مجله میدان آزادی: به مناسبت آغاز ماه محرم، فهرستی از 12 نقاشی دیدنی و قدیمی با موضوع عاشورا و شخصیت‌های کربلا را به تماشا خواهیم نشست. این فهرست را با انتخاب و توضیح خانم «فاطمه صادقی مقدم» بخوانید:
در این فهرست مجموعه‌ای از نقاشی‌های زیبای ایرانی در سبک‌های مختلف را جمع‌آوری کرده‌ایم. فصل مشترک این نقاشی‌ها، محوریت این آثار بر موضوع عاشورا و وقایع مرتبط با آن است. در تمام آثاری که در این فهرست آوردیم رشته‌های عمیق میان مخاطب و واقعه‌ی عاشورا دیده می‌شود. در نام‌گذاری‌های مرتبط با فضاهای آکادمیک نقاشی، این آثار را در سبک عامیانه می‌دانند.
چهار اثر ابتدای فهرست، از آثار «نقاشی پشت شیشه»اند. سه نقاشی بعدی «پرده‌خوانی‌های عاشورایی» است که مرشدان و نقالان از این پرده‌ها برای روایت واقعه عاشورا استفاده می‌کردند. سه نقاشی هشتم تا دهم، آثاری درباره‌ی «مجالس روضه‌خوانی و تعزیه‌ها در تکیه‌های قدیمی» است. دو اثر آخر نیز «نقاشی مخصوص کاشی‌کاری» است.
در انتخاب این تصاویر از دو کتاب «نقاشی پشت شیشه» از مجموعه‌ی شخصی جهانگیر کازرونی - فریال سلحشور و کتاب «شرح واقعه‌ی عاشورا؛ آیین‌های عزاداری اباعبدالله الحسین علیه السلام در ایران» اثر جابر عناصری بهره برده‌ایم.
بیشتر این آثار -به جز سه اثر مربوط به ترسیم فضای روضه و تعزیه- را به نوعی می‌توان در سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای دانست. نقاشی قهوه‌خانه سبک جدیدی در نگارگری است که در دوره‌ی قاجار توسط «حسین قوللر آقاسی» و «محمد مدبر» راه‌اندازی شد. این سبک که تحت تاثیر جریان‌های شیعی پس از صفویه است؛ معمولا روایتی از رزم، بزم و مذهب ایرانی را دارند. این آثار که حالت روایت‌گونه دارند معمولا هیچ نقطه‌ی سفید یا خالی را در خود ندارند.
روایت‌های موازی، روایت‌های سریال‌گونه، رنگ‌گذاری‌های نمادین، تحقیر و حالت‌های اعوجاج چهره در سپاه دشمنان امام حسین از نشانه‌های نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ایست که در بیشتر این آثار مشاهده می‌شود. امیدواریم از دیدن این مجموعه‌ی آثار زیبا و ماندگار لذت ببرید.
1.
موضوع: امام حسین (ع) در دشت کربلا
تکنیک: نقاشی پشت شیشه
اثر: میرزا نعمت الله بروجردی
از مجموعه‌ی شخصی جهانگیر کازرونی - فریال سلحشور
سال: 1324ه.ق
در اندازه‌ی 80*70 سانتی متر
در این اثر حالت اعوجاج و تحقیرآمیز چهره‌ی یزیدیان مشاهده می‌گردد. چندلایه بودن و ارائه پرتره‌ای زیبا از امام حسین علیه السلام از نکات درخشان این اثر است.
2.
موضوع: حضرت عباس در روز عاشورا - شهادت حضرت علی اکبر در دامان امام حسین
تکنیک: نقاشی پشت شیشه
هنرمند: نامعلوم
از مجموعه‌ی شخصی جهانگیر کازرونی - فریال سلحشور
اندازه: 44*58.5 سانتی متر
روایتگری این نقاشی از گرفتن مشک توسط حضرت عباس (ع) آغاز می‌شود و تا زمان امامت امام رضا (علیه السلام) و شهادت آن حضرت با انگور مسموم را نشان می‌دهد.
3.
موضوع: حضرت علی اکبر
تکنیک: نقاشی پشت شیشه
هنرمند: نامعلوم
از مجموعه‌ی شخصی جهانگیر کازرونی - فریال سلحشور
اندازه: 39*47.5 سانتی متر
این تصویر از معدود آثاری در این سبک است که فضای بک‌گراند خلوتی دارد. پرتره و دیگر عناصر فیگوراتیو، چشم‌نواز است.
4.
موضوع: حضرت عباس در هنگام رزم
تکنیک: نقاشی پشت شیشه
هنرمند: نامعلوم
از مجموعه‌ی شخصی جهانگیر کازرونی - فریال سلحشور
اندازه: 32.5*48 سانتی متر
این نقاشی هم دارای روایت‌های واقعه‌ی عاشوراست و هم روایتگری را تا زمان امام رضا علیه السلام و ضمانت آهوها امتداد داده است. از ویژگی‌های این اثر ترکیب رنگ زیبای فیروزه‌ای و طلایی در تذهیب ایرانی است.
5.
