جستار: آهستگی و مراسم چای ژاپنی

مجله میدان آزادی: صفحه هفدهم از پرونده «هنر و آهستگی» به یک سنت قدیمی در ژاپن می‌پردازد که رابطه‌ای عمیق با آهستگی و مفهوم بنیادین این جنبش، یعنی زندگی در لحظه دارد. این جستار را که به قلم مریم سادات حسینی نوشته شده است در ادامه بخوانید: 

مراسم چای ژاپنی؛ بودن در لحظه

زنی کیمونو پوشیده، موها را با کانزاشی بالای سر جمع کرده و بدون هیچ عجله‌ای با یک دست آستین کیمونوی دست دیگر را پس زده است. در دستی که آستینش پس رفته، ملاقه‌ای چوبی می‌بینیم. دست کیمونوپوش به‌آرامی در میان ظرف‌های چوبی و چینی در رفت و آمد است. صدایی جز صدای ریختن مایعی داغ در ظرف‌ها شنیده نمی‌شود و بقیه‌اش سکوت است. مقابل زن، چند نفر دیگر نشسته‌اند؛ آن‌ها هم ساکت‌اند و همه‌ی حواس‌شان به اتفاقی است که پیش روی‌شان رخ می‌دهد: ظرف‌های چینی، ملاقه‌ی چوبی، ماچای به‌قدر کافی پودرشده، حرکت دست زن و صدای ریختن مایع داغ در ظرف‌ها.

به این اتفاق در ژاپنی چانویو، سادو، چادو یا اوچا می‌گویند، به انگلیسی Japanese tea ceremony و در فارسی مراسم چای. اما دقیق‌ترش این است که به آن هنر چای بگوییم؛ مراسم فرهنگی و سنتی چندصدساله که نسبت محکمی با زیبایی‌شناسی ژاپنی و ذن دارد. 

از منظر هنرهای معاصر، مراسم چای را می‌توان یک نوع پرفورمنس هنری دانست. در آیین‌های شرقی از این نوع پرفورمنس‌ها کم نیست. این آیین‌ها امروزه در خود شرق و از نگاه درون‌فرهنگی کمابیش هنوز آیین‌اند و از نگاه برون‌فرهنگی غربی یا به عبارتی از منظر توریستی ما بیشتر در شمار هنرها دسته‌بندی می‌شوند. از رقص هندی و خوشنویسی ژاپنی گرفته تا پرفورمنس‌هایی که مؤلفه‌ی آهستگی از عناصر اصلی آن‌هاست؛ مثل گل‌آرایی ژاپنی و همین مراسم چای. 

ویژگی خاص پرفورمنس چای این است که اجراکننده و تماشاچی، هر دو در آن مشارکت دارند. این پرفورمنس جزئیات فراوانی دارد. از وسایل چای (مانند کاسه‌ی چای (چوان)، چنگال چای (چاسن) و قاشق چای (چاشاکو) که خود آثار هنری محسوب می‌شوند تا حرکات و آداب، همه چیز به‌دقت طراحی و انتخاب می‌شود. هر حرکت در مراسم چای ظرافت خاصی دارد. نحوه‌ی نگه ‌داشتن وسایل، سرو چای، نشستن مهمان و میزبان، همه چیز با دقت انجام می‌شود. شبیه رقصی آهسته و آرام.

سرگذشت مراسم چای

اولین بار ایسای، یک راهب بودایی، در قرن دوازدهم میلادی و در سفری که به چین داشت، برگ‌های چای را به ژاپن آورد. در قرن سیزدهم و چهاردهم، راهبان جوان برای بیدار ماندن و سامورایی‌ها برای تفریح چای می‌نوشیدند. اما در قرن شانزدهم و با سن نو ریکیو، همه چیز جدی‌تر شد و عمق بیشتری پیدا کرد. او فلسفه‌ی Ichi-go-ichi-e (گرامیداشت لحظه) را به مراسم چای ضمیمه کرد و با افزودن اصل Wabi-sabi (زیبایی در نقص و سادگی) آن را به یک آیین تبدیل کرد. کار به جایی رسید که یک دسته چای سبز تازه‌ی کیوتو از طلای خالص گران‌بهاتر بود و کیسه‌ی چای یک سامورایی به‌اندازه‌ی شمشیرش اهمیت داشت.

حالا اما از آن آیین چندصدساله، پرفورمنسی باقی مانده که قواعد خاص خودش را دارد، مدارسی برای آموزش آن به وجود آمده و هر گردشگری که به ژاپن سفر می‌کند مشتاق است برای یک بار هم که شده، آن را امتحان کند. هدف اصلی از مراسم چای در ژاپن امروز، تقویت رابطه‌ی میان میزبان و مهمان و همچنین کسب آرامش در زندگی پرمشغله‌‌ی حال حاضر است.

