مجله میدان آزادی: چند روز دیگر با سال 1403 خداحافظی خواهیم کرد. سالی که برای ایران و هر یک از ما با شادی‌ها و غم‌هایی همراه بود. مجله میدان آزادی در سالی که گذشت علاوه بر پوشش روزانه‌ی اخبار هنر و ادبیات با پایان هر ماه و هر فصل مهمترین خبرهای هنر و ادبیات را در قالب یازده ماهنامه و چهار فصل‌نامه با نام «کاغذ اخبار هنر» به دست مخاطبان هنر و ادبیات رساند. اکنون با نزدیک شدن به پایان سال کهنه و آغاز سال جدید، خالی از لطف نیست تا مروری داشته باشیم بر مهمترین رویدادهای هنری سال 1403 در ایران و جهان؛ این شما و این سومین نسخه از سالنامه‌ی کاغذ اخبار هنر مجله میدان آزادی به قلم «حنانه شکیبا»:
شما می‌توانید نسخه‌ی صوتی این سالنامه را در پادکست کاغذ اخبار هنر در کست باکس هم بشنوید.
سینمای جهان اوج یا فرود؟ و حاشیه‌هایی مهمتر از متن
مثل روال همیشه‌ی کاغذ اخبار، سینما دیباچه‌ی این گزرش خواهد بود. رخدادهای سینمایی جهان که بتوانند در کاغذ اخبار سال جای بگیرند بسیارند. اما، کاغذ اخبار به انتخاب و روایت مجله میدان آزادی است، پس خبرهای سینمای جهان را با قدیمی‌ترین جشنواره‌ی سینمایی جهان آغاز خواهیم کرد.
در میان جشنواره‌های سینمایی که در سال 1403 در جهان برگزار شد، جشنواره‌ی ونیز که قدیمی‌ترین جشنواره‌ی سینمایی جهان است، انتخاب متفاوت‌تری نسبت به دیگر جشنواره‌ها داشت.
در هشتادویکمین دوره‌ی فیلم ونیز، فیلم سینمایی «اتاق همسایه بغلی» به کارگردانی پدرو آلمودوار، شیر طلایی این دوره از جشنواره را از آن خود کرد.
گاهی حاشیه‌های یک رویداد مهمتر از متن هستند و اگر بخواهیم به حاشیه‌های هرکدام از این جشنواره‌ها در سالنامه‌ی سال 1403 اشاره کنیم، می‌توانیم با کن آغاز کنیم که با اعتصاب همراه بود. اعتصاب کارکنان هفتادودومین دوره‌ی جشنواره‌ی کن در اعتراض به شرایط کاری بی‌ثبات و حقوق نامناسب خود بود که روز افتتاحیه، روی پشت بام محل برگزاری افتتاحیه در فرانسه تجمع و پارچه نوشته‌ای را با شعار: «پشت پرده‌های سینما، لجن پنهان است» را روی پوستر بزرگ جشنواره آویزان کردند.
از مهمترین حاشیه‌های هشتادویکمین دوره‌ی فیلم ونیز، حمایت صریح منتخبان این جشنواره از مردم غزه و اعتراض به اقدامات اسرائیل بود.
حاشیه‌ی مهمتر از متن این مراسم، بیانیه‌ی تنها برنده‌ی چند جایزه‌ای این رویداد جهانی، یعنی سارا فریدلند بود که با فیلم «لمس آشنا»، برنده‌ی سه جایزهی بهترین کارگردان، بهترین بازیگر زن در بخش افق‌ها و جایزه لوئیجی دو لورنتیس برای بهترین فیلم اول شد.
فریدلند پس از ادای مقدمات مرسوم، بالای سن درحالی که جایزه‌اش را در دست داشت کاملاً صریح گفت: «به عنوان یک هنرمند یهودی-آمریکایی باید توجه داشته باشم که دریافت این جایزه در سیصد و سی و ششمین روز از نسل‌کشی اسرائیل در غزه، و هفتادوششمین سال اشغال غزه صورت می‌گیرد. من معتقدم که این مسئولیتِ ما به عنوان کارگردان فیلم است که از بسترهای نهادی با مصونیت مجازات، یعنی اسرائیل، در صحنه‌ی جهانی مقابله کنیم. من در کنار مردم فلسطین در مبارزه‌ی آن‌ها برای آزادی ایستاده‌ام.»
