تک‌نگاری: نگاهی به زندگی و آثار اوژن آفتاندلیانس

میدان آزادی: یازدهمین صفحه‌ی پرونده‌ی  از شیشه رنگی کلیسا اختصاص دارد به یک تک‌نگاری درباره‌ی زندگی و آثار معمار ارمنی‌تبار بناهای آشنا، اوژن آفتاندلیانس. این یادداشت را به قلم خانم سیده‌مائده طاهری، دانشجوی کارشناسی‌ارشد معماری منظر می‌خوانیم:

بیوگرافی

سال‌ها تدریس در دانشگاه هنر، معماری بسیاری از ساختمان‌های مهم و شاخص کشور و پیشرو بودن بسیاری از آثارش از لحاظ طراحی امکانات فنی، هیچکدام از اینها باعث نشده اطلاعاتی از زندگی شخصی اوژن آفتاندلیانس در دست باشد. برای نگارش تک‌نگاری او منابع زیادی را جستجو کردم و حتی به سراغ اساتید دانشگاه هنر رفتم. هیچکس اما از زندگی شخصی او خبری نداشت. انگار این پرده‌پوشی به اصرار خود آفتاندلیانس باشد و انگار که او خواسته باشد به جای صحبت درباره‌ی خودش، از هنرش صحبت به میان بیاید. هنری که او بی هیچ حاشیه‌ای تمام وجودش را وقف آن کرد. بنابراین من هم بعد از جستجوهای فراوان، سرانجام به همان چیزی که در تمام منابع از زندگی شخصی اوژن آفتاندلیانس در دسترس است رضایت می‌دهم و درباره‌اش چنین می‌گویم:

اوژن آفتاندلیانس (ارمنی: ՕԺԷՆ ԱՖՏԱՆԴԻԼԵԱՆՑ و انگلیسی: Eugene Aftandilian) زاده‌ی شهر تبریز در سال 1292ه.ش (1913م.) است. او تحصیلات عالی خود را در مدرسه‌ی هنرهای زیبای پاریس (École des Beaux-Arts) که از مشهورترین و معتبرترین دانشگاه‌های هنرِ جهان است، در رشته‌ی معماری گذراند. آفتاندلیانس پس از بازگشت از فرانسه در سال‌های قبل از جنگ جهانی دوم و در اوایل دهه‌ی‌1320 به استخدام اداره‌ی ساختمان دانشگاه تهران درآمد. او همچنین به‌‌عنوان یکی از اساتید صاحب آتلیه در دانشکده‌ی هنرهای زیبای تهران به فعالیت پرداخت و در انتهای دهه‌ی 1340 از آن دانشگاه بازنشسته شد. آفتاندلیانس از همکاران طراحی بناهای اولیه‌ی دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران نیز بوده است. 

این معمار ایرانی ارمنی‌تبار در سال 1376ه.ش. (۱۹۹۷م.) در ایالات متحده آمریکا درگذشت.

آثار

رزومه‌ی کاری آفتاندلیانس شامل پروژه‌هایی در مقیاس‌های متفاوت خصوصی و عمومی است که در اینجا به‌اختصار به مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:

تالار وحدت (تالار رودکی)

تالار وحدت یکی از مجهزترین و بزرگ‌ترین تالارهای اپرا، موسیقی و تئاتر ایران است که بر اساس اپراهال وین طراحی شد، ساخت آن در سال ۱۳۳۶ آغاز شد و طی ده سال به اتمام رسید. این تالار بزرگ به نام شاعر و نوازنده‌ی ایرانی، ابوعبدالله رودکی، در سال ۱۳۴۶ در خیابان استاد شهریار (دکتر ارفع سابق) افتتاح شد. زیربنای تالار وحدت بالغ بر پانزده هزار متر است و مساحت کل ساختمان (در هفت طبقه، با احتساب زیرزمین‌ها) به بیست و یک هزار متر می‌رسد. علاوه بر طراحی داخلی بی‌نظیر، در ساخت آن از بهترین تجهیزات مکانیکی و الکتریکی استفاده شده است. ساختمان رودکی در حال حاضر متشکل از دو سالن اجرا به نام‌های تالار رودکی و سالن کوچک است. بعد از انقلاب اسلامی ایران، تالار بزرگ‌تر را هم‌زمان با هفته‌‌ی وحدت و جشن میلاد پیامبر گرامی اسلام (ص) به تالار وحدت و تالار کوچک‌تر را به تالار رودکی تغییر نام دادند.

