مجله میدان آزادی: چهل سال اخیر جشنواره‌ی فیلم فجر، اتفاقات جذاب یا مهم و نیز حاشیه‌هایی را به خود دیده‌است که مرور آن‌ها برای هرانسان سینمادوست و فیلم‌بازی خالی از لطف نیست. ما در صفحه‌ی چهارم پرونده‌ی «پرواز بر فراز آشیانه‌ی سیمرغ» ستونی را با عنوان «متن و حواشی جشنواره فیلم فجر» برای مرور همه‌ی این خاطرات از تمام دوره‌های جشنواره، به تفکیک هر ده‌سال برای شما تدارک دیده‌ایم. این یادداشت‌ها به قلم خانم «مینو رضایی» است. قسمت اول از این یادداشت‌های چهارگانه که مربوط به دهه‌ی اول جشنواره و سال‌های 1361-1370 است را در ادامه می‌خوانید
علی حاتمی، عزت‌الله انتظامی و محمدعلی کشاورز
سال اول جشنواره: بهمن 1361
این نکته که با شرایط انقلاب و جنگ در کشور ما، اولین دوره‌ی جشنواره‌ی فجر به‌صورت بین‌المللی برگزار شد بسیار ویژه است. از بین کارگردان‌های ایرانی نیز علی حاتمی، بهرام بیضایی، مسعود کیمیایی، مهدی صباغ‌زاده، امیر قویدل، رضا میرلوحی و بسیاری دیگر از نام‌های درخشان سینمای ایران در بخش حرفه‌ای اولین دوره‌ی جشنواره‌ی فجر شرکت کردند. نکته‌ی مهم اما اینجاست که بخش حرفه‌ای این سال به‌صورت رقابتی برگزار نشد و اصلاً هیئت انتخاب و هیئت داورانی برای آن وجود نداشت! بنابراین فقط برگزیدگان بخش آماتور این دوره دیپلم‌های افتخار را با خود به خانه بردند.
یکی از جوایز ویژه‌ی هیئت داوران این جشنواره مربوط به فیلم عروسکی «حسنک کجایی؟» بود.
سیری در اسامی فیلم‌های بلند و کوتاه و 16 و 8 میلی‌متری این دوره می‌تواند به درک فضای غالب آن دوران ایران کمک شایانی کند: «آبادان شهر مظلوم»، «آری این‌چنین بود برادر»، «آخرین اعلامیه»، «آمریکا نابود است»، «آزادی آمریکایی»، «حماسه‌ی جانبازان»، «شهادت‌طلبان»، «سنگر وحدت»، «شهادت در سنگر دیگری»، «استبداد و آزادی»، «الفبای انقلاب»، «من برای جنگ»، «کودک و انقلاب»، «گل سرخ شهادت»، «کوردلان» و ...
سال دوم جشنواره: بهمن 1362
در لیست پرکارهای این دوره از جشنواره نام محسن مخملباف برای سه فیلم «استعاذه»، «توبه‌ی نصوح» و «دو چشم بی‌سو» به چشم می‌خورد. مخملباف در هر سه فیلم نقش فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان را به عهده داشت. یکی دیگر از پرکاران این جشنواره خانم پریدخت اقبالپور بود که در چهار فیلم «بازجویی یک جنایت»، «رهایی»، «کیلومتر پنج» و «مرگ سفید» نقش ایفا کرده بود. با این حال تعداد فیلم‌های خانم اقبالپور هرگز به پای تعداد فیلم‌های داود رشیدی نرسید! «بازرس ویژه»، «تفنگدار»، «جایزه»، «خانه‌ی عنکبوت»، «رهایی»، «شیلات» و «هیولای درون» هفت فیلمی بودند که داود رشیدی در جشنواره‌ی دوم در آن‌ها حضور داشت!
بخش برگزیدگان حرفه‌ای این جشنواره شاهد ظهور بازیگری به نام پرویز پرستویی بود. بازیگری که در اولین فیلم سینمایی‌اش یعنی «دیار عاشقان» توانست لوح زرین بهترین بازیگر نقش دوم مرد را از آن خود کند! در بخش بازیگران زن البته هیچ بازیگری برگزیده نشد!
در این سال عباس کیارستمی توانست برای فیلم «همسرایان» لوح زرین بهترین فیلم کوتاه را دریافت کند.
سال سوم جشنواره: بهمن 1363
در این دوره «مترسک»، «گل‌های داودی» و «کمال‌الملک» بیشتر جوایز را از آن خود کردند. «کمال‌الملک» علی حاتمی گرچه پرمخاطب‌ترین فیلم جشنواره بود، با این حال فقط از فیلم‌نامه‌ی آن به‌خاطر دیالوگ‌ها تقدیر شد و لوح زرین بهترین فیلم‌نامه به «مردی که زیاد می‌دانست» یدالله صمدی رسید. البته جمشید مشایخی نیز توانست به‌خاطر بازی در «گل‌های داودی» و «کمال‌الملک» لوح زرین بهترین بازیگر نقش اول مرد را تصاحب کند. در این دوره برای اولین بار به بازیگران زن نیز لوح تقدیر اعطا شد؛ پروانه معصومی برای «گل‌های داودی» و جیران شریف برای «مترسک».
