مجله میدان آزادی: بیست‌وچهارمین صفحه از پرونده «هزار و یک سریال» را با مروری بر سریال پر تنش و پر اضطراب «فرار از زندان» خواهیم گشود. این سریال ساخته‌ی پل شیورینگ است که طی 12 سال، از اوت ۲۰۰۵ تا می ۲۰۱۷ در پنج فصل مخاطبان ثابت خود را داشت. نقد و بررسی این سریال را به قلم سید حسام فروزان در ادامه بخوانید:
فرار کن تا آزاد شوی!
اگر در اواسط دهه‌ی هشتاد در ایران زندگی کرده باشید و اهل فیلم و سریال هم بوده باشید حتماً از اولین تجربه‌های مواجه شدن با سریالهای روز آمریکایی خاطرات خوشی دارید. در سال‌های میانی این دهه، فیلم‌ها روی سی‌دی دست به دست می‌شد و هر فیلم سینمایی بسته به زمانش دو یا سه سی‌دی جا می‌گرفت. تب رشد تکنولوژی بالا بود و همه‌ی جهان با کمی فاصله از اروپا و آمریکا پدیده‌های تازه‌ای مانند دی‌وی‌دی را تجربه می‌کردند. در همین حال و هوا، سی‌دی‌های سریال Lost یا «گمشدگان» در خانه‌ها دست به دست می‌شد و ما برای اولین بار هم‌زمان با مردم آمریکا محصولات درجه‌یک شبکه‌های تلویزیونی آمریکایی را به‌رایگان تماشا می‌کردیم. سریال Lost جذابیت زیادی داشت و بینندگان متوجه شدند این سبک سریالسازی از زمین تا آسمان با سریالسازی ایرانی تفاوت دارد. زیرنویس فارسی سریال خوب بود و کیفیت تصاویر و داستان و شخصیت‌پردازی آن‌قدر درجه‌یک بود که بسیاری معتاد شدند! و شب تا صبح بیدار ماندند تا همه‌ی قسمت‌ها را ببینند و بفهمند بالاخره «آخرش چی می‌شه»!
پس از این سریال، سریال پلیسی و جنایی «24» نیز به همین ترتیب به جامعه‌ی مخاطبان ایرانی راه یافت و این موج تازه را تثبیت کرد. شبکه‌ی فاکس در پی موفقیت Lost و 24، سریال «فرار از زندان» را ساخت. یک درام و اکشن و تریلر حیرت‌انگیز با ایده‌ی مرکزی فرار از زندان که از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۷ در پنج فصل و نود قسمت پخش شد و یکی از بهترین سریالهای دوران خود بود.
سریال «فرار از زندان»
داستان سریال «فرار از زندان»
اگر بخواهیم کل داستان سریال را در یک خط تعریف کنیم، باید بگوییم «فرار از زندان» داستان فرارهای متعدد دو برادر زبر و زرنگ از زندان‌های متعدد است. در فیلم‌هایی مانند «پاپیون»، «فرار از آلکاتراز» یا «فرار بزرگ» همین الگوی داستانی را دیده‌ایم، اما اینجا قضیه فرق می‌کند. قصه‌ی فرار و طرح و توطئه و تعلیق و گره‌گشایی فیلم‌نامه‌ی «فرار از زندان» آن‌قدر جذاب چیده و اجرا شده که پنج فصل پیاپی مخاطب را به‌دنبال خود می‌کشاند. البته خرده‌داستان‌های سیاسی و عاشقانه و اکشن فراوانی در حین این فرارهای پی در پی اتفاق می‌افتد.
