مجله میدان آزادی: برای مخاطبان شعر فارسی و ادبیات کهن ایرانی همواره این سوال وجود دارد که کدام تصحیح از کتاب‌ها و دیوان‌های شاعران بزرگ را باید بخرند و بخوانند. خانم «مهشاد حمزه‌لو» پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی در تازه‌ترین مطلب پرونده‌ی مجله میدان آزادی ویژه‌ی نمایشگاه کتاب، ضمن توضیحی درباره‌ی اهمیت تصحیح و توجه به آن در انتخاب متون کهن، فهرستی از بهترین تصحیح‌های مهم‌ترین دیوان‌ها و بزرگترین شاعران فارسی‌زبان ایران فراهم کرده است. این فهرست را در صفحه‌ی چهاردم پرونده‌ی «اردیبهشت کاغذی» بخوانید:
کدام تصحیح دیوان شاعران بهتر و کدام نسخه معتبرتر است؟
میرزا علی اکبرخان قزوینی، ملقب به دخو یا همان جناب دهخدای خودمان، «کتاب» را این گونه معنی کرده است؛ «اوراقی چاپ شده و گرد آمده در یک مجلد که به هم چسبیده یا ته دوزی شده باشد». پس با این حساب میان چند کتاب حافظ یا متون کهن دیگر از انتشارات‌های مختلف یا مصححان گوناگون نباید فرق چندانی باشد؟ از حق نگذشته همگی کتاب‌اند و اوراقی به هم چسبیده! اما حقیقت ماجرا این است که توفیر دارد که آدمی کدام کتاب را انتخاب می‌کند تا هم‌سخن رو در روی سخنان شیخ اجل یا یار غار باباطاهر و خواجه حافظ شیرازی شود. اما چرا؟
برای توضیح این ماجرا باید اول کمی از ضرورت تصحیح بگوییم. همان طور که می‌دانید صنعت چاپ در قدیم‌الایام، همان کاغذ و قلم بود. تکثیر کتاب هم از طریق رونوشت نسخه‌های خطی انجام می‌شد. حالا اگر ما آدمیانی که در قرن ۲۱ زندگی می‌کنیم، در نقطه «اکنون» ایستاده باشیم، با چندین نسخه خطی از متنی رو‌به‌رو هستیم که مسیر پرپیچ‌وخم تاریخ را سپری کرده و از حملات مغول تا کتاب‌سوزی‌ها خود را نجات داده تا به دست ما برسد! طبیعتاً نسخه خطی هرچه مسیر طولانی‌تری را پیموده باشد، از اصل خود دورتر شده و پاره‌ای از خصائص خود را به دست نسخه‌نویسانی سپرده که جاافتادگی‌ها یا دشواری نسخ را یا از روی گمان و یا برای ساده‌سازی، به صلاح کار خویش تغییر می‌دادند. و از این است که ما در نقطه اکنون قرن ۲۱مان، شاهد چندین نسخه خطی متفاوت از یک اثر هستیم.
این‌جاست که مصحح مانند یک ناجی وارد میدان می‌شود و سعی می‌کند تا متن را بااحتیاط از همان راهی که آمده بازگرداند و در هر منزل آنچه بر آن بسته‌اند، فروبهلد و آنچه از آن فوت شده، به او بازگرداند؛ بدین‌سان که متن مدنظر را به صورت اصلی‌اش نزدیک و نزدیک‌تر کند.
