مجله میدان آزادی: بیستم مهر روز بزرگداشت لسان الغیب حافظ شیرازی، محبوب‌ترین شاعر ایرانی و فارسی‌زبان است؛ سال گذشته در چنین روزی فهرست بهترین تصنیف‌ها با شعر حافظ را منتشر کردیم و امسال قصد داریم فهرست بهترین آوازها با شعر حافظ را به شما تقدیم کنیم. این فهرست را با توضیحات و به انتخاب حسن صنوبری -شاعر و منتقد موسیقی- بخوانید و بشنوید:
آواز اصیل‌ترین، قدرت‌مندترین، خاص‌ترین و آزادترین فرم هنری در موسیقی ایران است؛ مخصوصا در انواع موسیقی باکلام. اگر بخواهم تعریفی نسبتا کاربردی از آواز ارائه کنم می‌گویم در موسیقی ردیف‌دستگاهی (یا سنتی) موسیقیِ با کلام بدون محدودیت ریتم و متر که می‌تواند آزادانه به گوشه‌های مختلف موسیقی ایرانی سر بزند. آواز همان فرمی است که حتی مشابهش هم در موسیقی‌هایی مثل موسیقی پاپ نیست. شکلی که بیشترین نزدیکی را به حالات درونی انسانی دارد و بیشترین ظرفیت را برای آفرینش و خلاقیت هنری در موسیقی. از طرفی با ساختار و زیبایی‌شناسی آواز در موسیقی ایرانی، اینجاست که عیار خواننده‌بودن و هنرمند بودن یک خواننده آشکار می‌شود؛ چون برخلاف تصنیف در این شکل شما هم باید وسعت صدای قابل قبولی داشته باشید، هم تسلط بالایی به الحان و گوشه‌ها و آوازهای دستگاههای مختلف موسیقی، هم توانایی همراه شدن با نغمات نوازنده (در آوازهای همراه با ساز) و هم توانایی درک شعر و از آن سخت‌تر: بیان حالت و معنای شعر با لحن و موسیقی. این است که در موسیقی ایرانی هر کسی شاید بتواند با متوسطی از ذوق و تلاش تصنیف‌خوان قابل قبولی بشود، اما یافتن مهارت در اجرای آوازهای فنی و هنری آن‌‌هم در دستگاه‌ها و گوشه‌های گوناگونش از عهده هر آوازخوانی بر نمی‌آید.
اما یکی از دره‌های دشوار و یکی از قله‌های دل‌انگیز در آواز، رفتن به پیچ و خمِ شعرهای باشکوه حافظ است. قبلا هم گفته بودیم شعر حافظ جدا از معانی بلند و ارزشمندش، به‌ویژه به علت ویژگی‌های موسیقایی بی‌نظیرش همواره مورد توجه موسیقی‌دانان بزرگ ایران در طی تاریخ هنر موسیقی بوده است. از یک‌سواین موسیقایی‌بودن باعث می‌شود تا موسیقی خوب با زیبایی و کمال بسیار با این شعر هم‌آهنگ شود و از طرفی به دلیل همین قوت موسیقایی بالا، یک موسیقی بد یا یک آواز بد در شعر حافظ زودتر خود را رسوا خواهد کرد.
سال گذشته در چنین روزی ده تصنیف از بهترین تصنیف‌های موسیقی ایرانی با شعر حافظ را برای شما فراهم کردم. امسال در روز حافظ تصمیم گرفتیم سراغ بهترین آوازها برویم تا کار سال گذشته نیز کامل شود و نمونه‌های موفقی از هر دو فرم رایج و اصلی موسیقی با کلام در موسیقی ردیف‌دستگاهی را با هم مرور کنیم. به‌ویژه که هیچ شعری برای یک آواز خوب به خوبی شعر حافظ نیست.