خلاصه‌ی داستان فصل اول
لینکلن باروز جوان تنومندی است که به اتهام قتل برادر معاون رئیس‌جمهور به زندان فاکس ریور منتقل شده. حکم نهایی او اعدام است. مایکل اسکارفیلد برادر کوچک‌تر لینکلن، با توجه به شواهدی که بی‌گناهی لینکلن را اثبات می‌کنند تصمیم می‌گیرد هر طور شده او را از زندان فراری دهد. مایکل یک مهندس سازه است که هوش و نبوغ بی‌نظیری دارد. او نقشه‌ی کامل زندان را به‌شکل تصویری عجیب روی بدنش خالکوبی می‌کند و به جرم یک دزدی مسلحانه‌ی ساختگی از بانک، به همان زندان فاکس ریور منتقل می‌شود. مایکل و هم‌دستانش متوجه می‌شوند یک تشکیلات امنیتی مخفی به نام «سازمان» برای لینکلن پاپوش دوخته است. در پایان فصل اول هشت نفر از زندانیان موفق به فرار می‌شوند. فصل اول بیست و دو قسمت است که از ۲۹ آگوست ۲۰۰۵ تا ۱۵ می ۲۰۰۶ پخش شد و از بهترین فصل‌های سریال محسوب می‌شود.
فصل اول سریال «فرار از زندان»
خلاصه‌ی داستان فصل دوم
فصل دوم به سرنوشت هشت نفری می‌پردازد که موفق شده‌اند از زندان فرار کنند. پس از فرار موفقیت‌آمیز، مایکل و لینکلن به‌دنبال یافتن مدرکی هستند که بی‌گناهی لینکلن را ثابت کند. در این فصل، آن‌ها با موانع و تعقیب و گریزی شدید روبه‌رو می‌شوند و مجبورند هویت خود را مخفی کنند. فصل دوم در بیست و دو قسمت از ۲۱ آگوست ۲۰۰۶ تا ۲ آوریل ۲۰۰۷ از شبکه‌ی فاکس پخش شد.
فصل دوم سریال «فرار از زندان»
خلاصه‌ی داستان فصل سوم
فصل سوم در سیزده قسمت از ۱۷ سپتامبر ۲۰۰۷ تا ۱۸ فوریه ۲۰۰۸ پخش شد. در انتهای فصل دوم از هشت فراری زندان، سه نفر کشته می‌شوند و یکی به پلیس پناه می‌برد. چهار نفر باقیمانده که قهرمانان سریال هم جزو آن‌ها هستند به پاناما می‌گریزند. آنجا مایکل به‌خاطر قتل به زندان سونا منتقل می‌شود. در فصل سوم، مایکل و لینکلن و البته کارآگاه ماهون و زندانیان سابق چون سوتره و بگ‌ول در این زندان با شرایط بسیار سختی روبه‌رو می‌شوند و مجدداً باید برای فرار برنامه‌ریزی کنند.
فصل سوم سریال «فرار از زندان»
خلاصه‌ی داستان فصل چهارم
فصل چهارم در بیست و دو قسمت از اول سپتامبر ۲۰۰۸ تا ۱۵ می ۲۰۰۹ منتشر شد. در این فصل مایکل و لینکلن به ایالات متحده بازمی‌گردند و با یک سازمان تروریستی به نام «سِکویا» درگیر می‌شوند. آن‌ها مجبورند برای نجات جان خود و اطرافیان‌شان، با این سازمان مبارزه کنند.
در ابتدا قرار بود فصل چهارم آخرین فصل سریال باشد. اما با توجه به استقبال تماشاگران، سازندگان تصمیم می‌گیرند دو قسمت دیگر نیز به‌عنوان پایان‌بندی نهایی به مشتاقان سریال هدیه دهند. این دو قسمت با عنوان «فرار نهایی» به‌صورت تله‌فیلم در ۲۷ می ۲۰۰۹ منتشر شدند.
فصل چهارم سریال «فرار از زندان»
خلاصه‌ی داستان فصل پنجم
استقبال بی‌نظیر از «فرار از زندان» کمپانی فاکس را ترغیب کرد که پس از هشت سال از پایان فصل چهارم، ادامه‌ی داستان را از سر بگیرد. فصل پنجم از ۴ آوریل ۲۰۱۷ تا ۳۰ می همان سال پخش شد و شگفتی طرفداران سریال را در پی داشت. با توجه به اتفاقاتی که در این مدت در جهان سیاست روی داده بود، پای داعش هم به سریال «فرار از زندان» باز شد. این فصل در واقع روایت بازگشت عجیب مایکل به زندگی است. در این فصل مشخص می‌شود که مایکل زنده است و در زندانی در کشور یمن زندانی شده و حافظه‌اش را از دست داده. لینکلن و دوستانش برای نجات مایکل به یمن می‌روند و در آنجا با یک توطئه‌ی بزرگ بین‌المللی روبه‌رو می‌شوند. فصل پنجم در نه قسمت سریال را به پایان می‌رساند.
