مقدمه مجله میدان آزادی:در تازه‌ترین صفحه از پرونده «ماجرای انیمیشن ایرانی» به سراغ فهرست بهترین انیمیشن‌های ایرانی با درونمایه داستان‌ها و افسانه‌های بومی رفته‌ایم. این فهرست را به قلم مینو رضایی -نویسنده و منتقد- بخوانید.
قصه‌های عامیانه، افسانه‌ها و شعرهای فولکلور، بخش جدایی‌ناپذیر از حافظه‌ی جمعی ایرانیان‌اند؛ داستان‌هایی که نسل به نسل در شب‌نشینی‌های کنار کرسی، در کوچه و بازار و در قهوه‌خانه روایت شده‌اند. از ماه‌پیشونی و کدو قلقله‌زن و بزبز قندی گرفته تا امیرارسلان نامدار، بلبل سرگشته و کشتی آخر پهلوان پوریای ولی. قصه‌ها و افسانه‌هایی که به‌صورت شعر بیان شوند یا نثر، با گذشت زمان همچنان تازگی و جذابیت خود را حفظ کرده‌اند.
انیمیشن ایرانی نیز از همان سال‌های نخست، در دهه‌های سی، چهل و پنجاه خورشیدی، از ظرفیت گنجینه‌ی شعر و داستان‌های شفاهی بهره گرفت و کوشید با زبان تصویر، حرکت و صدا، روایت‌های کهن را به‌شکلی تازه برای کودکان و خانواده‌ها بازآفرینی کند. اقتباس از افسانه‌های بومی نه‌تنها امکانی برای سرگرمی فراهم می‌آورد، بلکه فرصتی است برای بازشناسی ریشه‌های فرهنگی و معرفی آن به نسل‌های آینده. در سال‌های دهه‌ی شصت تولیدات بسیار کم شد و به جبران این کمبود، دهه‌ی هفتاد و هشتاد تلویزیون ایران محل جولان انیمیشن‌های ژاپنی بود. انیمشن‌هایی شریف و خوب اما کاملاً بی‌نسبت با هویت بومی و به‌خصوص هویت بصری ایرانی. بازگشت و نگاه به طراحی بصری انیمیشن‌های ایرانی به‌خصوص آن‌ها که ساخته‌ی کانون پرورش فکری هستند این شکاف را عمیق‌تر و پرنشدنی‌تر می‌کند.
اما در این فهرست به‌سراغ انیمیشن‌هایی رفته‌ایم که مستقیم یا غیرمستقیم از قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی الهام گرفته‌اند؛ آثاری که نشان می‌دهند چگونه میراث شفاهی می‌تواند در قالب پویانمایی معاصر زنده بماند و با مخاطب امروز ارتباط برقرار کند. در ادامه، از میان انبوه انیمیشن‌های ایرانی ساخته‌شده بر پایه‌ی داستان‌های فولکلور، ده نمونه‌ی شاخص را انتخاب و معرفی کرده‌ایم. با توجه به جایگاه شعر در فرهنگ ایرانی، برخی از آثار معرفی‌شده نیز انیمیشن‌های کوتاه یا کلیپ‌هایی هستند که بر اساس شعرهای شفاهی یا هیچانه‌ها شکل گرفته‌اند. هیچانه همان شعرهای خوش‌آوا و ریتمیک اما بدون معنای خاص است؛ مثل «ده بیست سی چهل» یا «اتل متل توتوله». با در نظر گرفتن این موضوع، فهرست بهترین انیمیشن‌های ایرانی با داستان‌ها و افسانه‌های بومی به این شرح است:
ویدئوکلیپ‌های انیمیشنی بر پایه‌ی قصه‌های عامیانه، شعرهای شفاهی و هیچانه‌ها
انیمیشن «بارون میاد جر جر»، اثر «مهین جواهریان»
1. «بارون میاد جرجر» اثر «مهین جواهریان»
همه‌ی ما در کودکی، وقت باران گرفتن، گروهی دست زده‌ایم و هیچانه‌ی «بارون میاد جرجر/ پشت خونه‌ی هاجر/ هاجر عروسی داره/ دمب خروسی داره» را خوانده‌ایم. «مهین جواهریان» که هنرمند طراح و تصویرگر و آشنا به تصاویر و ادبیات ایرانی است، ویدئوکلیپ «بارون میاد جرجر» را ساخته است. در «بارون میاد جرجرِ» مهین جواهریان، مخاطب واقعاً به عروسی هاجر زیبا در آسمان‌ها می‌رود. عروسی‌ای خیال‌انگیز که با باران در آن وقفه می‌افتد! «بارون میاد جرجر» به سفارش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخته شده است و نباید با کلیپ‌های هم‌نام دیگر اشتباه گرفته شود.
