مجله میدان آزادی: در هفتمین صفحه از پرونده «باغ ایرانی»، سیده مائده طاهری - کارشناس ارشد معماری منظر - به عناصر کلیدی و برجسته در طراحی و معماری باغ ایرانی پرداخته است. این یادداشت را در ادامه خواهید خواند:
آنچه باغ را ایرانی می‌کند
«آنان که ایمان آوردند و نیکوکار شدند آن‌ها به حقیقت بهترین عالم‌اند. پاداش آن‌ها نزد خدای‌شان باغ‌های بهشت عدن است که نهرها زیر درختانش جاری است و در آن بهشت ابد جاودان متنعم‌اند.» (سوره‌ی بینه، آیات ۷ و ۸)
باغ ایرانی یکی از اجزای تنِ تنومند تمدن پرشکوه ایران است؛ یکی از هنرهای فاخر ایرانی که اصول و اجزای اصلی آن از اولین باغ‌ها در پاسارگاد هخامنشی تا عفیف‌آباد صفوی و دولت‌آباد قاجاری، مانند خطی صاف ثابت مانده و نسل به نسل منتقل شده است. به‌گونه‌ای که اقلیم چهارفصل ایران مانع حضور باغ ایرانی در قالب اصلی خود در خطه‌های مختلف کشور نشده است.
آنچه از پژوهش‌های تاریخی به دست آمده نشان می‌دهد باغ ایرانی چهار عنصر اصلی دارد که هر یک شامل چندین زیرمجموعه است.
۱. هندسه
اولین و اصلی‌ترین شاخصه‌ی باغ ایرانی، هندسه‌ی منظم و چهارگوش آن است که در نگاه اول باعث تمایز آن از باغ‌های دیگر ملل می‌شود. هندسه‌ی حاکم بر باغ ایرانی بسیار اندیشمندانه، پرقدرت و بر پایه‌ی اصول کشاورزی و آبیاری بوده و خود شامل زیرمجموعه‌هایی است.
1.1. نظم
باغ ایرانی نظامی هدفمند دارد که عناصر طبیعی و مصنوع را در یک قالب واحد نشان می‌دهد. منشأ هندسه‌ی باغ ایرانی، عقلانی و قدسی بوده و به‌واسطه‌ی نظم و قرینگی، به فضای باغ عینیت بخشیده و روح مکان را در آن جاری می‌کند.
برخلاف باغ‌سازی در برخی ملت‌ها که بازنمایی بخشی از طبیعت‌اند، باغ ایرانی ساحتی است که در آن با استفاده از هندسه‌ای غیرطبیعی، به طبیعت نظم بخشیده که در نظام آب و نظام کاشت بسیار مشهود است. همچنین استفاده از خطوط صاف و زوایای راست‌گوشه در نظم، خوانا بودن و تقسیم‌بندی باغ نقش مؤثری داشته است.
پلان باغ چهلستون اصفهان، با هندسه دقیق و منظم
1.2. محور
مهم‌ترین عامل منظم بودن باغ ایرانی، وجود محورهای اصلی و فرعی است. ساختار چلیپایی در باغ ایرانی، از تقاطع دو محور عمود بر هم معنا می‌شود که در اکثر اوقات محور طولی از اهمیت بیشتری برخوردار است. محورهای باغ، هدایت‌کننده‌ی چشم ناظر هستند و هدایت اصلی به‌سمت یکی از عناصر اصلی باغ (کوشک) بر عهده‌ی محور اصلی باغ است. گاهی در مسیر اصلی جوی آب قرار گرفته؛ همچون «فین» کاشان و گاهی این مسیر با فرشی از چمن زینت داده شده است؛ مانند «عفیف‌آباد» شیراز. تقسیم‌بندی دیگر عناصر باغ، مانند نظام آب و نظام کاشت نیز بر اساس محورها صورت می‌گیرند.
1.3. سلسله مراتب
وجود هندسه‌ی قوی و منظم در باغ ایرانی باعث ایجاد سلسله مراتب فضایی می‌شود، بدین صورت که انسان پس از گذشت از بنای سردر، وارد فضای روح‌انگیز باغ می‌شود و پس از طی مسافتی در امتداد محور اصلی، به بنای اصلی یعنی کوشک می‌رسد. گاه به مانند «شازده ماهان» کرمان این مسافت با بالا رفتن از مسیر پلکانی طی می‌شود و گاه مانند «اکبریه» بیرجند با گذشت از مسیری صاف و از میان درختان بلندقامت کاج.