فصل پنجم سریال «فرار از زندان»
در سال‌های بعد زمزمه‌هایی مبنی بر ساخته شدن فصل ششم هم شنیده شد اما بالاخره کمپانی فاکس اعلام کرد که «فرار از زندان» برای همیشه تمام شده است.
سازندگان «فرار از زندان» چه کسانی هستند؟
پل شیورینگ نویسنده، تهیه‌کننده و کارگردان «فرار از زندان» متولد ۱۹۶۸ در ایلینوی آمریکاست. او فارغ‌التحصیل دانشکده‌ی فیلم و تلویزیون یوسی‌ال‌ای است و تا پیش از «فرار از زندان» در دو پروژه‌ی 36K و «مرد جداافتاده» با بازی وین دیزل مشارکت داشته. او در سال ۲۰۰۴ ایده‌ی سریال «فرار از زندان» را به کمپانی فاکس قرن بیستم ارائه می‌کند اما به‌خاطر داستان عجیبش پذیرفته نمی‌شود. پس از موفقیت سریالهای Lost و ۲۴، شبکه‌ی فاکس موافقت می‌کند که «فرار از زندان» را در قالب یک مینی‌سریال بسازد. حتی شایعه‌ای هست که می‌گوید قرار بوده استیون اسپیلبرگ قرار کار را در دست بگیرد که در نهایت همکاری او در این پروژه منتفی می‌شود.
اصرار پل شیورینگ بر ایده‌اش باعث شد یکی از پربیننده‌ترین سریالهای دو دهه‌ی اخیر ساخته شود. «فرار از زندان» به یکی از طولانی‌ترین سریالهای دوران خود تبدیل شد و به‌مدت دوازده سال تماشاگران مشتاق را با خود همراه کرد. کارگردانان زیادی با این پروژه همکاری داشتند؛ ازجمله بای راث، کوین هوکس، دوایت اچ لیتل، کارن گاویولا، میشل سویتزر، گری یایتانس، وینسنت می‌سیانو و میلان چیلوف.
بازیگران اصلی سریال نیز از نقاط قوت آن هستند: دومینیک فورسل، ونتورث میلر، آموری نولاسکو، روبرت نپر، سارا وین کالیس، وید ویلیام، ویلیام فیکنر و پل آدلستین. پل شیورینگ مدت‌ها به‌دنبال بازیگر نقش مایکل گشت و از بازیگران زیادی تست گرفت. در نهایت، فقط یک هفته مانده به فیلم‌برداری، سر و کله‌ی ونتورث میلر پیدا شد و وقتی شیورینگ او را دید گفت خودش است! او به‌دنبال چهره‌ی خاص کاراکتری مرموز بود که بتواند پیچیدگی‌های شخصیت مایکل را نشان دهد.
بازیگران سریال فرار از زندان در یک قاب
دومینیک فورسل (پرسل) بازیگر استرالیایی سریال در نقشی هرکول‌مانند در کنار میلر قرار گرفت تا زوج مایکل و لینکلن کامل شود. صحنه‌های اکشن و و درگیری با حضور هرکول داستان، جان تازه‌ای می‌گیرد. سارا وین کالینز هم در نقش سارا تانکردی جایگاه مهمی در شکل‌گیری درام دارد. به‌طور کلی بازی‌های حساب‌شده و تأثیرگذار یکی از عوامل اصلی جذابیت «فرار از زندان» است.
