از ارزش کار «ناصر طهماسب» به عنوان مدیر دوبله فیلم مادر و «بدری نوراللهی» به عنوان دوبلور نقش مادر غافل شد.
فیلم «گلهای داوودی»، ساختۀ «رسول صدرعاملی»
10. گلهای داوودی | رسول صدرعاملی | 1363
«گلهای داوودی» اولین فیلم سینمایی «رسول صدرعاملی» است. این فیلم داستان «عصمت» را تعریف میکند که 25 سال منتظر آزاد شدن همسرش از حبس است. عصمت پسری نابینا به نام جواد دارد که از نوزادی، پدرش را ندیده و مادرش دست تنها او را بزرگ کرده است. همسر عصمت، روزهای قبل از آزادی از زندان، کشته میشود. عصمت از یکی از کارمندان زندان که دوست شوهرش بوده میخواهد تا نقش پدر جواد را بازی کند زیرا مراسم ازدواج جواد نزدیک است. کارمند قبول نمیکند اما عصمت که دیگر طاقت دلشکستگی پسرش را ندارد اصرار میکند تا ... . «پروانه معصومی» در نقش عصمت، به خاطر بازی قوی خود توانست اولین سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن را از جشنواره فیلم فجر دریافت کند.
لینکهای مرتبط:
نقد و نظری به فیلم «مهمان مامان» ساختۀ «داریوش مهرجویی»
پیشنهاد مطالعه: همه مطالب مجله میدان آزادی درباره روز مادر
ده فیلم برگزیده «درباره مادر و مادری» از سینمای ایران و جهان