مجله میدان آزادی: پس از فهرست هایکوهای بهاره، تابستانه و زمستانه، نوبت به فهرست بهترین هایکوهای پاییزی رسیده است. انتخاب این هایکوها توسط منصوره محبی -شاعر، مترجم، متخصص و دانش‌آموختۀ ادبیات ژاپنی- انجام شده که علاوه بر ترجمۀ شعرها، توضیحاتی برای فهم کامل‌تر هر شعر را نیز به آن افزوده‌اند. در ادامه، شما را به مطالعه این فهرست دعوت می‌کنیم:
پاییز در ژاپن یکی از زیباترین و شاعرانه‌ترین فصل‌هاست. شرجی تابستان جای خود را به هوای خنک و شفاف پاییز می‌دهد. برگ درختان افرای ژاپنی با رنگ سرخ آتشین و سایر درختان با رنگ طلایی‌شان منظره‌ای می‌سازند که گویی از دل یک نقاشی سنتی بیرون آمده‌اند. گل‌های داوودی کم‌کم شکوفا می‌شوند، سنجاقک‌های قرمز در آسمان آبی به پرواز در می‌آیند و وقتی فصل به نیمه می‌رسد، مردم به تماشای ماه کامل می‌نشینند. آیین «تسوکی‌می» یا تماشای ماه که ترکیبی از زیبایی‌شناسی و تفکر دربارۀ گذر زمان است، برای سپاس‌گزاری از طبیعت برگزار می‌شود. شب‌ها در پاییز زود تاریک می‌شوند و از درخشش ماه، کاج‌ها بر بوریای اتاق‌ها سایه می‌افکنند و حال‌وهوایی آرام، اندوهگین و در عین حال دلنشین می‌آفرینند. حسی که ژاپنی‌ها به آن می‌گویند «وابی-سابی»، یعنی زیبایی ناپایداری و گذر زمان. شاعران دست به قلم می‌شوند و پاییز و حال‌وهوایش را روی بوم شعر می‌پاشند و دلتنگی پاییزی را این‌گونه به تصویر می‌کشند:
1.
手にとらば
消えん涙ぞ熱き
秋の霜
松尾芭蕉
در دست که می‌گیرم
با حرارت اشک‌هایم محو می‌شود
شبنم یخ‌زده پاییزی
(ماتسوئو باشو)
موهای سپید مادرم را که مانند شبنم یخ‌زده است به یادگار برداشته‌ام. هر وقت دسته‌ای از آن را در دست می‌گیرم حس می‌کنم ممکن است مانند شبنم یخ‌زده با داغی اشک‌هایم ناپدید شوند. زندگی مثل شبنم پاییزی گذراست. این شعر از معدود اشعاری است که باشو در آن مستقیما به احساس دلتنگی و تنهایی خود اشاره کرده‌است.
2.
物言えば
唇寒し
秋の風
松尾芭蕉
کلامی بگویی
لبت سرد گشته
چنان باد پاییز
(ماتسوئو باشو)
شاعر در ستایش سکوت، شعری پاییزی سروده‌است و می‌گوید کلامی که از دهانت خارج می‌شود دیگر متعلق به تو نیست و مانند باد پاییزی می‌گذرد و تنها سردی آن به جای می‌ماند. اگر بدگویی کنی یا فخر بفروشی، دیگر نمی‌توانی حرفت را پس بگیری و تلخی آن در کامت باقی می‌ماند. پس زمام زبان خویش را به دست بگیر.
3.
名月や
座に美しき
顔もなし
松尾芭蕉
ماه کامل
در میان تماشاگران
هیچ صورت زیبایی نیست
(ماتسوئو باشو)
یکی از مراسم باستانی ژاپن، به تماشای ماه کامل نشستن است که طبق تقویم سنتی ژاپن، کمال آن در میانه پاییز رخ می‌دهد. شاعر، زیبایی ماه کامل پاییزی را به حیرت نشسته‌است و ناگهان به پشت سر می‌نگرد و می‌بیند هیچ صورت زیبایی در میان مردم نیست. او با بیانی طنزآمیز برتری طبیعت را به رخ انسان می‌کشد.
4.
名月を
とってくれろと
泣く子かな
小林一茶
«قرص ماه را
به من بده»
کودک گریه می‌کند
(کوبایاشی ایسّا)
شاعر نوزادش را بر پشتش سوار کرده. نوزاد به ماه کامل اشاره می‌کند و با گریه آن را طلب می‌کند. التماس کودک معصوم، این شعر را به شعری دلگرم‌کننده تبدیل کرده‌است. با اینکه کودک همچنان گریه می‌کند و شاعر سردرگم شده‌است، تقریبا می‌شود نگاه گرم و مهربان او را به فرزندش تصور کرد.