حالا که بحث جذابیت سریال شد، باید به موسیقی حیرت‌انگیز رامین جوادی هم اشاره کنیم. موسیقی تیتراژ «فرار از زندان» از آن آهنگ‌هایی است که میزان آدرنالین بدن را بالا می‌برد! و هر بار که شنیده می‌شود حس هیجان و تعلیق و دلهره را در تماشاگر زنده می‌کند و همین باعث شد این موسیقی در سال ۲۰۰۶ نامزد جایزه‌ی امی شود.
اما عامل اصلی جذابیت سریال بدون شک فیلم‌نامه‌ی دقیق و سنجیده‌ی اثر است. نوعی جنون و بی‌پروایی در روایت این داستان وجود دارد که تماشاگر را آچمز می‌کند. بیننده‌ی این سریال بارها شگفت‌زده شده و رودست خورده است و نمی‌تواند انگیزه و هدف شخصیت‌ها و روند داستان را حدس بزند. همین که هیچ اتفاقی در این داستان غیرممکن نیست بر جذابیت آن می‌افزاید.
از دیگر ویژگی‌های بارز این سریال، طراحی دقیق و پیچیده‌ی عملیات فرار از زندان است که در هر فصل با جزئیات بیشتری به تصویر کشیده می‌شود. روابط بین شخصیت‌ها هم از نقاط قوت کار است. سریال «فرار از زندان» به روابط بین شخصیت‌های اصلی، به‌خصوص مایکل و لینکلن می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این روابط در طول داستان تغییر می‌کنند. هیجان و تعلیق هم که لازمه‌ی این ژانر است در تمامی فصل‌ها به‌مقدار کافی دیده می‌شود. صحنه‌های اکشن و تعقیب و گریز و همچنین پیچش‌های داستانی، هیجان و تعلیق بالایی را برای بیننده ایجاد می‌کنند.
الگوی فرد علیه سیستم
درون‌مایه‌ی «فرار از زندان» از مضامینی بهره می‌گیرد که باب سلیقه‌ی تماشاگران آمریکایی و جهانی است؛ همان نبرد خیر و شر ازلی و ابدی. مایکل در مقام قهرمانی که قرار است تماشاگر با او هم‌ذات‌پنداری کند ممکن است خودش ماشه را نکشد اما برای نجات برادرش حاضر است هر کاری بکند. نقطه قوت شخصیت‌پردازی درام این است که شخصیت‌ها خاکستری هستند و با شخصیت‌های تخت و سیاه و سفید مواجه نیستیم. موضوع شورش فرد علیه سیستم‌های سلطه‌گر و مبارزه با فساد سازمان‌یافته نیز همیشه برای تماشاگران جذابیت داشته است. مردم دوست دارند از مافیای پشت پرده‌ی قدرت باخبر شوند و قهرمان‌شان موفق شود همه‌ی دست‌های پشت پرده را نابود کند و صلح و عدالت را برقرار سازد. مایکل می‌تواند نماد آمریکا باشد (درست مثل فیلم «پدرخوانده» ۲) که باید با یک سیستم مخوف قدرت‌گرفته در ساختار دموکراسی آمریکا مبارزه می‌کند. متن قصه به جدال شهروندان با سیستم امنیتی‌قضایی پیچیده و هزارلایه‌ی ایالات متحده می‌پردازد و نقد بسیار صریحی را ارائه می‌دهد که لایه‌های مختلف سیستم را آلوده تصویر می‌کند.
اما در نهایت مثل بیشتر فیلم‌ها و سریالهای آمریکایی کلیت سیستم زیر سؤال نمی‌رود، بلکه جریانی انحرافی افشا می‌شود که باید نابود شود تا دموکراسی مقدس آمریکایی سالم بماند. موضوع تهدید دائمی در جامعه‌ی آمریکا یک مسئله‌ی حیاتی است. جامعه‌ای که گویی مبتنی بر دلار و اسلحه است و فرد برای حفظ خود باید همیشه آماده‌ی مبارزه باشد. شخصیت‌های «فرار از زندان» همیشه یا در حال فرار از چیزی هستند یا برای فرار نقشه می‌کشند. این درون‌مایه، تعلیق و کششی دائمی را در کل سریال ساری و جاری می‌کند.