انیمیشن «دویدم و دویدم»؛ اثر «مهین جواهریان»
2. «دویدم و دویدم» اثر «مهین جواهریان»
«دویدم و دویدم» یکی دیگر از هیچانه‌هایی است که بچه‌های ایرانی در دوران کودکی می‌خوانند: «دویدم و دویدم/ سر کوهی رسیدم/ دو تا خاتون رو دیدم/ یکیش به من آب داد/ یکیش به من نون داد...» مهین جواهریان شعر «دویدم و دویدم» را با فیلم‌نامه‌ای از «نورالدین زرین‌کلک» به کلیپی زیبا پر از تصاویری از زیست‌بوم ایرانی تبدیل کرده است.
انیمیشن «لالایی گل پسته-کرمانی»؛ اثر «سارا نامجو»
3. «لالایی‌ها» اثر «سارا نامجو»
لالایی خواندن برای کودکان از اول دنیا بوده است، چون مادران همیشه‌ی تاریخ و همه جای دنیا باید کودکان‌شان را آرام می‌کردند! اما لالایی هر سرزمین خصوصیات خودش را دارد و در ایران که تنوع اقوام و جغرافیا وجود دارد، لالایی‌ها تنوع بیشتری هم دارند. شاید به همین علت «سارا نامجو» وقتی مجموعه‌ی «لالایی‌ها» را می‌ساخت آن‌ها را این‌طور نام‌گذاری کرد: لالایی ترکمنی، لالایی آذری، لالایی خوزستان و... . مجموعه‌ی «لالایی‌ها» سال‌های زیادی حوالی ساعت ده شب به‌عنوان حسن ختام برنامه‌های شبکه پویا پخش و در ذهن کودکان و بزرگسالان ایرانی ماندگار شد. این مجموعه سعی کرده با تصاویر بومی و رنگارنگ، حزن و اندوه ذاتی لالایی‌های ایرانی را به‌سمت خیالی آرام ببرد و برای این کار از موسیقی «فردین خلعتبری» کمک بسیاری گرفته است.
انیمیشن «نمکی»، اثر «هاجر مهاجرانی»
4. «نمکی» اثر «هاجر مهرانی»
کلیپ تحسین‌شده‌ی «نمکی» به کارگردانی «هاجر مهرانی» برگرفته از قصه‌ی «شش درو بستی نمکی/ یه درو نبستی نمکی» و کتاب «کهنه‌های همیشه نو» از مرحوم «مرتضی احمدی» است. ویدئوکلیپ «نمکی» به‌صورت شعر با آواز و موسیقی ایرانی ساخته شده است و «مریم چالش» آهنگساز و از نوازنده‌های موسیقی آن است. همین‌طور طراحی کاراکترها به‌خصوص کاراکتر دیو در این کلیپ، از نکات برجسته‌ی آن است. «نمکی» به سفارش «مرکز گسترش مستند و تجربی» ساخته شده است.
انیمیشن «اتل متل توتوله»، اثر «نورالدین زرین کلک»
5. «اتل متل توتوله» اثر «نورالدین زرین کلک»
هیچانه‌ی آخر این فهرست، معروف‌ترین هیچانه‌ی ایرانی است: «اتل متل توتوله» به کارگردانی «نورالدین زرین‌کلک» و از تولیدات کانون پرورش فکری. این کار ساخته‌ی ۱۳۵۳ است و روی شعر «اتل متل توتوله/ گاو حسن چه جوره»، تصاویری کودکانه بر اساس نقاشی‌های کودکان هفت تا سیزده سال به نمایش درمی‌آید. البته این اتل متل مفصل‌تر از اتل متل معمولی و چهار دقیقه است.
