مجله میدان آزادی: اطلاعی در دست نیست که صائب تبریزی، این شاعر بلندآوازه‌ی پارسی، در چه روزی متولد شده و در کدامین روز، چشم از جهان فروبسته است؛ اما با محاسبه‌ی ابجد نام او که 103 است، صدوسومین روز از سال یعنی دهم تیرماه را «روز بزرگداشت صائب تبریزی» نامیده‌اند. به همین مناسبت، خانم «زهرا براتی» کارشناس زبان و ادبیات فارسی در یادداشتی به بررسی شعر صائب و دوران زندگانی او پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:
مبتلا به درد سخن
در کتاب‌های تاریخ ادبیات از شعر دوره‌ی صفوی بهعنوان دوره‌ی انحطاط ادبی و ابتذال شعر فارسی یاد می‌شود. اما این دوره از نظر تعداد شاعران و حجم اشعار به جا مانده یکی از پربارترین ادوار شعر فارسی است. ایرادات زبانی و دستوری و پیچیده‌گویی و فراوانی مضامین از دلایل اصلی نقد منتقدان به شعر این عصر است. شاید نکته‌ای که این منتقدان به آن توجه نداشتند سیر تکامل شعر فارسی و نقش این دوره در آن است. شعر فارسی که بنا بر نظر بعضی از اساتید در اشعار حافظ به اوج خودش می‌رسد و بنا بر نظر بعضی دیگر همان جا پایان می‌یابد، بعد از حافظ هم ادامه دارد و در واقع این عصر آغاز مردمی شدن ادبیات است.
تغییرات فرهنگی و اجتماعی در عصر صفوی سبب می‌شود تا مخاطب شعر از طبقات بالای اجتماع و از انحصار اربابان قلم خارج شود. شاعران این عصر پسند مردم را در سرایش اشعار خود در نظر می‌گرفتند و سعی می‌کردند با زبانی نزدیک به زبان مردم روزگار خود شعر بگویند. همچنین شاعران این دوره برای اینکه اثبات کنند هنوز مضامین تازه‌ای باقی مانده است، تلاش بسیاری در راستای کشف و به نظم کشیدن این مضامین بدیع داشته‌اند.
صائب تبریزی از نامدارترین شاعران عصر صفوی و سبک هندی است. از صائب دیوان نسبتاً بزرگی به دست ما رسیده است. او نیز مانند شاعران هم‌عصر خود در پی یافتن مضامین تازه بوده است.
یک عمر می‌توان سخن از زلف یار گفت
در بند آن مباش که مضمون نمانده است
صائب بنا بر قول تذکره‌نویسان شاعری «زودشعر» بوده، آن‌چنان که اگر مصرعی از شاعری می‌شنید فوراً با ساختن مصرعی دیگر آن را کامل می‌کرد. دیگر ویژگی او در سرودن اشعار، آسان‌گیری و آسان‌پسندی است که سبب شده این شاعر گوی سبقت را از دیگر شاعران این دوره برای گفتن مضامین بدیع برباید. اما باید توجه داشت آنچه سبب شهرت این شاعر در عصر خودش و ادوار بعد شده، تنها کثرت اشعارش نیست.
آن‌طور که در تذکره‌ها آمده صائب خانواده‌ای ثروتمند داشته است. جوانی این شاعر در دوران طلایی شاه عباس، یکی از قدرتمندترین شاهان ایرانی گذشت. او در این دوران سفرهایی به مکه و عثمانی و کابل و کشمیر داشته و همچنین شش سال در هند به سر برده و وقتی به ایران بازمی‌گردد به اوج پختگی ادبی رسیده است. همه‌ی این‌ها تجربیاتی است که در کنار ذوق شاعر، به رنگارنگی مضامین اشعار او کمک می‌کند. توجه شاعر به مشکلات مردمان زمانه از اسباب شهرت او در آن روزگار است. او نه‌تنها به زبان مردم روزگار خود سخن می‌گفت بلکه شریک غم و درد آن‌ها بود و چنان سوزناک از روزگار شکایت می‌کرد که دل هر مخاطبی را به درد می‌آورد. علاوه بر این او به مضامین عاشقانه، اخلاقی و عرفانی توجه داشته و با نازک‌خیالی و ذوق سرشارش تصاویر منحصربه‌فردی را خلق کرده است. صائب ستایشگر نیکی، پاکی، مهربانی و اخلاق والای انسانی است.