درست مثل یک شعر که تا وزنی آشفته دارد نمی‌توان به کمال از آن لذت برد، آثار شاعران کهن نیز تا وقتی به اصل آن در نزدیک‌ترین صورت نباشد، لذت و درک حقیقی را به مخاطب منتقل نمی‌کنند. از این رو یادداشت پیش رو قصد دارد تا در اردیبهشتِ کاغذیِ نمایشگاه کتاب، بهترین تصحیح‌ها از چندی از برترین شاعران محبوب پارسی را به آنان که چراغ روحشان، آشنایی سخن است معرفی کند:
بهترین تصحیح‌ها از دیوان‌های بهترین شاعران فارسی‌گو
حافظ
اول؛ برای دوست‌داران خواجه حافظ شیرازی و دل‌هایی که می‌خواهند فلک را سقف بشکافند و طرحی نو دراندازند، تصحیح غنی-قزوینی از انتشارات زوار به عنوان اولین تصحیح علمی-انتقادی از دیوان حافظ؛ تصحیح خانلری از نشر خوارزمی که مبتنی بر ۱۴ نسخه است و تصحیح سایه از نشر کارنامه که به اعتقاد خرمشاهی حسن ختام تصحیح‌هاست، می‌توانند گزینه‌های دل‌خواه و دل‌نشینی باشند.
فردوسی
دوم؛ شاهنامه، انتخاب خوبیست برای تمام قلب‌های جنگاوری که دوست دارند همچون فردوسی به گفتار دانندگان راه‌جوینند. از میان تصحیح‌های گوناگون، تصحیح خالقی مطلق از انتشارات سخن گوی میدان را ربوده است! او برای به سرانجام رساندن این تصحیح ۱۶ نسخه از قدیمی‌ترین و معتبرترین نسخ را مبنا قرار داده که کهن ترین آنها دست‌نوشت فلورانس است. و عجیب آن که از خود فردوسی حکیم بسی بیشتر از سالِ سی رنج برده تا این تصحیح را به سرانجام برساند. البته قابل ذکر است که نسخه فلورانس تمام شاهنامه را دربرنداشته و به همین دلیل خالقی برای تصحیح باقی شاهنامه کمی سلیقه‌ای برخورد کرده است.
سعدی
سوم؛ به قول شیخ اجل، هر دم از عمر می رود نفسی! پس بیاید غنیمتش شمریم و این چند دم و بازدم عزیز را به خواندن بهترین تصحیح‌ها از استاد سخن بگذرانیم. در میان تصحیح‌های موجود، کلیات سعدی به تصحیح فروغی از انتشارات هرمس می‌تواند یک انتخاب خوب باشد، محمدعلی فروغی کلیات سعدی را از روی نسخه لرد گرینوی ۷۲۰ تصحیح کرده؛ اما البته قابل ذکر است که هزلیات سعدی را به دلیل آن‌که آنها را غیراخلاقی می‌دانست حذف کرده است. در کنار کلیات فروغی، بوستان، گلستان و غزلیات به تصحیح غلامحسین یوسفی از نشر اندیشه خوارزمی که بر مبنای ۱۷ نسخه به دست آمده و مورد تایید بسیار استاد بهاءالدین خرمشاهی قرار گرفت را نیز به شما پیشنهاد می‌کنیم.
خیام
چهارم؛ راز ابدیت را می‌شود در رباعیات خیام جست. اگر در پی کشف این راز هستید سری به کتاب رباعیات خیام و خیام‌نامه‌های پارسی اثر سید علی میرافضلی از نشر سخن بزنید. این کتاب واپسین اثری است که دربارۀ شناخت رباعیات اصیل خیام منتشر شده است و بدین منظور شیوه‌ای نوین را عرضه کرده و بر مبنای آن، ۲۰ رباعی اصیل خیام شناسایی و ۴۹ رباعی که احتمال انتساب آنها به خیام زیاد است، در دستۀ «رباعیات محتمل» قرار گرفته است.
صائب
پنجم؛ اگر شیفته سبک هندی هستید، صائب یکی از بهترین همدم‌هاست، حریفی که معروف است به تک‌بیت‌های چو آب روان! برای رسیدن به این دریای عمیق تصحیح محمد قهرمان که اشراف بی‌نظیری به این دوره از تاریخ ادبیات و ظرایف آن داشت به صورت یک مجموعه ۷ جلدی از انتشارات نگاه و گزیده اشعارش از انتشارات سمت، می‌توانند کشتی نجات محکم و متقنی باشند.