انیمیشن‌های کوتاه با موضوع داستان‌های عامیانه (فولکلور) و افسانه‌ها
حوالی دهه‌ی پنجاه، سرآمدان انیمیشن ایرانی چندین انیمیشن کوتاه با موضوع افسانه‌های عامیانه‌ی ایرانی ساختند. «امیر حمزه دلدار و گور دلگیر» از نورالدین زرین‌کلک، «ملک جمشید» از نصرت کریمی و «ملک خورشید» از علی‌اکبر صادقی از نمونه‌های این مدعا هستند. هر سه‌ی این انیمیشن‌ها یک خط داستان را دنبال می‌کنند: شاهزاده‌ای عاشق پری‌رویی می‌شود که در دست دیوان و جادوگران اسیر است. شاهزاده طی نبرد با دیوان، پری‌رو را نجات می‌دهد و او را به همسری خود درمی‌آورد. این سه انیمیشن با تکنیک‌های تصویرگری و نگارگری ایرانی و هرکدام با زیبایی خاص خود ساخته شده‌اند. درواقع هر سه کاری که نام برده شد از لحاظ بصری می‌توانند تا همیشه مرجع باشند و از لحاظ داستانی ساده و بی‌منطق‌ا‌ند؛ درست همان‌طور که در افسانه‌ها به گوش‌مان خورده است. این میان کار «امیرحمزه دلدار و گور دلگیر» لایه‌های طنز بیشتری دارد. در ادامه به معرفی چند نمونه کار کوتاه می‌پردازیم که عموماً افسانه‌های عاشقانه‌اند با پایان خوش وصال عاشقان.
انیمیشن «ملک خورشید»، اثر «علی اکبر صادقی»
6. «ملک خورشید» اثر «علی‌اکبر صادقی»
ملک خورشید، خورشیدشاه و معشوقه‌ی خورشید در بسیاری از منظومه‌های عاشقانه‌ی فارسی حضور دارند؛ ازجمله «فلک‌ناز و خورشیدآفرین» و «خورشیدشاه» در داستان «سمک عیار». «ملک خورشید» ساخته‌ی «علی‌اکبر صادقی» است و داستانی برگرفته از باقی قصه‌های عاشقانه و گاه حماسی فارسی دارد. ملک خورشید در اتاقی پنهان در قصرش، تابلویی کشف می‌کند که تصویر دختری زیبارو بر آن نقش بسته است. او به‌شدت عاشق دختر می‌شود و راه پرخطری را پیش می‌گیرد تا او را به دست آورد. راهی که هفت خوان دارد! ازجمله جنگ با دیو سپید، جنگ با دیو سیاه، سفر با اسب بالدار و نبرد نهایی با اژدها. درست بعد از وصال ملک خورشید و شاهزاده‌خانم، او از خیال بیرون می‌آید و همچنان خود را پای تابلوی نقاشی می‌بیند. فیلم‌نامه‌ی انیمیشن کوتاه «ملک خورشید» را «پرویز دوائی»، «احمدرضا احمدی» و «علی‌اکبر صادقی» نوشته‌اند. این انیمیشن داستان و ساختار پیچیده‌ای ندارد اما از لحاظ کار بصری ایرانی درجه‌یک است. علی‌اکبر صادقی «ملک خورشید» را مانند تابلوهای نقاشی قدیمی و حتی پرده‌خوانی اتود زده است. «ملک خورشید» کاری است بدون دیالوگ، در شانزده دقیقه، به سفارش کانون پرورش فکری و ساخته شده در سال ۱۳۵۴.