زاون قوکاسیان، فتحعلی اویسی، سیروس الوند، کیومرث پوراحمد، شهریار بحرانی، رسول صدرعاملی و ابوالفضل جلیلی از کارگردانانی بودند که در این دوره به بخش مسابقه راه یافتند.
همین‌طور عباس کیارستمی، ابراهیم حاتمی‌کیا، امرالله احمدجو، حمید تمجیدی، نادر طالب‌زاده و ابراهیم فروزش از شرکت‌کنندگان بخش فیلم کوتاه جشنواره‌ی سوم بودند.
سال چهارم جشنواره: بهمن 1364
در این سال «تنوره دیو» کیانوش عیاری بیشترین جوایز را از آن خود کرد. دو فیلم «کفش‌های میرزانوروز» و «اتوبوس» نیز از فیلم‌های قابل‌توجه جشنواره بودند که فیلم‌نامه‌ی هر دوی آن‌ها توسط داریوش فرهنگ نوشته شده‌بود. در بخش برگزیدگان بازیگری این دوره اما سه نکته‌ی جالب وجود دارد. اول اینکه بازیگر نقش اول زن انتخاب نشد! دوم، هادی اسلامی در این دوره به‌خاطر بازی در «اتوبوس» به کارگردانی یدالله صمدی بهترین بازیگر نقش اول جشنواره شد؛ البته با تقدیر از ایرج طهماسب به‌خاطر بازی در «خط پایان» محمدعلی طالبی! و سوم اسماعیل محمدی برای «تنوره دیو» توانست لوح زرین بهترین بازیگر نقش دوم مرد را دریافت کند اما باز هم با تقدیر هیئت داوران از حمید جبلی به‌خاطر بازی در «جاده‌های سرد» و «خط پایان»! انگار زوج شدن طهماسب و جبلی از همین سینمای جدی محمدعلی طالبی شروع شد!
اضافه شدن بخش کودکان و نوجوانان در این دوره، آزمونی برای برپایی مستقل جشنواره‌ای به این نام بود.
اختتامیه‌ی این دوره در تالار وحدت و با سخنرانی نخست‌وزیر انجام شد.
سال پنجم جشنواره: بهمن 1365
سال 1365 جنگ ایران و عراق به داخل شهرها کشیده شده بود و استان‌های مناطق جنگی نیز زیر شدیدترین حملات هوایی ارتش صدام قرار داشتند. با این حال جشنواره هم‌زمان با تهران در بیست و سه مرکز استان دیگر نیز برگزار شد!
بخش مسابقه‌ی این سال بدون شک یکی از درخشان‌ترین دوره‌های جشنواره‌ی فجر است. حضور دو نسل از سینماگران ایرانی در کنار یکدیگر، آن هم با آثار بسیار شاخص و ماندگار. مهرجویی با «اجاره‌نشین‌ها»، کیارستمی «با خانه‌ی دوست کجاست؟»، مسعود جعفری جوزانی با «شیرسنگی»، ناصر تقوایی با «ناخداخورشید»، پوران درخشنده با «رابطه»، داریوش فرهنگ با «طلسم»، کاظم معصومی با «دزد و نویسنده»، کیانوش عیاری با «شبح کژدم»، ملاقلی‌پور با «پرواز در شب»، ابراهیم حاتمی‌کیا با «هویت» و ... از مهم‌ترین‌های بخش مسابقه‌ی این دوره و کل سینمای ایران هستند. در این دوره عباس کیارستمی عنوان بهترین کارگردان، مسعود جعفری جوزانی عنوان بهترین فیلم‌نامه‌نویس، سعید پورصمیمی عنوان بهترین بازیگر نقش دوم مرد و داریوش ارجمند عنوان بهترین بازیگر نقش اول مرد را کسب کردند. همین‌طور رسول ملاقلی‌پور برنده‌ی لوح زرین بهترین فیلم شد. با این حال باز هم بازیگر زنی به‌عنوان بازیگر برگزیده انتخاب نشد!
اختتامیه‌ی این جشنواره با سخنرانی آقای هاشمی رفسنجانی برگزار شد.