1.4. کوشک
کوشک اصلی‌ترین عنصر معمارانه در باغ ایرانی است که در امتداد محور اصلی و در اغلب موارد در تقاطع بین محورهای اصلی باغ قرار می‌گیرد. بیشتر کوشک‌ها نقش عملکردی دارند که گاهی باز و گاهی بسته طراحی می‌شوند. در طراحی کوشک به‌صورت بسته، نقش اقلیمی اثر مستقیم‌تری دارد.
نحوه‌ی قرار گرفتن کوشک به محورهای اصلی باغ بستگی دارد و معمولاً در مرکز باغ یا در یک‌سوم پایانی باغ قرار می‌گیرد. در «گلشن» طبس اما کوشک در جایگاه سردر باغ قرار گرفته و نقشی عمومی-خصوصی دارد. در مجموع آنچه روشن است، کوشک در باغ ایرانی ترکیبی لطیف و هنرمندانه از باغ و بناست.
1.5. تعادل
به‌دلیل هندسه‌ی باغ ایرانی و نظم حاکم بر آن، باغ ایرانی حتی اگر در پلان به‌طور دقیق متقارن نباشد اما از تعادل کامل برخوردار است. تقارن را در پلان اکثر کوشک‌ها مشاهده می‌کنیم که بر تعادل نهایی باغ اثرگذار است. همچنین در برخی موارد شاهد تقارن در نظام کاشت باغ ایرانی هستیم.
2. محصوریت
باغ ایرانی درونگراست و با دیوارهایی محصور شده که برگرفته از روحیه‌ی درونگرایی مردمان این مرز و بوم است. عنصر دیوار در باغ ایرانی، مفهومی چندبُعدی دارد و علاوه‌بر محصور کردن باغ، برای آن فواید عملکردی و معنایی نیز می‌توان برشمرد. باغ، درون دیوار جاری شده و دیوار همچون نگهبانی مستحکم و مقاوم، باغ را در آغوش کشیده است. این عنصر در زمان‌ها و مکان‌های مختلف طبق شرایط اقلیمی و حکومتی می‌تواند کاملاً بسته یا نیمه‌باز باشد.
محصوریت در باغ فین کاشان
2.1. دیوار بسته
دیوار، این عنصر از باغ که مفهوم باغ ایرانی بدون آن قابل تصور نیست، معمولاً به‌صورت ضخیم و بلند، خشتی و چینه‌ای، محوطه‌ی مستطیل‌شکل باغ را محصور کرده است. نخستین علت وجود دیوار را می‌توان حفظ امنیت دانست. عملکرد دفاعی دیوار باعث حفاظت باغ در برابر هجوم حیوانات، شرارت غارت‌گران و تخریب ناشی از طوفان می‌شود. ضمن اینکه دیوارها نقش اقلیمی نیز دارند و در حفظ رطوبت و هوای مطبوع داخل باغ و نیز به ثمر نشستن درختان میوه به‌خصوص در اقلیم گرم و خشک مؤثرند.
2.2. دیوار مشبک
در دوران حکومت صفویان امنیت سیاسی و رونق اقتصادی در کشور برقرار بود. این شرایط باعث شد به‌طور خاص در باغ‌سازی، دیوارهای باغ‌ها با ضخامت و ارتفاع کمتری اجرا شوند. همچنین تلفیق کاربری خصوصی و عمومی در این دوران باعث مشبک ساختن دیوارهای دو طرف محور عمومی باغ‌ها شد. این‌گونه باغ‌ها به «باغ تجیر» معروف شدند. بدین صورت که ضمن حفظ محصوریت باغ، ارتباط مردم شهر با فضای داخل باغ نیز حفظ می‌شد. در واقع دوره‌ی صفوی با خلق باغ تجیر، اهمیت ویژه‌ای برای دید و منظر شهری قائل شد.
3. نظام آب
«وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ ... و از آب هر چیز زنده‌ای را آفریدیم...) (سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی ۳۰)
در خشک‌بوم ایران، آب عنصری ارزشمند است. در طول تاریخ، ایرانیان همواره با مشقت اما هنرمندانه آب را به درون باغ و خانه رسانده‌اند. حضور آب در باغ ایرانی به مانند دمیدن روح در جان باغ است و این عنصر حیات‌بخش در باغ ایرانی به صورت‌های گوناگون به نمایش گذاشته شده است.
