یادداشت: «ماجرای شاعر شیرخوار» و دفاع ژائو یوانرن از الفبای زبان چینی

مجله میدان آزادی: چندزبانی و تنوع فرهنگی از ویژگی‌های جامعه‌ی انسانی و از زیبایی‌های آن است. هر زبانی ویژگی‌های خاصی دارد که تنها گویش‌وران آن زبان این ویژگی‌ها را در می‌یابند. زبان چینی به عنوان یکی از شش زبان رسمی سازمان ملل و زبان یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان، طرفداران بسیاری دارد. به مناسبت روز جهانی زبان چینی و در پاسداشت تنوع فرهنگی و زبانی، دکتر «محسن رضوانی» یادداشتی درباره‌ی ظرایف این زبان کلاسیک نوشته‌اند که در ادامه خواهید خواند:

بیستم آوریل را -که امسال مصادف با اول اریبهشت است- به نام روز جهانی زبان چینی نامگذاری کرده‌اند. زبانی که ما تقریبا هر روز به‌نوعی با آن مواجهیم و به واسطه بروشور و دفترچه و برچسب انواع و اقسام کالاهای چینی، حروف عجیب و غریب آن را هر روز می‌بینیم. کالاهایی که تا عمق خانه و زندگی‌مان نفوذ کرده‌اند. چینی یکی از پُرگویشورترین زبان‌های دنیاست و زبان اول ۱۶ درصد مردم دنیا –یک و دو دهم میلیارد انسان- به حساب می‌آید.

از مهم‌ترین ویژگی‌های زبان چینی، نواخت‌بر بودن آن است؛ نواخت یعنی به کاربردن زیر و بم و آهنگ دادن به کلام برای تشخیص معنای واژه‌ها و دستور. اغلب زبان‌ها برای بیان عواطف و دادن اطلاعات کلامی بیشتر، به واژگان‌شان زیر و بم می‌دهند اما همه زبان‌ها نواخت‌بر نیستند. اجازه بدهید از زبان فارسی مثال بزنم: واژه‌ی «کَرَم» با توجه به نواخت آن دو معنی متفاوت دارد. هم می‌تواند به معنای جود و بخشش باشد و  هم به این معنا که «من ناشنوا هستم». یا واژه‌ی «گویا» بسته به نواخت، هم معنی «شیوا و روشن» می‌دهد و هم معنی «ظاهراً». اما این مساله باعث نمی‌شود ما فارسی را یک زبان «نواخت‌بر» بنامیم. در زبان‌های نواخت‌بر اغلب قریب به اتفاق هجاها یک زیر و بم ذاتی دارند و چینی هم از آن جمله است. در زبان چینی هر هجا یکی از پنج نواخت را با خود دارد:

در نواخت اوّل هجا به صورت یکنواخت و کشیده تلفظ می‌شود.
در نواخت دوم، در هنگام تلفظ هجا صدای فرد به صورت تدریجی به سمت بالا می‌رود.
در نواخت سوم صدای فرد ابتدا به سمت پایین سقوط می‌کند و سپس به سمت بالا اوج می‌گیرد.
در نواخت چهارم هجا به صورت دفعی و ضربتی تلفظ می‌شود.
 و تلفظ پنجم هم که به صورت استثنائی در برخی هجاها وجود دارد فاقد نواخت است و هجا به صورت معمولی بیان می‌شود.

در اوایل دهه ۱۹۲۰، محققانی مانند کیان ژواندونگ معتقد بودند که سامانه نوشتاری زبان چینی باید لاتین شود و تمام تکواژها یا نویسه‌های چینی باید شکل حروف لاتین به خود بگیرند. به این ترتیب کودکان از رنج یادگیری صدها یا هزاران تکواژ چینی خلاص خواهند شد. مشابه این کارزارها نیز در ایران و در مورد فارسی و رومیایی کردن خط بارها مطرح شده و سابقه‌ی طولانی دارد. اینجا بود که ژائو یوانرن -نویسنده و زبان‌شناس چینی- شعری سرود تا نشان دهد ایده‌ی لاتین کردن خط چینی، برای همه‌ی متون امکان‌پذیر نیست و اشتباه است. شعری با ۹۲ هجا، که همه‌ی آن‌ها در ظاهر «شی» هستند اما در زبان چینی به خاطر نواخت‌های متفاوت، هرکدام آوای ویژه‌ی خودشان را دارند؛ شعری با نام: «شاعر شیرخوار در حُجره‌ی سنگی».