موضوع: پرده‌ی روایت عزیمت حضرت مسلم بن عقیل به کوفه
تکنیک: نقاشی روی پرده
اثر: محمد مدبر
نگهداری در موزه‌ی رضا عباسی، تهران
این پرده به لحاظ قاب‌بندی‌ای که برای هر روایت در نظر گرفته است، با آثار دیگر نقاشی روی پرده تفاوت دارد. روایت سریال‌گونه از داستان حضرت مسلم (ع) و استفاده‌ی نمادین از رنگ در این اثر قابل توجه است.
6.
موضوع: پرده‌ی عاشورا، نقاشی ناطق
نقاش: صادق تبریزی
تاریخ: دوره‌ی زندیه
نگهداری در گالری 66، تهران
این اثر احتمالا قدیمی‌ترین پرده‌ی موجود درباره‌ی عاشوراست. تصاویری از خیمه‌گاه و نخلستان در کنار صحنه‌های جنگ، چشمگیر است.
7. 
موضوع: پرده‌ی عاشورا
نقاش: حسن اسماعیل‌زاده (چلیپا)
نگهداری در موزه‌ی هنرهای معاصر
استفاده از رنگ‌های زنده‌تر در این اثر، آن را با دو پرده‌ی قبلی متمایز کرده است. پرتره‌ها نیز از دو پرده‌ی قبلی حرفه‌ای‌تر تصویر شده‌اند. روایت از صحنه‌ی ماورایی حضور فرشتگان و شیاطین در صحنه‌ی عاشورا اتفاقی منحصر به فرد در این پرده می‌باشد.
8.
موضوع: روضه‌خوانی در تکیه
نقاش: عباس رستمیان
نگهداری در مجموعه‌ی دکتر بابائی، اصفهان
این نقاشی به حدی زنده است که فقط دیدن این تصویر باعث می‌شود ما خود را در این فضا حاضر بیابیم. اثر هم معماری فضا را به خوبی ترسیم کرده است، هم چهره‌های محزون مردمان و تنوع افراد حاضر را که علاوه بر ترسیم چهره‌ها با طرح و رنگ از یکدیگر متمایز شده‌اند.
این اثر را می‌توان به سبک طبیعت‌گرا در نقاشی نزدیک‌تر دانست.
9.
موضوع: تکیه دولت
هنرمند: کمال‌الملک
تاریخ: دوره قاجار
نگهداری: کاخ گلستان، تهران
کمال‌الملک از نقاشان بزرگ دوره‌ی قاجار است که سبک طبیعت‌گرا دارد. این نقاشی نیز از همین سبک پیروی می‌کند. ترسیم دقیق فضای بزرگ تکیه دولت، که بزرگترین و شاید زیباترین تکیه تهران در دوره‌ی قاجار بود و مردم در آن به مشاهده تعزیه و عزاداری می‌پرداختند، در این اثر مشاهده می‌شود. این تکیه در سال 1327 در دوره‌ی پهلوی به طور کامل ویران شد و این تصویر با جزئیات فراوانی که دارد از معدود یادگارهای به جامانده از آن است.
10.
موضوع: تعزیه در تکیه
هنرمند: ناشناس
نگهداری در موزه تماشاگه تاریخ، تهران
تفاوت این اثر با نقاشی قبلی در ترسیم فضای تعزیه به جای روضه‌خوانی است. این نقاشی همچنین به گونه‌ای ترکیبی از سبک طبیعت‌گرایی و نقاشی قهوه‌خانه است. ترکیب رنگ‌ها، فضای شلوغ نقاشی، عدم ترسیم چهره‌ها به نوعی این ترکیب را نشان می‌دهد. منبر بلند عجیبی که در فضای تعزیه وجود دارد و چراغدان‌های پشت سر خانم‌ها از ظرافت‌های این تصویر است.
11.
موضوع: واقعه‌ی عاشورا
هنرمند: ناشناس
کاشی موجود روی دیوارهای تکیه‌ی معاون‌الملک کرمانشاه
این کاشی برای تکیه‌ی معاون‌الملک است. در این تکیه علاوه بر عزاداری، شبیه‌خوانی نیز صورت می‌گرفته است. نقاشی ترسیم شده بر این کاشی هم در سبک قهوه‌خانه است که ترسیم و پرداخت آن روی کاشی‌کاری، عجیب و سخت به نظر می‌رسد.
12.
موضوع: واقعه‌ی عاشورا
هنرمند: ناشناس
کاشی‌کاری سر در حسینیه‌ی مشیر، شیراز
این کاشی‌کاری نیز گرچه سبک قهوه‌خانه را بر روی کاشی ترسیم و پرداخته است؛ اما نقاشی این اثر بسیار دقیق‌تر و چشم‌نوازتر است. البته کیفیت بهتری از آن نیز باقی‌مانده بود که متاسفانه در سانحه‌ی آتش‌سوزی تا حد زیادی از بین رفته است.
ترسیم روایت‌گونه‌ی واقعه‌ی عاشورا در پایین کاشی، ترکیب آن با اشعار مرتبط با خطی زیبا درمیانه‌ی تصویر و همچنین ترسیم عناصر ماورایی در بالای سردر، ترکیبی بدیع و زیبا آفریده است. رنگ‌های استفاده شده در این اثر به خوبی یادآور کاشی‌کاری‌های تمام مساجد قدیمی شیراز است.
مطلب مرتبط:
ده آلبوم برتر موسیقی عاشورایی