یک مراسم چای بسته به اینکه رسمی باشد یا غیررسمی، در گروهی کوچک برگزار شود یا بزرگ، می‌تواند بین سی دقیقه تا چهار ساعت طول بکشد. در مدل طولانی‌مدت آن غذایی سرو می‌شود و مهمان‌ها لباس هم عوض می‌کنند.

هر زمان می‌توان این مراسم را برگزار کرد، اما مناسبت‌های خاص و تغییرات فصلی مانند فصل شکوفه‌های گیلاس، موسم برگ‌های پاییزی یا وقت رسیدن تازه‌ترین برگ‌های چای بهترین زمان برای جشن گرفتن و برگزاری مراسم چای است.

آداب و قواعد مراسم چای

مراسم چای آداب مخصوص به خودش را دارد. رعایت همه‌ی این موارد برای گردشگران لازم نیست ولی از یک ژاپنی انتظار می‌رود مبادی آداب باشد.

1. باید به‌موقع در مراسم شرکت کرد، لباس تمیز پوشید، از عطر سنگین استفاده نکرد و تلفن همراه را در حالت سکوت گذاشت.
2. موقع ورود باید به میزبان تعظیم کرد.
3. در «اتاق چای» و حین برگزاری مراسم کسی صحبت نمی‌کند.
4. بعد از سرو چای، فقط مهمان اصلی اجازه دارد با میزبان صحبت کند.
5. موضوع صحبت نباید شخصی و بی‌ارتباط با آن چیزی باشد که در اتاق چای در حال رخ دادن است؛ نهایتاً می‌توان درباره‌ی تغییرات فصل یا مراسم چیزی گفت.
۶. در طول مراسم باید دوزانو نشست و شیرینی سنتی همراهِ چای را در سه تکه و خود چای را در سه جرعه نوشید. 
۷. در پایان، پس از اتمام چای، مهمان با صدایی نشان می‌دهد نوشیدن چای را تمام کرده و از آن لذت برده است.

مراسم چای و مؤلفه‌ی آهستگی

برای پیدا کردن نسبت میان مراسم چای و آهستگی باید سراغ مفاهیم پنهان در این مراسم رفت. سن نو ریکیو، پایه‌گذار مراسم چای، چهار اصل را برای این مراسم معرفی کرد: WA (هماهنگی)، KE (احترام)، SEI (پاکی) و JAKU (آرامش). او همچنین مراسم چای را به معنای حضور در لحظه و درک این می‌دانست که هر لحظه فقط یک بار اتفاق می‌افتد. فلسفه‌ی او Ichi-go ichi-e است: یک بار، یک رخداد. این عبارت را می‌توان این‌طور ترجمه کرد: «هر لحظه فقط یک بار اتفاق می‌افتد» یا «هر لحظه را گرامی بدار».

محور مراسم چای مزه و طعم نیست؛ بلکه همه چیز حول محور لذت بردن از لحظه می‌چرخد و به یاد داشتن اینکه این لحظه هرگز تکرار نخواهد شد. در اتاق چای باید همه چیز را فراموش کنیم و فقط روی نوشیدن هماهنگ چای تمرکز داشته باشیم. حتی وقتی دو نفر در یک اتاق با هم ملاقات می‌کنند و از یک فنجان چای می‌نوشند، لحظه‌ی واحدی را تجربه نمی‌کنند. باید از مراسم چای که ممکن است رویدادی ساده و پیش پا افتاده به نظر برسد عمیقاً لذت برد، زیرا آن لحظات نوشیدن چای هرگز باز نخواهد گشت.

سن نو ریکیو همچنین مفهوم زیبایی‌شناختی Wabi-sabi را هم به مراسم چای اضافه کرد. برای اینکه بفهمیم میان مراسم چای و وابی‌ سابی چه نسبتی وجود دارد، باید نگاه دقیق‌تری به Wabi-sabi بیندازیم.

وابی سابی یک مفهوم زیبایی‌شناختی ژاپنی است که از دو واژه تشکیل شده: «وابی» به معنای سادگی، خلوص و زیبایی در چیزهای غیرپیچیده و «سابی» به معنای زیبایی ناشی از پیری، زوال و ناپایداری. این دو مفهوم با هم ترکیب می‌شوند تا دیدگاهی عمیق‌تر نسبت به زندگی و زیبایی ارائه دهند. در هنر، طراحی، معماری و حتی در زندگی روزمره، وابی سابی به ما می‌آموزد که باید از کمال‌گرایی فاصله بگیریم و زیبایی را در چیزهای ناقص و طبیعی جست‌وجو کنیم. آموزه‌ی اصلی وابی سابی این است که «سادگی زیباست». این اصل به ما کمک می‌کند تا زیبایی را در نقص ببینیم، سادگی را درک کنیم و ماهیت گذرای چیزها را بپذیریم.

اصل زیبایی‌شناختی وابی سابی، نواقص و چرخه‌ی طبیعی رشد و زوال چیزها را گرامی می‌دارد. این قدردانی از طبیعت گذرای زندگی، رویکردی آرام‌تر و آگاهانه‌تر به هنر را ترویج می‌کند و بیننده را تشویق می‌کند تا زیبایی را در امور عادی، ناتمام و ناکامل بیابد.

