مجله میدان آزادی: امروز 25فروردین زادروز عطار نیشابوری است. فریدالدین ابوحامد محمّد عطّار نیشابوری شاعر و عارف بزرگ و مشهور ایرانی در پایان قرن ششم و آغاز قرن هفتم است (۵۴۰ - ۶۱۸ قمری). او که از بزرگان ادبیات فارسی است امروز هم هواداران و مخاطبان بسیاری مخصوصا در سرزمین‌های فارسی‌زبان دارد و همچنان آثارش در شمارگان بالا چاپ می‌شود و جلسات و کارگاه‌هایی با موضوع خوانش شعر او برگزار می‌شود. به همین دلیل تصمیم گرفتیم برای روز عطار با پرسش‌هایمان سراغ یکی از موفق‌ترین مدرسان عطارخوانی و شعر عرفانی یعنی دکتر قربان ولیئی برویم.
قربان ولیئی استاد دانشگاه، دکترای زبان و ادبیات فارسی، شاعر، پژوهشگر و متخصص ادبیات عرفانی است. «درنگی در سکوت عرفانی» از جمله کتاب‌های پژوهشی ولیئی در حوزه عرفان و ادبیات عرفانی است. همچنین کتاب‌های شعر او از جمله آثار مهم شعر عرفانی معاصر است، کتاب‌هایی مثل «ترنم داوودی سکوت»، «جوان شدن جاودانگی»، «باید نوشت نام تو را با پرنده‌ها»، «لحظه جهان»، «ضربان ذات» و همچنین آلبوم صوتی «بی‌کرانگی» که شامل شعر و دکلمه او و موسیقی ارشاد رازانی‌ست. اما کلاس‌ها و کارگاه‌های حضوری و مجازی ولیئی در حوزه شعر و ادبیات عرفانی از جمله جلساتی هستند که هم غنا و اعتبار علمی دارند و هم گرما و جذابیت و روشن‌مندی و همین باعث شده از جمله موفق‌ترین جلسات در حوزه ادبیات عرفانی باشند. هم‌اکنون هم دکتر ولیئی دور تازه‌ای از جلسات عطارخوانی را به صورت حضوری و غیرحضوری برگزار می‌کند. مصاحبه اختصاصی مجله میدان آزادی با ایشان با موضوع عطارخوانی را در ادامه بخوانید:
سوال اول ما این است که مهمترین کتاب عطار نیشابوری چیست و اهمیتش در چیست؟
فریدالدین عطار نیشابوری شاعر بزرگ ادبیات عرفانی که همراه با سنایی که پیش از او می‌زیست و مولوی که پس از او می‌زیست، قله‌ی بلند ادبیات عرفانی ایران هستند؛ عطار چهره‌ی ناشناخته‌ای نیست به ویژه با شاهکار جهانی منطق‌الطیر. کاری که بیشتر شناخته شده است و منظومه‌ای‌ست تقریبا ابداعی، گرچه طرح‌هایی پیش از او وجود داشته است که در این زمینه یعنی سفر پرندگان بوده ولی منطق‌الطیر شاهکاری‌ست بی بدیل و بی نظیر در ساحت سلوک عرفانی و ظرائف و دقایق آن.
کتاب‌های قطعی عطار نیشابوری
می‌شود برایمان از مهمترین آثار و همچنین آثار قطعی عطار بگویید؟
آثار مسلم عطار نیشابوری خیلی کمتر از آن است که تصور می‌شد. تا دهه‌ها آثاری در دست مخاطبان و پژوهشگران بود که منسوب بود به عطار نیشابوری و اکنون با پژوهش‌هایی که دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی انجام داده‌اند، در واقع انتساب خیلی از آثاری که با نام عطار منتشر می‌شد به این شاعر بزرگ منتفی است. آثار مسلم عطار چنان که در قبل اشاره شد اولا مثنوی‌های او هستند یعنی «منطق‌الطیر»، «مصیبت‌نامه»، «اسرارنامه» و «الهی‌نامه» که این چهار اثر مثنوی‌هایی هستند که هرکدام به شیوه‌ای به امهات سلوک عرفانی و برخی مباحث عرفان نظری در حوزه‌ی خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی عارفانه پرداخته شده است. کتابی هم تحت عنوان «مختارنامه» هست که در مختارنامه درواقع رباعیات عطار جمع شده که به ترتیب موضوعی است. «دیوان عطار» هم هست که شامل غزل‌ها و قصاید عطار است. همچنین کتاب نثری هم عطار نیشابوری دارد با نام «تذکرة الاولیا» که شرح حال عارفان پیش از عطار است.