تصویر شماره‌ی 1: تالار وحدت

تالار رودکی میزبان کنسرت گروه‌های موسیقی معاصر، مدرن، تلفیقی، سنتی، رسیتال‌های پیانو، ویولن، فلوت، گیتار کلاسیک، ارکستر مجلسی، کر، فیلارمونیک و کنسرت هم‌نوازان و بسیاری برنامه‌های موسیقایی دیگر بوده است. همه‌ی طبقات تالار رودکی در زمان افتتاح به استقرار مدیر و رهبر ارکستر، نوازندگان سازها، بخش فنی، تمرین و اجرا اختصاص داشته‌اند و در طول زمان به واحدهای اداری تبدیل شده‌اند.

تالار وحدت شامل طبقه‌ی همکف و سه طبقه‌ی بالکن به‌شکل نعل اسبی است که در مجموع گنجایش هفتصد و چهل تماشاگر را دارد. نمای بیرونی بالکن‌ها به شکل نیم‌دایره است که از داخل به سبک کنگره‌های هخامنشی گچ‌بری شده. عناصر داخلی تالار که شامل صحنه‌ی تالار (آوانسن)، صحنه‌ی اصلی، صحنه‌ی گردان، سن جانبی، کارگاه‌های مونتاژ و تعمیرات، طبقات پشت صحنه، سالن انتظار و ... می‌شود، همگی طبق استانداردهای جهانی طراحی شده‌اند. همچنین این تالار با بهترین امکانات نورپردازی، صوتی و تصویری تجهیز شده است. سالن‌های جانبی تالار وحدت جهت برگزاری نمایشگاه‌های هنری و اجراهای ويژه‌ی هنری ظرفيتی قابل توجه‌ دارند.

مجموعه‌ی تالار وحدت از ابتدای تأسیس تاکنون همواره میزبان شاخص‌ترین برنامه‌های ملی و بین‌المللی هنری و شاهد حضور مشاهیر هنر ایران و جهان در عرصه‌های گوناگون موسیقی و نمایش بوده است.

تصویر شماره‌ی 2: فضای داخلی تالار وحدت

کلیسای سرکیس مقدس

سرکیس مقدس، از قدیسان کلیسای حواری ارمنی و در اوایل قرن چهارم میلادی جزو سرداران ارتش بود و در روم خدمت می‌کرد. او که به دلیل مسیحی بودن، تحت تعقیب بود ابتدا به ارمنستان و سپس به ایران گریخت و به خدمت شاپور دوم ساسانی درآمد. سرکیس مقدس در جنگ با کوشان‌ها بسیار موفق بود و رضایت شاپور را جلب کرد اما بعدها به او تهمت زدند که در بین سپاهیان شاپور مسیحیت را تبلیغ کرده است. او و پسرش به‌همراه برخی سربازانش به همین اتهام در نیشابور به قتل رسیدند.

کلیسای سرکیس مقدس، به‌عنوان بزرگ‌ترین کلیسای شهر تهران شناخته می‌شود. طول این کلیسا ۳۶٫۵ متر و عرض آن ۱۷٫۸ متر است. پلان کلیسا بازیلیک تک‌ناوی است و روی صفه‌ای کم‌ارتفاع بنا شده است. این کلیسا که به همت یکی از خیران مسیحی به نام مارکار سرکیسیان در سال ۱۳۴۹ در مرکز تهران ساخته شد و طراحی آن بر عهده‌ی مهندس اوژن آفتاندلیانس بود، با نمای سفید رنگش، از بناهای شاخص و باشکوه تهران است. دلیل اهمیت دیگر این کلیسا استقرار شورای خلیفه‌گری ارامنه‌ی استان تهران و شمال ایران و حضور اسقف اعظم در این بناست. خلیفه‌گری ارامنه در واقع مسئول رسیدگی به امور کلیساها، مدارس، گورستان‌ها و نیز وقایع روزمره مانند ثبت تولد، ازدواج و طلاق ارامنه است.