ماه در پاییز بسیار به زمین نزدیک شده و قرص کامل آن به خوبی دیده می‌شود. از همین‌رو، قرص ماه در اشعار ژاپنی فصل‌واژه و نماد پاییز است. «ماه پاییزی» از دوران باستان ریشۀ عمیقی در قلب مردم ژاپن داشته و در دنیای شعر در کنار «گل» برای بهار و «برف» برای زمستان، یکی از سه فصل‌واژۀ شاخص به حساب می‌آید.
ایسّا فرزندانش را یکی پس از دیگری در زمان نوزادی از دست داده‌است. او با دیدن ماه کامل پاییزی، دلتنگ فرزندش شده و در این شعر، گذرا بودن زندگی و اندوه پدر در فراق فرزندش را به زیبایی به تصویر می‌کشد.
5.
子狐の
隠れ貌なる
野菊かな
与謝蕪村
روباه کوچک
چهره پنهان می‌کند
گل‌های داوودی وحشی
(یوسا بوسون)
بچه روباه‌ها در بهار متولد می‌شوند و در پاییز والدین خود را ترک می‌کنند و مستقل می‌شوند. با این حال، «گل داوودی وحشی» نماد فصل پاییز است.
این شعر منظرۀ پاییز کوهستان را تداعی می‌کند. برگ‌های سرخ پاییزی با غروب خورشید رفته‌رفته رنگ می‌بازند. یک روباه کوچک زیبا در سایۀ دسته‌ای از گل‌های داوودی وحشی سرگرم قایم‌باشک است و انگار خود را بین گل‌ها پنهان می‌کند.
بوسون با استفاده از حس رنگ‌شناسی و تکنیک‌های واقع‌گرایانه-اش مناظر ایده‌آل خود را در هایکو به گونه‌ای به تصویر می‌کشد که گویی به یک تابلو نقاشی می‌نگرد.او نقاشی را یه صورت خودآموز آموخت و به‌عنوان یک نقاش فعال، «هایگا» -سبکی از هنر که اشعار هایکو را با نقاشی‌های ساده همراه می‌کند- را به کمال رساند.
6.
白露や
無分別なる
置き所
西山宗因
ای شبنم سپید درخشان
چه بی‌ملاحظه (برمی‌گزینی)
محل آرمیدنت را
(نیشی‌یاما سو این)
شبنم اگر چه ممکن است در تمام فصول پدیدار شود اما بیشتر در پاییز دیده می‌شود. از آنجا که شبنم لحظه‌ای پیدا و به سرعت ناپدید می‌شود، واژه‌ای است که ماهیت زودگذر جهان را تداعی می‌کند. حکایت زندگی انسان در زمین، حکایت شبنم بر زمین است.
7.
露の世は
露の世ながら
さりながら
دنیای شبنم
دنیای شبنم است
با این حال (باید زندگی کرد)
(کوبایاشی ایسّا)
در حالی که دنیا مانند شبنم زودگذر است، باز نمی‌توان از آن دست کشید. شاعر که به تازگی فرزندش مانند شبنم از دست رفته‌است، لب به گلایه گشوده و از بی‌رحمی دنیای فناپذیری می‌سراید که هنوز باید در آن زندگی کرد.
8.
砂の如き
雲流れゆく
朝の秋
正岡子規
شبیه شن‌ها
ابرها جاری می‌شوند
(در) صبح پاییزی
(ماسائوکا شیکی)
صبح دل‌انگیز پاییزی است و ابرهای نازک و شنی در آسمانی صاف در حال حرکتند.
9.
秋空を
二つに断ってり
椎大樹
高浜虚子
آسمان پاییز را
به دو نیم تقسیم کرده
شاه‌بلوط بزرگ
(تاکاهاما کیوشی)
شاعر به بالا می‌نگرد و یک درخت شاه‌بلوط بلند و استوار را می‌بیند که بر فراز آسمان آبی و صاف پاییزی قد برافراشته است و انگار آسمان را به دو نیم تقسیم کرده‌است.
10.
秋雨や
身をちぢめたる
傘の下
高浜虚子
باران پاییزی
خودم را جمع کرده‌ام
زیر چتر
(تاکاهاما کیوشی)
بر خلاف باران تابستانی در ژاپن، باران پاییزی سرد است و مردم به‌طور طبیعی در سرما برای خیس نشدن، خودشان را جمع می‌کنند و زیر چتر پناه می‌گیرند. این شعر صحنۀ عبور مردم در حالی که قوز کرده و تند قدم بر می‌دارند را به زیبایی به تصویر کشیده‌است.
مطالب مرتبط
ده هایکو از بهترین هایکوهای ژاپنی در حال‌وهوای بهار و شکوفه‌هایش + ترجمه فارسی
ده هایکو از بهترین هایکوهای ژاپنی در حال‌وهوای تابستان + ترجمه فارسی
ده هایکو از زیباترین هایکوهای ژاپنی در حال‌وهوای زمستان + ترجمه فارسی