اما در ادامه چند ویژگی این فهرست را بر می‌شمارم:
1. برای آشنایی بهتر مخاطبان با موسیقی ایرانی، ذیل عنوان هر آواز، نام دستگاه موسیقی‌ای که آواز در آن اجرا شده را نیز نقل کردم. همچنین نام آلبوم موسیقی یا برنامه رادیویی‌ای که آواز در آن اجرا شده برای مخاطبانی که می‌خواهند به برنامه یا آلبوم کامل گوش بدهند. سومین اطلاع هم نام آهنگساز و یا نوازنده‌ی اصلی همراه آوازخوان است باقید نام ساز او و چهارمین نکته هم درج دو بیت اول شعر حافظ که در آواز خوانده می‌شود.
2. در این فهرست هم تا حدی به قاعده‌ی میدان آزادی در فهرست‌ها که تنوع و تکثر است متعهد ماندیم، از این جهت که هر آواز از یک خواننده است و خواننده‌ای تکرار نشده، همچنین هر آواز بر یک غزل متمایز است و هیچ شعری هم در آوازها تکرار نشده. همچنین نام نوازنده نیز تا حد زیادی متنوع است. از نظر موضوع و مضمون هم تا حد زیادی سعی شده این قاعده رعایت شوف یعنی هم آوازهای غمگین با شعر حافظ مد نظر بوده هم آوازهای شاد، هم از شعرهای عاشقانه حافظ انتخاب شده هم شعرهای عارفانه. تنها چیزی که تنوعش به اجبار کم است، دستگاههای موسیقی است و در این فهرست بیشتر آثار از آن یکی از دو دستگاه ماهور و شور است.
3. این آوازخوانان که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم همگی جزو برترین‌های آواز شصت‌سال اخیر موسیقی ایران‌اند و همگی جزو کسانی‌اند که بخشی از بهترین آوازهایشان با شعر حافظ بوده و سعی کرده‌اند حق این شعر ارزشمند را تا حد مقدور ادا کنند؛ یعنی اکثر افراد این فهرست به جز آواز یاد شده آوازهای بسیار درخشان دیگری نیز با شعر حافظ خوانده‌اند؛ این است که انتخاب از بین آوازها بسیار دشوار بود برایم، مثلا اینکه بالاخره از شجریان آواز باشکوه آلبوم «عشق داند» با تار لطفی را بگذارم، یا بیات ترک سوزناک آلبوم «آستان جانان» با سنتور مشکاتیان را، یا این آواز بی‌ساز و خاص آلبوم «دلشدگان» حسین علیزاده را؛ یا مثلا از ایرج بسطامی و علیرضا افتخاری همین آوازهای انتخاب‌شده را یا آوازهای بداهه‌خوانی‌شان را؛ طبیعتا انتخاب آسانی نیست؛ اگر نظر و انتخاب شما متفاوت است نظر خودتان را در ذیل همین مطلب با من و دیگر خوانندگان این مطلب در میان بگذارید.
4. در فهرستی که می‌بینید از جلال‌الدین تاج اصفهانی که شاید مهمترین چهره آواز ایرانی صدسال اخیر است تا محمدرضا شجریان، حسین خواجه‌امیری و علیرضا افتخاری که شاید بیشترین آوازهای موفق پنجاه سال اخیر را خوانده‌اند آوازی انتخاب شده است، همچنین از دیگر آوازخوانانی که هرکدام نقش مهمی در پیشرفت آواز ایرانی و شکل‌گیری فرهنگ و حافظه‌ی آوازی ایرانیان داشته‌اند، یعنی: شهرام ناظری، ایرج بسطامی، رامبد صدیف، نادر گلچین، ملک‌محمد مسعودی و سیدحسام الدین سراج. البته که جای نام‌های دیگر نیز در این فهرست خالی‌ست که یا بهترین کارهای آوازی‌شان با شعر حافظ نبوده یا ما در بررسی خود به آن‌ها نرسیدیم.