تصویر شماره‌ی 3: کلیسای سرکیس مقدس تهران

معماری کلیسای سرکیس مقدس تهران، از معماری سنتی کلیساهای ارامنه اقتباس شده و شیوه‌های نوگرایانه‌ی معماری دوره‌ی ساخت آن (یعنی پهلوی دوم) چندان تأثیری بر شکل‌گیری و اصول ساخت این بنا نداشته است. پلان این کلیسا به‌شکل صلیبی محصور در یک مستطیل است. این صلیب از داخل دیده می‌شود اما از نمای خارجی قابل تشخیص نیست. در واقع پلان کلیسا به دلیل میل به تعالی، ترکیبی از مرکزگرایی و کشیدگی است. کلیسا سه در ورودی دارد که نمادی از باور به تثلیث در مسیحیت، یعنی پدر، پسر و روح‌القدس است.

در کلیساهایی که به سبک تک‌ناوی ساخته می‌شوند، وزن سقف بنا به‌وسیله‌ی قوس‌های واقع در زیر سقف، به دیوارهای طولی دو طرف بنا منتقل می‌شود و به همین دلیل این بناها نمی‌توانند عرض زیادی داشته باشند و معمولاً نیز فاقد گنبد هستند. اما کلیسای سرکیس مقدس، هم بزرگ است و هم گنبدی بر فراز خود دارد. این نشان‌دهنده‌ی هوشمندی معمار است که معماری این کلیسای تک‌ناوی را با معماری تالارهای گنبد‌دار درآمیخته تا بتواند گنبد بزرگی بر روی بنا قرار دهد؛ گنبدی که گویی بدون داشتن تکیه‌گاه بر روی سقف مستقر شده و در هوا معلق است. طراح، برای انتقال وزن سقف و ‏گنبد، از نوع���� تیر حمال در سازه به نام شاه‌تیر استفاده کرده است.

بلندی سقف کلیسا متأثر از کلیسای مریم مقدس در شهرِ آنی (شهری باستانی در ارمنستان) است. سقف کلیسا ارتفاع بسیار زیادی دارد و نبود ستون در زیر گنبد باعث شده تا فضایی بسیار وسیع در صحن کلیسا ایجاد شود. همچنین هر یک از دیوارهای صحن میانی، سه نورگیر باریک دارند که از بالا تا پایین دیوار امتداد یافته‌اند. شیشه‌های نورگیرها مزین به نقاشی‌هایی با مضامین ملی و مذهبی ‏ارامنه است. دیوارهای بالای محراب و دو سمت آن نیز به نقاشی‌های دیواری اثر ادمان آیوازیان مزین است و موضوع این نقاشی‌ها از کتاب مقدس اقتباس شده‌اند.

تصویر شماره‌ی 4: صحن کلیسای سرکیس مقدس تهران

در محوطه‌ی بیرونی کلیسا، سازه‌ای از سنگ مرمر سفید به چشم می‌خورد که در اردیبهشت ۱۳۵۲ خورشیدی برابر با پنجاه و هشتمین سالگرد نسل‌کشی ارمنیان از این اثر رونمایی شد. بر روی پایه‌ی این سازه کتیبه‌ای به پهنای 77 و بلندی 66 سانتی‌متر قرار دارد و بر روی آن به خط نستعلیق فارسی و همچنین به زبان ارمنی نوشته: «یادبود شهدای ارامنه» و در زیر آن نیز تاریخ «۲۴ آوریل ۱۹۱۵» به زبان ارمنی حک شده است. این بنای یادبود طراحی خاصی دارد و نشانه‌های متعددی را در خود جای داده است.

اوژن آفتاندلیانس برای طراحی این کلیسا از طرف «جاثلیق ارمنیان حوزه کیلیکه»، «نشان عالی» دریافت کرد. این اثر در بهمن ماه 1398 در فهرست آثار ملی قرار گرفت و برای آن تعیین حریم شد.