سال ششم جشنواره: بهمن 1366
در این سال بخش جدید «امید، ایثار ، دنیای آندری تارکوفسکی» با استقبال بالای مردم و منتقدان روبه‌رو شد. بهترین فیلم به اکثریت آرا دست نیافت اما «پرنده‌ی کوچک خوشبختی» از پوران درخشنده و «کانی‌مانگا» از سیف‌الله داد بیشترین آرا را به خود اختصاص دادند. البته اختلاف بین حوزه هنری و فارابی باعث شد هیچ فیلمی از حوزه به بخش مسابقه راه پیدا نکند! در بخش بهترین بازیگر نقش اول زن باز هم پروانه معصومی لوح زرین را دریافت کرد و آنیک شفرازیان نیز این لوح را برای عنوان بهترین بازیگر نقش دوم زن به دست آورد.
از آثار بخش مسابقه‌ی این دوره می‌توان به «شاید وقتی دیگر» بهرام بیضایی، «زمزمه»ی خسرو ملکان، «پرستار شب» محمدعلی نجفی، «ایستگاه» یدالله صمدی، «ترن» امیر قویدل، «تحفه‌ها»ی ابراهیم وحیدزاده، «جهیزیه‌ای برای رباب» سیامک شایقی، «خارج از محدوده»ی رخشان بنیاعتماد و «شیرک» داریوش مهرجویی اشاره کرد.
این جشنواره بخش مسابقه‌ی پوستر و نمونه‌ی فیلم را نیز به بخش جوایز اضافه کرد. اختتامیه‌ی این دوره با سخنرانی آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، رئیس دیوان عالی کشور همراه بود.
سال هفتم جشنواره: بهمن 1367
اهمیت جشنواره‌ی هفتم از آن جهت است که ده سال پس از انقلاب برگزار می‌شود و طبق آمار، از سال 62 تا 67 نزدیک به سیصد فیلم سینمایی ایرانی تولید شده است. در این دوره برای اولین بار سیمرغ طراحی شده توسط ابراهیم حقیقی به‌عنوان نماد جشنواره اعلام شد و جای لوح زرین را گرفت.
همچنین فاطمه معتمدآریا نخستین سیمرغ بازیگری‌اش را برای بازی در نقش دوم زن در فیلم «برهوت» محمدعلی طالبی دریافت کرد. رویا نونهالی نیز برای «عروسی خوبان» مخملباف جایزه‌ی نقش اول زن را گرفت. فریماه فرجامی هم برای بازی در فیلم «سرب» دیپلم افتخار دریافت کرد.
در بخش بین‌الملل کودک و نوجوان نیز شش پروانه‌ی زرین و دو جایزه‌ی ویژه اهدا شد. نام کامبوزیا پرتوی، ابوالفضل جلیلی، نورالدین زرین‌کلک و داریوش مهرجویی در بین دریافت‌کنندگان این جوایز است.
«افق» از ملاقلی‌پور، «بایسیکل‌ران» و «عروسی خوبان» از مخملباف، «دیده‌بان» از حاتمی‌کیا، «روز باشکوه» از کیانوش عیاری، «سرب» از مسعود کیمیایی، «شاخه‌های بید» از امرالله احمدجو، «کشتی آنجلیکا» از محمد بزرگ‌نیا، «روزنه» از جمال شورجه، «گراند سینما» از حسن هدایت، «عبور» از کمال تبریزی و «زرد قناری» از رخشان بنیاعتماد برخی از فیلم‌های بخش مسابقه‌ی این جشنواره بودند.
این جشنواره به‌جز بخش فیلم بلند و فیلم کوتاه، بخش فیلم‌های میان‌مدت نیز داشت!
سال هشتم جشنواره: بهمن 1368
در این دوره «مادر» علی حاتمی فقط در بخش بازیگری و طراحی صحنه و چهره‌پردازی نامزد شد و حتی در میان نامزدهای کارگردانی، بهترین فیلم یا فیلم‌نامه هم جای نگرفت! البته جایزه‌ی بهترین بازیگر نقش اول زن را رقیه چهره‌آزاد و جایزه‌ی بهترین بازیگر نقش دوم مرد را اکبر عبدی برای همین فیلم به دست آوردند. خسرو شکیبایی نیز سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول مرد و داریوش مهرجویی سیمرغ بهترین کارگردانی را برای فیلم «هامون» دریافت کردند. اما بهترین فیلم این دوره «مهاجر» ابراهیم حاتمی‌کیا انتخاب شد. تهمینه میلانی با فیلم «بچه‌های طلاق» و حمید سمندریان با «تمام وسوسه‌های زمین» برای اولین بار در بخش مسابقه حضور داشتند. ناصر تقوایی نیز در این دوره با «ای ایران» و کیارستمی با دو فیلم «مشق شب» و «کلوزآپ» در جشنواره شرکت کرده بودند. البته در بیانیه‌ی هیئت داوران اعلام شد چون «ای ایران» تا لحظات آخر به دست‌شان نرسیده در فرایند ارزیابی قرار نگرفته است.