3.1. آب ایستا
آب در حوض‌ها و استخرهای باغ، ایستا و ساکن می‌ماند. حوض در باغ ایرانی در نقاط مهم باغ ساخته می‌شود. در بسیاری از موارد مانند «چهلستون» اصفهان استخر در مقابل کوشک اصلی قرار دارد و شاهد انعکاس کوشک و بخشی از باغ در استخر اصلی هستیم. استخرها عمدتاً به‌شکل مستطیل یا مربع و گاه هشت‌گوش و دوازده‌گوش احداث شده‌اند. استخر در باغ ایرانی، عمیق و با دیواره‌هایی با رنگ تیره ساخته می‌شود تا به شکوه و ابهت آن بیفزاید. در مواردی مانند «ائل گلی» تبریز کوشک مانند نگینی دلربا در میان استخر اصلی بنا شده است.
باغ ائل گلی تبریز، کوشک در میان آب ایستا
3.2. آب پویا
آب پویا از طریق جوی‌ها در سراسر باغ ایرانی روان شده و باغ را آبیاری می‌کند. جوی‌های آب عمق کمتری نسبت به استخر دارند و کف و دیواره‌های آن‌ها به رنگ آبی روشن درآمده تا شفافیت و زلال بودن آب جاری را روایت کنند. همچنین برای جلوه‌ی بیشتر آب و ایجاد صدایی دل‌انگیز، عناصری چون آبشره و سینه‌کبکی در مسیر آب جاری تعبیه شده‌اند.
3.3. فوران آب
فواره‌ها در مسیر آب‌های جاری یا در حوض‌ها، جلوه‌ی مضاعفی به باغ می‌دهند. آن‌ها عموماً شکلی مخروطی دارند و از جنس سنگ خارا یا فلز و پوشیده از کاشی فیروزه‌ای هستند. ارتفاع فواره‌ها حتی در باغ‌هایی که در زمین شیب‌دار ساخته شده‌اند، یکسان است که این مهندسی قوی در باغ‌سازی ایرانی را نشان می‌دهد. وجود فواره‌ها به پرحجم نشان دادن آب و ایجاد صدای روح‌نواز کمک می‌کند. «هزارجریب» اصفهان یکی از باغ‌های پرفواره‌ی ایرانی با حدود پانصد فواره بوده است.
4. نظام کاشت
برگ درختان سبز در نظر هوشیار
هر ورقش دفتری‌ست معرفت کردگار
گیاه، عنصر زینت‌بخش باغ ایرانی است که با هدف تزیین، ایجاد سایه و هوای مطبوع و گاه برداشت محصول کاشته می‌شود. نظام کاشت در باغ ایرانی اصول و قواعدی دارد که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد.
نظام کاشت درختان و گل ها در باغ ارم شیراز
4.1. کرت و میان‌کرت
جانمایی و تناسبات کرت‌ها در باغ ایرانی به‌طور مستقیم از هندسه‌ی باغ تأثیر می‌پذیرد. کرت‌ها تقسیم‌بندی باغچه‌ها هستند که در باغ ایرانی اغلب به‌شکل مربع و مستطیل در ابعاد مختلف و متناسب با کاشت درخت، درختچه و گل‌بوته باغ‌بندی می‌شوند. در بیشتر موارد از بی‌نظمی و نامرتبی و نیز کاشت بی‌قاعده پرهیز شده است مگر اینکه دلیلی منطقی داشته باشد.
میان‌کرت، به فاصله‌ی میان محورهای اصلی باغ که در موازات یکدیگرند، می‌گویند که معمولاً از کرت‌های دیگر بزرگ‌تر است. میان‌کرت محل کاشت زیباترین گیاهان باغ است. جهت تأکید بر نقطه‌عطف داخلی باغ و ایجاد چشم‌انداز مناسب به‌سمت باغ و کوشک، از کاشت درختان بلندقامت در میان‌کرت پرهیز شده است. در باغ‌هایی مانند «شازده ماهان» کرمان که زمین باغ شیب‌دار است، میان‌کرت به ایجاد آب‌نما اختصاص داده شده است.