انیمیشن «ملک جمشید»، اثر «نصرت کریمی»
7. «ملک جمشید» اثر «نصرت کریمی»
«ملک محمود» و «ملک جمشید» از کودکی بسیار با هم عیاق و دوست بودند؛ ملک محمود فرزند پادشاه و ملک جمشید فرزند وزیر دست راست. وزیر دست چپ که به این رابطه حسودی می‌کند آن‌قدر زیر گوش ملک محمود بد می‌گوید تا او ملک جمشید را از خود می‌راند. ملک جمشید سفری دور را آغاز می‌کند و در سفرش عاشق دختر شاه پریان می‌شود که گرفتار دیو است. «ملک جمشید» نبرد با دیو را آغاز می‌کند و داستان ادامه دارد. انیمیشن «ملک جمشید» ساخته‌ی «نصرت کریمی» است در سال ۱۳۴۵. این انیمیشن از لحاظ بصری و طراحی فضا بسیار بسیار ایرانی است و «فریده توفیقی»، «پروین تیموری» و «نفیسه ریاحی» نقاشان و طراحان آن هستند. «ملک جمشید» احتمالاً از اولین کات اوت‌های میهنی باشد. این انیمیشن به سفارش اداره کل سینمایی کشور و در نه دقیقه تولید شده است.
انیمیشن «جان و باران»، اثر «سارا نامجو»
8. «جان و باران» اثر «سارا نامجو»
«جان و باران» اثری است از «سارا نامجو» و حاصل کار مرکز گسترش مستند و تجربی. شاهزاده‌ای عاشق دختری می‌شود که در قصری گرفتار جادوگر است. جادوگر در ازای قبول کردن خواستگاری شاهزاده از دختر، شرط می‌گذارد که شاهزاده مرغوب‌ترین بافه‌ها را برایش بیاورد. شاهزاده به سفری پرخطر می‌رود که در پایانش قصه‌ی فرش سرخ ایرانی رقم می‌خورد. «جان و باران» که یک کار بی‌دیالوگ است، از نظر فضاسازی از نقش‌های اسلیمی و ختایی کمک بسیاری گرفته است.
انیمیشن‌های سینمایی ایرانی با موضوع افسانه‌ها و داستان‌های فولکلور ایرانی کم نیستند اما علت ناشناخته ماندن آن‌ها شاید این باشد که تا همین چند سال پیش، انیمیشن‌های سینمایی در ایران اکران عمومی نداشتند.
.jpg?ver=WNX3Dh98mXUJgr3RWr-BvQ%3d%3d)
انیمیشن «افسانه‌ی پهلوان روشن»، اثر «سلمی افکاری»
9. «افسانه‌ی پهلوان‌روشن» اثر «سلمی افکاری»
«روشن»، پسر پهلوانی نامدار است. پهلوانی که در راه مبارزه با ظلم خوانین و اربابان چشم‌هایش را از دست می‌دهد و روشن به همین دلیل به «کوراوغلو» یعنی پسری که پدرکور است معروف می‌شود. روشن، بزرگ می‌شود و روزی در قالب یاغی بازمی‌گردد تا انتقام پدرش را از پاشا بگیرد اما این میان با دسیسه و خیانت مواجه می‌شود. «افسانه‌ی کوراوغلو» یکی از افسانه‌های عاشیقی و فولکلور اهالی آذربایجان است که «مسعود اباذری» در سینمایی «افسانه‌ی پهلوان‌روشن» آن را نوشته و «سلمی افکاری» به تصویر درآورده است.
انیمیشن «شنگول و منگول»، اثر «کیانوش و فرزاد دالوند»
10. «شنگول و منگول» اثر «کیانوش و فرزاد دالوند»
بزبز قندی یا شنگول و منگول و حبه‌ی انگور یکی از مهم‌‌ترین قصه‌های کهن ایرانی است که نسخه‌ی جهانی آن به «گرگ و هفت بزغاله» معروف است. «کیانوش و فرزاد دالوند» در آخرین اثر سینمایی خود یعنی «شنگول و منگول» اقتباسی آزاد از این اثر ارائه داده‌اند. شنگول و منگول به‌عکس داستانش، فضا و طراحی کاملاً غیرایرانی دارد و حتی در کشورهایی چون چین به‌عنوان «گول‌های کونگ‌فوکار» معروف است. «شنگول و منگول» یکی از پرفروش‌ترین انیمیشن‌های ایرانی در گیشه‌ی ایران و خارج از کشور و همچنین یکی از پرجایزه‌ترین آن‌هاست.