از جشنواره ونیز که بگذریم، نمی‌شود از مهمترین خبرهای سینمایی جهان در سال 1403 گفت و از اسکار 2025، گذشت. جایزه اسکار مهمترین رویداد سینمایی-تجاری جهان است که در فروش فیلم‌های سینمایی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. اما اسکار 2025 برای بسیاری از منتقدین و رسانه‌ها غافلگیرکننده بود. انتخاب فیلمی همچون آنورا که همیشه فیلمی شبیه آن در سینما بوده، هست و خواهد بود برای همه غافلگیرکننده بود؛ انتخاب فیلمی که در میان رقبایش، تنها در شش شاخه، نامزد اسکار 2025 بود و در یک شب چهار اسکار را به خانه برد، و نادیده گرفتن بسیاری از فیلم‌های سال 2024 که هم وجه هنری داشتند و هم در نوع خود فیلم‌های قابل اعتناتری بودند و در میان نامزدهای اسکار 2025 جایگاه بالاتری داشتند عجیب بود.
اما جدای از آنچه گفته شد، بزرگترین غافلگیری اسکار، اشتراک منتخب این جایزه با کن 2024 بود. این اشتراک، برای دو رویدادی که با هدف و شعاری متفاوت از هم برگزار می‌شوند، یکی با انتخاب‌هایی از جنس سینمای تجاری (شما بخوانید عامه‌پسند) و دیگری با شعاری کاملا هنری، نشان از چیست؟ آیا نمی‌تواند نشان از زوال درجه‌ی اعتبار این جوایز در جهان باشد؟
تا از خبرهای اسکار فاصله نگرفتیم به این نکته هم اشاره کنیم که اسکار 2025 برای سینمای ایران برخلاف دیگر سال‌های این رویداد، خبر خوبی داشت؛ خبری که باید برای شنیدنش کمی حوصله کنید.
درگذشتگان سینمای جهان
در میان درگذشتگان سینمای جهان، نام دو هنرمند مشهور دیده می‌شود؛ در آخرین روزهای مردادماه، سینما یکی از هنرپیشه‌ترین هنرمندان خود را از دست داد. بسیاری از معروفترین رسانه‌های جهان روز 28 مردادماه، صفحه‌ی اول رسانه‌ی خود را به درگذشت «آلن دلون»، اختصاص دادند.
آلن دلون بازیگر افسانه‌ای سینمای فرانسه در 88 سالگی درگذشت درحالی که سال 2003 در مصاحبه‌ای با یک مجله فرانسوی گفته بود: «پول، تجارت و تلویزیون این ماشین رویایی را ویران کرده است. سینمای من مرده است و من هم همینطور».
و در اواخر دی‌ماه بود که خبرگزاری‌ها تیتر زدند: «دیوید لینچ» در سن ۷۸ سالگی درگذشت.
دیوید لینچ، کارگردان و فیلمساز شناخته‌شده‌ی آمریکایی، کارگردانی ۱۰ فیلم بلند را در کارنامه دارد؛ آثاری همچون «استریت استوری»، «در قلب وحشی»، «مرد فیل‌نما» و...
در سال ۲۰۰۳ در یک نظرسنجی از منتقدان فیلم در سراسر دنیا که از سوی روزنامه گاردین انجام گرفت، دیوید لینچ به عنوان «بزرگترین فیلمساز زنده‌ی دنیا» برگزیده شده بود.
سینمای ایران: جشنواره فجر و دیگر هیچ
اما مهمتر از اسکار برای ما ایرانیان، بزرگترین رویداد سینمایی ایران یعنی جشنواره‌ی فیلم فجر است که در دی‌ماه خبرهایش با رونمایی از پوستر چهلوسومین جشنواره‌ی فیلم فجر وارد دنیای حاشیه‌‌ها شد و تا روز آخر و حتی روزهای بعد با حاشیه‌هایی همراه بود.
آنچه در چهلوسومین جشنواره‌ی فیلم فجر متفاوت از دیگر دوره‌های این جشنواره بود، افزودن بخش ویژه به این دوره بود. بخش ویژه‌ی جشنواره در پی درخواست و به پیشنهاد حمید نعمت‌الله تشکیل شد.