فیلم «غفلت» نیز توسط ستوان دوم کامران ملکی به‌عنوان اولین فیلم بلند داستانی ارتش جمهوری اسلامی ایران به نمایش درآمد.
در بخش کودک و نوجوان برای اولین بار فیلم‌ها توسط منوچهر نوذری، شهلا ناظریان، جلال مقامی و رفعت هاشم‌پور به‌طور هم‌زمان دوبله شد!
مجید مجیدی کارگردان نامدار سینمای ایران در این دوره در دو فیلم «شنا در زمستان» از محمد کاسبی و «در جست‌وجوی قهرمان» از حمیدرضا آشتیانی‌پور به‌عنوان بازیگر حضور داشت!
سال نهم جشنواره: بهمن 1369
«عروس» بهروز افخمی، «آپارتمان شمارهی 13» یدالله صمدی، «دو فیلم با یک بلیط» داریوش فرهنگ و «پرده‌ی آخر» واروژ کریم‌مسیحی از آثار شاخص بخش مسابقه‌ی این دوره بودند. در این بین فیلم «پرده‌ی آخر» توانست سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین بازیگر نقش دوم زن و مرد و پنج سیمرغ دیگر را از آن خود کند و شگفتی‌ساز شود! «آپارتمان شمارهی 13» نیز توانست سیمرغ بهترین فیلم و بهترین فیلم‌نامه را به دست بیاورد. «دو فیلم با یک بلیط» هم دیپلم افتخار بهترین فیلم و سیمرغ بازیگر نقش اول مرد را دریافت کرد.
این دوره از جشنواره با وجود جدا شدن بخش کودک و نوجوان و مستند، با حضور 178 عنوان فیلم از 23 کشور در 1003 سانس برگزار شد!
هیئت داوران در بیانیه‌ی پایانی خود نسبت به فقر بازر در تجهیزات ساخت فیلم و کیفیت نامناسب صدا و تصویر سالن‌های سینما هشدار دادند. علیرضا شجاع‌نوری سخن‌گوی هیئت داوران در این دوره بود.
در این دوره محسن مخملباف با «نوبت عاشقی» و «شب‌های زاینده‌رود» در جشنواره حضور داشت. دو فیلمی که محتوای آن‌ها نشان‌دهنده‌ی تغییر خط مخملباف بود و اعتراضات به این فیلم‌ها به صحن مجلس و نمازجمعه نیز کشیده شد. در نهایت هر دو فیلم توقیف شد و به نمایش عمومی درنیامد.
سال دهم جشنواره: بهمن 1370
با گذشت یک دهه از آغاز برپایی جشنواره‌ی فجر، زنان نقش پررنگی در جوایز اختتامیه داشتند. رخشان بنیاعتماد با دریافت سیمرغ کارگردانی برای فیلم «نرگس»، عنوان اولین فیلم‌ساز زن برگزیده در این بخش را به نام خود ثبت کرد. انسیه شاه‌حسینی نیز برای نگارش فیلم‌نامه‌ی «آوینار» برنده‌ی دیپلم افتخار شد. تهمینه میلانی هم با فیلم «دیگه چه خبر؟» از سوی مخاطبان و منتقدان تحسین شد. می‌توان گفت اولین رل طنز برای بازیگر زن در سینما مربوط به همین فیلم است.
بخش‌های «آکیرا کوروساوا، شرق، ایمان به فرجام نیک»، «اینگمار برگمان، غرب، تردید و سرگشتگی» و «استادان خاموش سینمای فرانسه» و «دادوستد تصویر و کلام، ادبیات سینمای شوروی» در این جشنواره به نمایش درآمدند.
در این دوره که آخرین دوره‌ی تصدی محمد خاتمی بر وزارت ارشاد نیز بود، فیلم‌هایی چون «نیاز»، «وصل نیکان»، «ناصرالدین‌شاه آکتور سینما»، «شتاب‌زده»، «مسافران»، «دلشدگان»، «خمره»، «دو نفر و نصفی»، «جیب‌برها به بهشت نمی‌روند»، «هور در آتش» و «خانه‌ی خلوت» حضور داشتند.
محمدرضا علیقلی با آهنگ‌سازی ده فیلم «خانه‌ی خلوت»، «بانو»، «دادستان»، «نرگس»، «نیاز»، «بَدوک»، «پرواز در نهایت»، «خمره»، «سهند دریا» و «مرغابی وحشی» از پرکارهای این دوره محسوب می‌شود.
مجید مجیدی نیز با اولین فیلم بلند خود به نام «بَدوک» در جشنواره شرکت کرد که گرچه همراه سیدمهدی شجاعی برنده‌ی دیپلم افتخار فیلم‌نامه شد اما در اکران و نگاه منتقدان چندان اقبال نداشت.
جشنواره فیلم فجر - سال‌های ابتدایی