شاهباز معرفت را شاهبال این است و بس
باطن خود را مزین کن به اخلاق جمیل
صائب از توانایی‌های ادبی خود بی‌خبر نبوده است و در اشعارش گاه به ستایش خویش می‌پردازد. او سخن خود را دلکش می‌داند، هر کسی را لایق شنیدن اشعار خود نمی‌داند و خود را بهعنوان استاد سخن معرفی می‌کند. با این حال استاد سخن با وجود تمام توانایی‌ها‌یش، به درد سخن مبتلاست و آن‌چنان که از اشعارش مشخص است از این درد شکایت دارد. صائب تبریزی طبق گفته‌ی تذکره‌نویسان نزدیک به هشتاد سال عمر کرده و در تمام لحظات عمرش به شعر اندیشیده است. احتمال دارد که این قبیل اشعار را در اواخر عمر خود سروده باشد. سال‌های پایانی عمر صائب مقارن است با پادشاهی شاه صفی. وضع اجتماعی این دوره و کشتارها و اتفاقات ناخوشایند این دوران، احتمالاً سبب بی‌رونق شدن شعر و ادبیات شده است و صائب نیز که عمری تلاش خود در راه سخن را بیهوده پنداشته است، زبان به شکایت گشوده:
صائب مرا ز درد سخن خورد و خواب نیست
کو عیسی‌ای که چاره‌ی درد سخن کند
چون نریزد از زبان ما صفیر دل‌خراش
چون قلم درد سخن ما را گریبان چاک کرد
در دبستان وجود از تیره‌بختی چون قلم
رزق من کوتاهی عمرست از گفتار خویش
اما چرا مخاطب امروز چنان که باید از شعر صائب استقبال نمی‌کند؟
نگاه منفی به شعر سبک هندی، نتیجه سال‌ها بی توجهی اساتید بزرگ ادبیات به این سبک است. رویکرد سخت گیرانه بعضی از اساتید همچنان در فضای دانشگاهی ادبیات مشاهده می‌شود و برای تغییر این دیدگاه فضای بازی لازم است که محقق بدون داشتن پیش فرض و با رویکردی بی طرفانه به بررسی شعر این دوره بپردازد. خدمات بی شمار این اساتید به زبان و ادبیات فارسی را نمی‌توان انکار کرد اما این تصور که نظر ایشان در تمام مسائل صحیح است، سبب می‌شود تا مسیر پژوهش در بعضی مسائل ادامه پیدا نکند و اسرار دوره‌ای از شعر فارسی هیچگاه برای ما روشن نشود. پژوهش ادبی در هیچ زمینه‌ای به پایان نخواهد رسید و همیشه مسائلی وجود دارد که از نظر پیشینیان پنهان مانده است. در کنار این مسائل، پیچیدگی اشعار صائب به طبع فارسی زبان امروز خوش نیامده است و در لابلای انبوه اشعار و مضامین سخت و غریب کم‌تر کسی به توانایی این شاعر در دنیای شاعرانه خویش، پی برده است.
حیف و صد حیف که در دایره امکان نیست
اهل دردی که به درد سخن ما برسد
دو پیشنهاد برای شروع صائب‌خوانی
از جمله تلاش‌های صورت گرفته در راستای صائب پژوهی می‌توان به تصحیح دیوان صائب توسط محمد قهرمان اشاره کرد. این تصحیح با استفاده از نسخه‌های معتبر انجام شده و در شش جلد به چاپ رسیده. با توجه به حجم دیوان، مصحح اشعار را بر اساس حروف الفا و نیز وزن اشعار مرتب کرده است که استفاده از آن را تا حدود زیادی آسان می‌کند. همچین استاد قهرمان گزیده‌ای نیز از اشعار صائب و دیگر شاعران سبک هندی به چاپ رسانده‌اند. این کتاب نیز برای شناخت شعر این دوره پیشنهاد مناسبی است.
منابع
صائب تبریزی، حسن کمالی، مجله‌ی آینده، مهر 1305، شماره‌ی 12
صائب تبریزی- شاعر زمانه‌ی خود، محمد امین ریاحی، مجله‌ی یغما، فروردین 1355، شماره‌ی 1
مطلب مرتبط:
زیبا‌ترین تک‌بیت‌های صائب تبریزی