مبحث مهم شخصیت‌پردازی
در «فرار از زندان» با یکی از بهترین نمونه‌های شخصیت‌پردازی پیچیده و دقیق مواجه هستیم. این سریال با معرفی شخصیت‌هایی که هریک انگیزه‌ها، ترس‌ها و ضعف‌های خاص خود را دارند، توانسته است داستانی جذاب و پر از تعلیق خلق کند. شخصیت‌های اصلی سریال، مانند مایکل اسکافیلد و لینکلن باروز، نه‌تنها از لحاظ فیزیکی و ذهنی قوی هستند، بلکه در طول داستان با چالش‌های روان‌شناختی و اخلاقی متعددی نیز مواجه می‌شوند. این ویژگی‌ها باعث می‌شود تا بیننده بتواند با آن‌ها هم‌ذات‌پنداری کند و در جریان داستان همراه‌شان شود. مایکل که در ابتدا به‌عنوان یک نابغه‌ی خونسرد و منطقی معرفی می‌شود، در طول داستان با بحران‌های اخلاقی و احساسی دست و پنجه نرم می‌کند که باعث می‌شود جنبه‌های جدیدی از شخصیت او آشکار شود.
شخصیت‌های مثبت
۱. مایکل اسکافیلد
- ویژگی‌ها: مایکل شخصیت اصلی و یکی از قهرمانان سریال است. او مهندس سازه‌ای باهوش و خلاق است که برای نجات برادرش، لینکلن باروز از زندان تلاش می‌کند. مایکل نقشه‌های پیچیده‌ای را طراحی می‌کند تا برادرش را از اعدام نجات دهد.
- نقش: او نماد وفاداری، نبوغ و اراده‌ی قوی است و برای هدف خود از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کند.
ونتورث میلر در نقش مایکل اسکافیلد در سریال «فرار از زندان»
2. لینکلن باروز
- ویژگی‌ها: لینکلن برادر مایکل است که به ناحق به جرم قتل محکوم شده. او فردی قوی، بااراده و وفادار است.
- نقش: لینکلن بیشتر به‌عنوان یک قربانی نمایش داده می‌شود که با کمک برادرش سعی در اثبات بی‌گناهی خود دارد.
دومینیک فورسل در نقش لینکلن فورسل
3. سارا تانکردی
- ویژگی‌ها: سارا دکتر زندان فاکس ریور است که بعداً به یکی از هم‌دستان مایکل تبدیل می‌شود. او زنی مهربان و باوجدان است که به‌مرور زمان به مایکل علاقه‌مند می‌شود.
- نقش: او در سریال نماد انسانیت و شفقت است و نقش مهمی در کمک به فرار مایکل و تیم او دارد.
سارا کالینز در نقش سارا تانکردی در سریال «فرار از زندان»
شخصیت‌های منفی
1. تی-بگ
- ویژگی‌ها: تی-بگ یکی از خطرناک‌ترین و بی‌رحم‌ترین شخصیت‌های سریال است. او به‌دلیل جرایم جنسی و قتل به زندان افتاده و اخلاقیات برایش بی‌معناست.
- نقش: او نمایانگر نیروی شر و اعمال شیطانی در سریال است و اغلب به‌عنوان تهدیدی برای دیگر شخصیت‌ها ظاهر می‌شود.
رابرت نپر در نقش تی-بگ در سریال «فرار از زندان»
2. الکساندر ماهون
- ویژگی‌ها: ماهون یک مأمور اف‌بی‌آی است که وظیفه دارد فراری‌ها را دستگیر کند. او فردی زیرک، مصمم و در عین حال پیچیده است که بارها در تصمیماتش از اخلاقیات عدول می‌کند.
- نقش: ماهون یک آنتاگونیست پیچیده است که بعدها به یکی از هم‌دستان مایکل تبدیل می‌شود. او در ابتدا نمایانگر قانون و عدالت است، اما به‌مرور زمان نشان می‌دهد که خود نیز مشکلات شخصی و اخلاقی دارد.