تصویر شماره‌ی 5: صحن کلیسای سرکیس مقدس تهران

تالار فرهنگ

تالار فرهنگ در ۱۳۲۲ه.ش. توسط وزارت فرهنگ و هنر در خیابان حافظ افتتاح شد. تاکنون گروه‌های مختلف تئاتر و موسیقی در این تالار اجرا کرده‌اند. این اثر در مرداد ۱۳۸۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ظرفیت تالار فرهنگ سیصد و هشتاد تماشاچی در طبقه‌ی همکف و صد و بیست نفر در بالکن آن است. این بنا در محوطه‌ای مربع‌شکل با نمای آجری و حاشیه و لبه‌های بام و ستون‌های سیمانی در یک طبقه با کاربری سالن آمفی‌تئاتر احداث شده است. طاقی بالای ایوان مستطیل‌شکل است و رواق‌های قدیمی بناهای قاجاری را تداعی می‌کنند. ستون‌های زیبا و شکیل ساختمان با آجرچینی قابل ‌تحسین و قاب‌بندی‌های متناسب از شاخص‌ترین عناصر تزیینی این بنا است.

موزه‌ی کلیسای وانک

موزه‌ی کلیسای وانک واقع در شمال محراب کلیسای وانک با طراحی مهندس اوژن آفتاندلیانس بنا شده است. ساخت بنای این موزه‌ی دو طبقه در سال 1350ه.ش (1971م.) به اتمام رسید. مساحت طبقه‌ی اول موزه 600 متر، طبقه‌ی دوم 525 متر و زیرزمین آن 250 متر است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و سیاسی جلفا و حضور ارامنه در این بخش از شهر اصفهان و نیز اهمیت و لزوم حفظ میراث هنری و فرهنگ بومی ارامنه، این موزه اهمیت ویژه‌ای دارد. آثار موزه که بخش اعظم آن به مراسم مذهبی و آداب و رسوم ارامنه و تاریخ آن منطقه مرتبط‌اند، در چند غرفه طبقه‌بندی شده‌اند و شامل کتب و نسخ خطی، تابلوهای نقاشی و گچ‌بری، منسوجات، ظروف، آثار چوبی و مانند این‌ها می‌شوند. همچنین غرفه‌ای به نام جمهوری ارمنستان در این موزه طراحی شده است.

هم‌اکنون موزه‌ی کلیس��ی وانک با بیش از هشتصد و پنجاه اثر تاریخی‌فرهنگی موردتوجه گردشگران است و طی دهه‌های گذشته یکی از معتبرترین و مشهورترین نهادهای فرهنگی شهر اصفهان به شمار می‌رود.

علاوه بر مواردی که گذشت، اوژن آفتاندلیانس طراحی سینما گلدن سیتی تهران را که امروزه به ‌نام سینما فلسطین شناخته می‌شود و نیز طراحی بخشی از موزه‌ی مردم‌شناسی ایران را بر عهده داشته است.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، (1397)، کلیسای سرکیس مقدس تهران 
• الاسعد، محمد، (1376)، کاربردهای هندسه در معماری مسجد، ترجمه‌ی سعید سعیدی‌پور، مجله‌ی هنر، شماره‌ی 33
• پورجعفر، محمدرضا و شهیدی، محمدشریف، (1393)، معماری کلیسا، انتشارات سیمای دانش تهران
• خاچاطور، زویا، (1391)، موزه‌ی کلیسای وانک اصفهان، فصلنامه‌ی فرهنگی پیمان، شماره 70
• علی‌خانی، اسماعیل، (1395)، مبانی انسان‌شناختی قرب به خدا در اسلام و مسیحیت، فصلنامه‌ی فلسفه و کلام اسلامی آینه‌ی معرفت دانشگاه شهید بهشتی، شماره‌ی 48
• میرمرادی، سیده‌سمیه، (1399)، مقایسه‌ی ساختار هندسی پلان‌های کلیسا با مساجد بر اساس اندیشه‌های دینی (نمونه‌ی موردی: کلیسای سرکیس مقدس تهران)، مجله‌ی معماری‌شناسی، شماره‌ی 17
• www.archawpress.org
• www.architectureofiran.ir
• www.aoapedia.ir
• www.budget.farhang.gov.ir