سنایی
ششم؛ اشعار سنایی، سکوی پرواز عارفان زیادی بوده و هست. کلیات سنایی به تصحیح مدرس رضوی، حدیقه الحقیقه و گزیده اشعار سنایی به تصحیح مریم حسینی بر اساس قدیمی‌ترین نسخه خطی از انتشارات سمت، بال‌های کمکی خوبی برای این پرواز عارفانه‌اند!
عطار
هفتم؛ عطار، هدهدِ راهنمای تمام ارواحی است که به دنبال سیمرغ خود می‌گردند. اگر شما هم گمشده‌ای دارید از تصحیح‌های دکتر شفیعی کدکنی از آثار عطار که نشر سخن چاپ کرده است، غافل نشوید. چرا که مصحح با استفاده از قدیمی‌ترین نسخ، تحلیلی‌ترین و معتبرترین تصحیح‌ها را ارائه داده است.
مولوی
هشتم؛ مولوی برای آنان که به دنبال باطن و معنا هستند، بهترین است. شاعری که چون باب حقیقت باز می‌شود، کاغذ می‌نهد و قلم می‌شکند! مثنوی مولوی به تصحیح نیکلسون، بزرگترین مثنوی‌شناس مغرب زمین، از انتشارات نسل آفتاب و انتشارات دیبایه، تصحیح انتقادی و دقیق محمدعلی موحد از نشر هرمس و گزیدهٔ غزلیات شمس شفیعی کدکنی از نشر امیر کبیر که مبتنی بر معیار جذابیت و حاصل مطالعات چشمگیر ایشان است، باب درک مولانا را به خوبی برای خواننده باز می‌کنند.
ناصرخسرو
نهم؛ اشعار ناصر خسرو شاعر حکیم و جهانگرد ایرانی سراسر حکمت است. اگر مسافر آفاق انفسی هستید سری به تصحیح محقق-مینوی از انتشارات دانشگاه تهران که بی‌شک معتبرترین تصحیح است، بزنید. راستی سخن از سفر شد! اگر به دنبال تصحیحی خوب از سفرنامه ناصر خسرو هستید، تصحیح محمد دبیرسیاقی از انتشارات زوار و تصحیح محمدرضا توکلی صابری از انتشارات علمی و فرهنگی، چراغ راه خوبی برایتان خواهند بود. نکته جالب توجه در تصحیح توکلی این است که او دقیقا مسیر سفر ناصرخسرو را به صورت عینی طی کرده تا تصحیح دقیق‌تری از اثر او ارائه دهد.
باباطاهر
دهم؛ در میان شاعران دوبیتی سرا، دوبیتی‌های باباطاهر شبیه اسمش پر از قندند و خستگی راه را از تن درمی‌آورند. دوبیتی‌های بابا طاهر به تصحیح وحید دستگردی از انتشارات شبگیر جاده خوبی برای گذری بر اشعار و افکار این شاعر عارف‌مسلکِ گمنام است.
نظامی
یازدهم؛ نظامی داستان‌سرای ادب پارسی است؛ از لیلی و مجنون گرفته تا خسرو و شیرین! کلیات نظامی به تصحیح وحید دستگردی از انتشارات نگاه و چاپ آثار مجزای او از انتشارات افکار گزینه‌های خوبی برای سفر به دنیای قصه‌های نظامی هستند. اگرچه این شرح هنوز یکی از بهترین تصحیح‌هاست، هنوز نیازمند تصحیح‌ها و شروحی دیگر بوده و لازم است حواشی و تعلیقات آن نقد و ارزیابی شوند.
و اما سخن پایانی؛ همان گونه که پیش از این گفتیم، نسخه‌های خطی راهی طولانی را پیموده‌اند تا سفیر نامداران گذشته باشند. امید است که این نوشتار راهنمایی بوده باشد برای یافتن امین‌ترین پیک‌ها. اگر به سراغشان رفتید سلام ما را نیز به آنان برسانید.