4.2. کاشت درختان
نکته ی قابل توجه در نظام کاشت در باغ ایرانی، کاشت درختان خزان‌پذیر و درختان همیشه‌سبز در کنار یکدیگر است. در خیابان اصلی باغ این ترکیب به‌روشنی به چشم می‌خورد. برای مثال یک سرو، یک کاج و یک چنار به‌نوبت در کنار هم کاشته می‌شوند که ترکیبی چشم‌نواز و رنگارنگ در فصول مختلف سال دارد. درختان دیگر بسته به خصوصیات طبیعی گیاه و نیز اقلیم باغ، در محل مخصوص خود در کرت‌ها کاشته می‌شوند. برای نمونه بید در محل وفور آب و سپیدار در کنار دیوارهای بلند باغ کاشته می‌شوند. همچنین درختان میوه به‌دلیل ثمردهی و زیبایی شکوفه‌ها در فصل بهار، به‌طور منظم و با ترکیبی از درختان زودثمر و دیرثمر در کرت‌های باغ کاشته می‌شوند.
4.3. کاشت گل‌ها
گل‌های تزیینی در باغ ایرانی به‌طور معمول در محوطه‌ی جلوی کوشک و در محورهای ورودی باغ کاشته می‌شوند. گاه در لبه‌های استخر و حاشیه‌ی جوی‌ها نیز گل می‌کارند. توجه به کاشت گل‌های فصلی باعث می‌شود باغ ایرانی هیچ‌گاه بی‌گل نماند. در این میان، گل سرخ از ارزش والاتری برخوردار است.
4.5. گیاهان پوششی
«مرغ» و «اسپست» به‌عنوان گیاهان پوششی در باغ ایرانی شناخته می‌شوند. مرغ نوعی چمن است و اسپست نوعی یونجه است که خوشبو و مفید بوده، گل‌های بنفش‌رنگ دارد و نگهداری آن آسان است. اگر بیشتر رشد کند، در باد مواج می‌شود و پس از درو کردن، علوفه‌ی دام‌ها در زمستان را تأمین می‌کند. همچنین در منابع آمده که پوشش سبز برخی از باغ‌ها شبدر بوده است.
آنچه گفته شد، همانی است که باغ ایرانی را باغ ایرانی می‌کند. بدون هریک از ویژگی‌های اصلی، مفهوم باغ ایرانی ناتمام است. اما نکته‌ی قابل ذکر آن است که معنای باغ ایرانی در یک کیفیت پیوسته تعریف می‌شود.
هر نفس نو می‌شود دنیا و ما
بی‌خبر از نو شدن اندر بقا
در بسیاری از فرهنگ‌های شرقی، انسان و طبیعت ارتباط بسیار نزدیکی داشته و در واقع انسان، خود را جزئی از طبیعت می‌داند. پیدایش و بقای باغ ایرانی نیز به حضور آدمی گره خورده است.
منابع:
1. آقابزرگ، نرگس. ۱۴۰۲. «نقش عناصر معماری در باغ ایرانی». مجله‌ی منظر. شماره‌ی ۶۵. دوره‌ی ۱۵.
2. حیدرنتاج، وحید. ۱۳۹۳. «باغ ایرانی- از ایران چه می‌دانم؟» چاپ دوم. تهران. دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
3. شیبانی، مهدی و هاشمی‌زادگان، سیدامیر. ۱۳۹۵. «باغ ایرانی، هستیِ نوشونده». مجله‌ی باغ نظر. شماره‌ی ۴۵. سال سیزدهم.
4. متدین، حشمت‌الله و متدین، رضا. ۱۳۹۴. مجله‌ی منظر. شماره‌ی ۳۳. دوره‌ی ۷.
5. مدقالچی، لیلا و همکاران. ۱۳۹۳. «روح مکان در باغ ایرانی». مجله‌ی باغ نظر. شماره‌ی ۲۸. سال یازدهم.
6. مصطفی‌زاده، مصطفی و انصاری، مجتبی. ۱۳۹۴. پاری د آزا. چاپ اول. تهران. نشر گستره.
7. یاراحمدی، سمانه و انصاری، مجتبی و مهدوی‌نژاد، محمدجواد. ۱۴۰۱. «نقش نظام آب در ماندگاری باغ ایرانی». مجله‌ی منظر. شماره‌ی ۶۱. دوره‌ی ۱۴.