بهترین آوازهای سنتی با شعر حافظ
جلال‌الدین تاج اصفهانی
دستگاه: سه گاه | هم‌نواز نی: حسن کسایی | برنامه: برگ سبز
هرکه شد محرم دل در حرم یار بماند
وآن‌که این کار ندانست در انکار بماند
اگر از پرده برون شد دلِ من عیب مکن
شکر ایزد که نه در پردهٔ پندار بماند
محمدرضا شجریان
دستگاه: شور (آواز بیات ترک) | آواز بدون ساز | آهنگساز: حسین علیزاده | آلبوم: دلدشگان (موسیقی فیلم دلدشگان)
مرا چشمی‌ست خون‌افشان ز دست آن کمان‌ابرو
جهان بس فتنه خواهد دید از آن چشم و از آن‌ابرو
غلام چشم آن ترکم که در خواب خوش مستی
نگارین گلشنش روی است و مشکین سایبان ابرو
علیرضا افتخاری
دستگاه: ماهور | آهنگساز: کامبیز روشن‌روان | آلبوم: قصه شمع (موسیقی سریال امیر کبیر)
دوش در حلقۀ ما قصۀ گیسوی تو بود
تا دل شب سخن از سلسلۀ موی تو بود
دل که از ناوک مژگانِ تو در خون می‌گشت
باز مشتاق کمانخانهٔ ابرویِ تو بود
شهرام ناظری
دستگاه: شور و ابوعطا (گوشه حجاز) | بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی بر پایه نغمات مازندرانی | آهنگساز و هم‌نواز سه‌تار: جلال ذوالفنون | آلبوم: آتش در نیستان
آن کیست کز راه کرم با چون منی یاری کند
در کار بدکاری چو من یک‌دم نکوکاری کند
اول به بانگ نای و نی آرد به دل پیغام وی
وآنگه به یک پیمانه می با من وفاداری کند
حسین خواجه امیری (ایرج)
دستگاه: ماهور | هم‌نواز ویالون: پرویز یاحقی | برنامه: گل‌های تازه
صبحدم مرغ چمن با گلِ نوخاسته گفت
ناز کم کن که در این باغ، بسی چون تو شکفت
گل بخندید که از راست نرنجیم ولی
هیچ عاشق سخنِ سخت به معشوقه نگفت
ملک محمد مسعودی
دستگاه: شور (آواز بیات ترک) | هم‌نواز عود: حسین بهروزی‌نیا | آهنگساز: محمدعلی کیانی‌نژاد | آلبوم: پیر مغان
زبان خامه ندارد سر بیان فراق
وگرنه با تو دهم شرح داستان فراق
اگر به دست من افتد فراق را بکشم
که روز هجر سیه باد و خان‌ومان فراق
نادر گلچین
دستگاه: ماهور | هم‌نواز سنتور: محمد حیدری | برنامه: گل‌های تازه
معاشران گره از زلف یار باز کنید
شبی خوش است بدین قصه‌اش دراز کنید
حضور خلوت انس است و دوستان جمع‌اند
و ان یکاد بخوانید و در فراز کنید
ایرج بسطامی
دستگاه: شور | هم‌نواز سنتور: پرویز مشکاتیان | آلبوم: مژده بهار
من ارچه در نظر یار خاکسار شدم
رقیب نیز چنین محترم نخواهد ماند
چو پرده‌دار به شمشیر می‌زند همه را
کسی مقیم حریم حرم نخواهد ماند
رامبد صدیف
دستگاه: چهارگاه | هم‌نواز سنتور: مجید کیانی | آلبوم: ترجیع‌بند
مرغ دل باز هوادار کمان‌ابرویی‌ست
ای کبوتر نگران باش که شاهین آمد
رسم بدعهدی ایام چو دید ابر بهار
گریه‌اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد
سید حسام الدین سراج
دستگاه: ماهور | آواز روی پایه ملودیک | سرپرست نوازندگان: جلال ذوالفنون | آلبوم: بی‌نشان
دیده دریا کنم و صبر به صحرا فکنم
واندر این کار دل خویش به دریا فکنم
از دل تنگ گنهکار برآرم آهی
کآتش اندر گنه آدم و حوا فکنم