ویلیام فیکنر در نقش الکساندر ماهون در سریال «فرار از زندان»
خوب‌ها، بدها و حاشیه‌های فراوان
«فرار از زندان» از زمان پخش بسیار تحسین شده است. در سال ۲۰۰۵ در مراسم گلدن گلوب برنده‌ی جایزه‌ی بهترین سریال درام شد. در جوایز برگزیده‌ی مردم در سال ۲۰۰۶ هم اول شد. در سایت IMDb امتیاز ۸٫۳ از ۱۰ برای سریال ثبت شده است که رتبه‌ی بالایی است. این اولین سریالی است که با تکنولوژی Blue Ray پخش می‌شود و کیفیت صدا و تصویری فراتر از حد تصور را برای بینندگان آن روزها به ارمغان آورده بود.
«فرار از زندان» از آن سریال‌هایی است که حاشیه‌های ریز و درشت هم زیاد داشته است. مثلاً در سال ۲۰۰۶ دو برادر مدعی شدند شبکه‌ی فاکس این سریال را از روی زندگی آن‌ها اقتباس کرده. پخش سریال در بسیاری از زندان‌ها ممنوع اعلام شد چراکه چندین مورد فرار از زندان با الهام گرفتن از طرح‌های مایکل گزارش شد! شورش در زندان و خودمختار شدن زندانیان در فصل سوم از ماجرایی واقعی در سال ۱۹۹۲ در برزیل الهام گرفته شده است. اعتصاب سراسری نویسندگان و فیلم‌نامه‌نویسان آمریکا در سال ۲۰۰۷ نیز ضربه‌ی سختی به سریال زد و باعث شد فصل سوم تنها در سیزده قسمت سرهم‌بندی شود.
بد نیست به حاشیه‌های دیگر سریال هم اشاره‌ای کوتاه داشته باشیم.
افت کیفیت داستان: یکی از بزرگ‌ترین حواشی سریال، انتقادات به افت کیفیت داستان در فصل‌های بعدی بود. بسیاری از طرفداران معتقد بودند که فصل اول سریال به‌عنوان یک داستان منسجم و جذاب عمل کرد، اما در فصل‌های بعدی، داستان پیچیده‌تر و غیرمنطقی‌تر شد. این انتقادات به‌ویژه در فصل چهارم و پنجم سریال به اوج خود رسید.
تاثیرات فرهنگی: «فرار از زندان» به‌دلیل موضوعات مرتبط با فرار از زندان و مبارزه با سیستم قضایی، بحث‌های زیادی را در مورد تأثیرات فرهنگی و اجتماعی آن به وجود آورد. برخی منتقدان معتقد بودند که سریال ممکن است رفتارهای غیرقانونی را رمانتیک جلوه دهد و به‌نوعی از جرم و جنایت حمایت کند.
فرار از زندان در ایران
اتفاقی که برای موج نوی سریالهای آمریکایی در ایران رخ داد، طبق روال همیشگی بود. درست مثل تجربه‌ی ویدئو یا ماهواره، جامعه راه خودش را رفت و مراجع رسمی با چندین سال تأخیر به‌سراغ موضوع آمدند. چند سال بعد از اینکه مردم نسخه‌های اصلی و زیرنویس فارسی سریال را بدون سانسور دیدند، شرکت جوانه‌ی پویا نسخه‌ی دوبله و سانسورشده‌ی آن را وارد شبکه‌ی نمایش خانگی کرد. این اولین سریالی بود که به‌طور رسمی دوبله و با مجوزهای قانونی پخش شد.
صداوسیما هم با ده سال تأخیر! نسخه‌ی دوبله‌ی سریال را از شبکه‌ی تماشا پخش کرد. پس از آن، سریال بارها از شبکه‌های نمایش و تماشا بازپخش شد اما دیگر دیر شده بود. «فرار از زندان» برای صداوسیمای ایران به فرصتی سوخته تبدیل شد و یک بار دیگر ثابت کرد همراه نبودن با روندها و سلیقه‌ی جامعه و عقب‌ماندگی فرهنگی می‌تواند چه عواقبی داشته باشد.