در پایین می‌توانید متن شعر را به آوانگاری چینی، لاتین و فارسی ببینید:

 《施氏食獅史》 
石室詩士施氏, 嗜獅, 誓食十獅。
氏時時適市視獅。
十時, 適十獅適市。
是時, 適施氏適市。
氏視是十獅, 恃矢勢, 使是十獅逝世。
氏拾是十獅屍, 適石室。
石室濕, 氏使侍拭石室。
石室拭, 氏始試食是十獅。
食時, 始識是十獅, 實十石獅屍。
試釋是事。
 

 متن شعر با الفبای لاتین:

 
Shī Shì shí shī shǐ
Shíshì shīshì Shī Shì, shì shī, shì shí shí shī.
Shì shíshí shì shì shì shī.
Shí shí, shì shí shī shì shì.
Shì shí, shì Shī Shì shì shì.
Shì shì shì shí shī, shì shǐ shì, shǐ shì shí shī shìshì.
Shì shí shì shí shī shī, shì shíshì.
Shíshì shī, Shì shǐ shì shì shíshì.
Shíshì shì, Shì shǐ shì shí shì shí shī.
Shí shí, shǐ shí shì shí shī, shí shí shí shī shī.
Shì shì shì shì.
 

 متن شعر با الفبای فارسی:

شی شی شی شی شی
شی‌شی شی‌شی شی شی، شی شی، شی شی شی شی
شی شی‌شی شی شی شی شی
شی شی، شی شی شی شی شی
شی شی، شی شی شی شی شی
شی شی شی شی شی، شی شی شی، شی شی شی شی شی‌شی
شی شی شی شی شی شی، شی شی‌شی
شی‌شی شی، شی شی شی شی، شی‌شی
شی‌شی شی، شی شی شی شی شی شی شی
شی شی، شی شی شی شی شی، شی شی شی شی شی
شی شی شی شی

ژائو یوانرن با این ابتکار هوشمندانه توانست نشان دهد که خط لاتین ظرفیت انتقال نواخت‌های زبان چینی را ندارد و برای همه‌ی متون - خصوصاً متون کلاسیک- مناسب نیست. شعر شاعر شیرخوار به مدعیان لزوم رومیایی کردن چینی فهماند که خط لاتین در برگردان لحن ظریف چینی کلاسیک با چالش مواجه می‌شود و از پسِ نمایش غنای تاریخی زبان برنمی‌آید. 

جالب است بدانید در سال ۱۹۸۰، یک کتاب درسی آموزش تایپ کامپیوتری در چین، تایپ این شعر را به عنوان یکی از تمرین‌ها درنظر گرفته بود و اغلب هنرآموزان، اعلام کرده بودند استفاده از خط چینی برای‌شان بهتر از آوانگاری لاتین بوده است.

در ادامه می‌توانید ترجمه فارسی شعر را بخوانید: 

در حجره ای سنگی، شاعری زندگی می‌کرد به نام «شی شی»
که عاشق خوردن شیر (حیوان) بود و نذر کرده بود (قسم خورده بود) تا ده شیر را ببلعد. 
او در جستجوی شیر مدام به بازار سر می‌زد
در ساعت ده، ده قلاده شیر به بازار رسید
همزمان شی شی هم به بازار آمده بود
او بلافاصله با تیر و کمان حرفه‌ای‌اش، همه‌ی شیرها را از پا در آورد
لاشه‌ی شیرها را به حجره‌ی سنگی‌اش برد
حجره‌ی سنگی‌اش خیس بود. از برده‌اش خواست که آن را خشک کند
وقتی که حجره‌ی سنگی خشک شد او تلاش کرد که ده شیر را بخورد
اما وقتی آن‌ها را به دندان کشید فهمید که آن‌ها در واقع ده شیر سنگی هستند
او سعی کرد که از این مساله خلاص شود.