اصل وابی سابی را می‌توان در بسیاری از هنرهای ژاپنی ردیابی کرد؛ از معماری و باغ‌ ژاپنی و هایکو گرفته تا مراسم چای. سن نو ریکیو، که ریشه‌های فلسفه‌ی وابی سابی را در تائوئیسم و بودیسم ذن می‌بیند، این مفهوم را در مراسم چای برجسته کرد. او به‌جای طلا، یشم و سرویس چای چینی رایج آن زمان، از ظروف ساده، خشن، چوبی و سفالی استفاده می‌کرد.

نسبت‌های دقیق‌تری نیز میان مراسم چای و وابی سابی وجود دارد:

1. سادگی و خلوص: مراسم چای بر سادگی تأکید دارد. فضا، ابزارها و حرکات در این مراسم به گونه‌ای طراحی شده‌اند که نشان‌دهنده‌ی سادگی و خلوص باشند.
2. پذیرش ناپایداری: بر اساس اصل Ichi-go-ichi-e، هر لحظه منحصر‌به‌فرد است و نمی‌توان آن را دوباره تکرار کرد. این نکته به مفهوم ناپایداری در وابی سابی اشاره دارد.
3. توجه به جزئیات: توجه به جزئیات کوچک در مراسم چای بسیار مهم است؛ حتی اگر ابزارها یا فضاها ناپایدار یا ناتمام باشند، این توجه به جزئیات زیبایی ایجاد می‌کند.
4. احترام به طبیعت: مراسم چای معمولاً در محیط‌های طبیعی برگزار می‌شود که این ارتباط با طبیعت نیز با فلسفه‌ی وابی سابی هم‌خوانی دارد.

در مجموع، وابی سابی نه‌تنها بر زیبایی‌شناسی مراسم چای تأثیر می‌گذارد، بلکه به‌عنوان یک فلسفه‌ی زندگی به ما کمک می‌کند تا ارزش لحظات ساده و طبیعی را بیشتر درک کنیم. همه‌ی این‌ها نیازمند تأمل، آگاهی و آهستگی است. از چهار اصل WA (هماهنگی)، KE (احترام)، SEI (پاکی) و JAKU (آرامش) گرفته تا آموزه‌ی Ichi-go ichi-e و در نهایت اصل وابی ‌سابی، همگی پیش‌فرض آهستگی را دارند؛ حتی اگر به‌طور مشخص به آن اشاره نکنند.

همچنین میان مدیتیشن برآمده از آیین ذن و مراسم چای نسبتی محکم وجود دارد. چه چیزی مراسم چای ژاپنی را از دیگر دورهمی‌های نوشیدنی و غذامحور متمایز می‌کند؟ ذهن‌آگاهی/مدیتیشن و آرامشی که در آن وجود دارد. اتصال به حال، پاسداشت لحظه، سکوت و پذیرش، همگی به ذهن‌آگاهی مرتبط هستند و مستلزم آهستگی‌اند.

تعریف ذن کمی دشوار است. ذن، یک مکتب فلسفی و معنوی در بودیسم است که بر تجربه‌ی مستقیم و شهود تأکید دارد. این مکتب با تمرکز بر مدیتیشن و آرامش ذهن، به‌دنبال دستیابی به روشنایی و فهم عمیق ماهیت انسان است. پس می‌توان ذهن‌آگاهی را از مؤلفه‌های اصلی آن دانست. همان‌طور که گفتیم اصول اصلی مراسم چای هماهنگی، احترام، پاکی و آرامش هستند، در حالی‌که فلسفه‌ی ذن بر ذهن‌آگاهی، نیستی و گذرا بودن همه چیز تأکید می‌کند. در اتاق چای، چه میزبان که چای را آماده می‌کند و چه مهمانانی که ناظر مراحل آماده‌سازی چای هستند، همگی به اتفاقی که در حال رخ دادن است آگاهی دارند. اصل بر این است که ذهن‌شان به چیزی جز آنچه پیش روی‌شان اتفاق می‌افتد، مشغول نباشد. حتی لازم نیست در هنگام انجام این فعالیت تشریفاتی به مرحله‌ی بعدی فکر کرد؛ فقط باید به لحظه متصل بود و آرامشی درونی را تجربه کرد. به همین دلیل است که نمی‌توان مراسم چای را جدا از ذن در نظر گرفت.

در دیگر فرهنگ‌های شرقی و حتی در فرهنگ ایرانی می‌توان آیین‌هایی را یافت که محور آن فراهم کردن یک خوردنی یا نوشیدنی است که  بدون صرف وقت، حوصله و آهستگی امکان‌پذیر نیست. هنر ژاپن این بوده که مراسم چای را با جزئیات حفظ کرده و آن را برای مخاطب امروزی در فرمی هنری ارائه می‌دهد. چرا ما با آیین‌های خوراک‌محورمان چنین کاری نکنیم؟