راهنمای آغاز عطارخوانی
به طور مشخص چگونه باید آثار عطار را خواند و با چه کتاب‌هایی شروع کرد؟
به نظر بنده در بین مثنوی‌های عطار درخشان‌ترین مثنوی همان منطق‌الطیر است که شروع عطارخوانی با آن بهتر است. البته خوب است همینجا اشاره کنیم کتابی هم جناب بدیع‌الزمان فروزانفر دارند که نشر مفاخر فرهنگی آن را چاپ کرده که احوال و آثار عطار نیشابوری را ایشان در آن کتاب مطرح کرده به نام «شرح احوال و نقد و تحلیل آثار فریدالدین محمد عطار نیشابوری» که خلاصه‌ای از هر اثر و به خصوص مثنوی‌ها را در آن آورده که برای شروع مطالعه خوب است و سپس منطق‌الطیر!
اگر بخواهیم سراغ کتاب‌های عطار برویم تصحیح معتبری از این آثار وجود دارد؟
خوشبختانه آثار عطار را دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی تصحیح کردند با توضیحات و تعلیقات در انتشارات سخن در دسترس است. به‌هرحال آخرین دقت‌ها و پژوهش‌هایی که در این موضوع هست مختص است به استاد شفیعی کدکنی.
به جز کتاب استاد فروزانفر خواندن چه کتاب‌های دیگری به عطارخوانی کمک می‌کند و می‌تواند راهنمای منطق‌الطیرخوانی ما باشد؟
برای درک بهتر منطق‌الطیر اگر همزمان تذکرة الاولیای خود عطار هم خوانده شود کمک بزرگی می‌کند به فهم منطق‌الطیر عطار نیشابوری.
علاوه بر خواندن تذکرة الاولیا به همراهی منطق‌الطیر عطار و سپس مثنوی‌ها در برنامه‌های مطالعاتی بعدی، خواندن غزل‌ها و قصائد او هم مهم است در فهم اندیشه و زبان ویژه‌ی عرفانی عطار.
کتاب‌های پژوهشی دیگری هم درباره‌ی عطار منتشر شده که یکی از آنها «دیدار با سیمرغ» دکتر تقی پورنامداریان است که با دقت و احاطه‌ی ویژه‌ای به زوایای اندیشگی عطار نیشابوری پرداخته است.
یکی از جدیدترین کتاب‌هایی که در حوزه‌ی عطارپژوهی منتشر شده کاری است که آقای دکتر محبتی به عنوان «قرن‌های بی‌زمان» منتشر کردند و به طور مفصل به شرح تحلیلی و بررسی همه جانبه‌ی زوایای معرفتی اندیشه و آثار عطار با تأکید بر منطق‌الطیر عطار پرداخته‌اند.
کتاب «زبور پارسی» هم از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی که گزیده‌ای از غزل‌های عطار در آن جمع‌آوری شده برای کسانی که در آغاز ورود به حوزه‌ی عطارخوانی هستند مفید به نظر می‌رسد.
جایگاه عطار در تاریخ ادبیات عرفانی
اما در آخر بفرمایید جایگاه عطار در سیر و تاریخ شعر عرفانی و در کنار دیگر بزرگان این عرصه کجاست؟
به طور کلی اگر بخواهیم یک داوری داشته باشیم در نظام ادبیات عرفانی ایران، این نکته قابل توجه است که سنایی غزنوی آغازگر شعر عرفانی است. نوع بیان و زبان سنایی تا حدودی می‌توان گفت که خشک به نظر می‌رسد و آنچنان که برخی از پژوهشگران گفته‌اند عبوس. به ویژه «حدیقه‌الحقیقه» او. ولی به هرحال سنایی اولین کسی است که به طور منسجم ادبیات عرفانی و شعر عرفانی را به طور دقیق و درست پایه‌ریزی کرده و بدون خواندن سنایی و ورود به دقایق و زوایای افکار و اندیشه‌های او درواقع فهم آثار عطار و مولوی و دیگران چندان آسان نخواهد بود.
مولوی اما عرفانی عاشقانه و شورمندانه دارد و می‌شود به تعبیری گفت با روحیه‌ای خراباتی و عشق محور به تجربه‌های عرفانی خودش را در زبانی شعله‌ور و بسیار بسیار عاطفی بیان کرده است، اما آثار مولوی به ویژه «مثنوی معنوی» را می‌توان گفت بیشتر برای منتهیان مناسب است. کسانی که به هر ترتیب به لحاظ سلوکی و معرفتی درجاتی را طی کردند. به تعبیری ادبیات عرفانی بیشتر بیان اسرار جهان‌شناختی، انسان‌شناختی و خدا‌شناختی است و اگر در سه‌گانه‌ی شریعت، طریقت و حقیقت نظر کنیم مولوی بیشتر به بیان حقایق پرداخته، عطار اما بیشتر به ظرائف و دقایق طریقت. یعنی اینکه راه چگونه است؟ راه را چگونه باید رفت و سلوک چه قواعد و قوانینی دارد و سالک چه مراحلی را پشت سر می‌گذارد که به دیدار سیمرغ نائل شود؟
بدین ترتیب به تعبیری می‌توان گفت آثار عطار نیشابوری و به خصوص مثنوی‌های او بیشتر با نیازهای عموم مخاطبان و دوست‌داران ادبیات و عرفان تناسب دارد و به تعبیری برای طایفه و گروه بیشتری مفید است.