نعمت‌الله درخواست داشت تا فیلم «قاتل و وحشی» که حدود 8 سال از ساختش می‌گذرد و تاکنون موفق به دریافت مجوز برای اکران نشده است، حداقل در یک سالن برای جمعی منتخب به نمایش درآید و او بتواند بازخورد اثرش را در میان تماشاگران ببیند. همین درخواست او بهانه‌ای شد برای راه انداختن بخش ویژه در چهلوسومین جشنواره فیلم فجر از سوی مدیران جشنواره؛ بخشی که اگرچه با انتخاب فیلم‌های نامناسب، خیلی سرد آغاز به کار کرد اما در ادامه، به تایید بسیاری از اهالی رسانه و منتقدان، با داغ کردن تنور جشنواره توانست موجی از گرما و استقبال را به رکود این سال‌های جشنواره‌ی فجر بازگرداند. و البته نکته عجیب ماجرا این شد که آخر هم فیلم نعمت‌الله علی‌رغم قول‌های مسئولان فرهنگی اکران نشد!
داوری‌های این دوره از جشنواره نیز متفاوت از دوره‌های پیشین بود و درحالی که بسیاری فکر می‌کردند باید ابراهیم حاتمی‌کیا برنده‌ی بهترین کارگردانی باشد و اثر او یعنی «موسی کلیم‌الله» بهترین فیلم، داوران جشنواره «زیبا صدایم کنِ» رسول صدرعاملی را به‌عنوان بهترین فیلم و حمید زرگرنژاد را به‌عنوان بهترین کارگردان برای فیلم «شمال از جنوب شرقی» برگزیدند. این پیش‌بینی‌ها برای بهترین بازیگر زن هم درست از آب در نیامد و درحالی‌که همه منتظر شنیدن نام مریلا زارعی برای بازی در فیلم «موسی کلیم‌الله» از بلندگوهای سالن برج میلاد بودند، این، نام فریبا نادری بود که برای بازی در فیلم «شوهر ستاره» از بلندگوها پخش شد. همچنین بعضی فیلم‌های جنگی -مثل خدای جنگ- هم که ضمن اکران پروپاگاندای تبلیغاتی و سیاسی فراوانی برای خود به راه انداخته بودند چندان در جوایز ندرخشیدند.
این انتخاب‌ها اگرچه انتقاداتی را به همراه داشت اما از استقلال رأیِ داوران جشنواره، فارغ از میل نهادها و سرمایه‌گذاران فیلم‌های چهلوسومین جشنواره‌ی فیلم فجر خبر می‌داد.
حاشیه‌های جشنواره‌ها جزء جدانشدنی هر جشنواره هستند که خواه ناخواه با آن همراهند و جشنواره‌ی فجر هم از این امر مستثنی نبود. اما آنچه مهم است این است که مدیران این دوره که خود از اهالی سینما بودند توانستند بسیاری از هنرمندان را دوباره به جشنواره بازگردانند، انتخاب‌های متفاوتی از جشنواره‌های پیشین داشته باشند ، یک جشنواره‌ی نسبتا پرشور را در هوای سرد بهمن‌ماه 1403 برگزار کنند اگرچه جشنواره با کاستی‌هایی همراه بود.
اگر علاقه‌مند به مرور فیلم‌های این دوره از جشنواره، تماشای نقدهای تصویری از آن و سرک کشیدن به مهمترین خبرها و حاشیه‌های چهلوسومین جشنواره‌ی فیلم فجر هستید به پرونده «پرواز بر فراز آشیانه‌ی سیمرغ» در وبگاه مجله میدان آزادی نگاهی بیندازید.
امسال مهمتر از جشنواره‌ی فجر، رویداد سینمایی قابل ذکری رخ نداد جز اینکه سینمای ایران در سال 1403 بزرگان بسیاری را از دست داد. هم در میان بازیگران و هم در میان صداپیشگان. هنرمندانی که صدا و تصویرشان بخشی جدانشدنی از حافظه‌ی هنری تاریخ و مردم این سرزمین‌اند.
اهالی سینما، در فروردین‌ماه، درست در اولین سالگرد درگذشت کیومرث پوراحمد به سوگ رضا داودنژاد نشستند. اوایل مردادماه، سعید راد، یکی از چهره‌های معروف و محبوب سینمای ایران، قبل و بعد از انقلاب را به خاک سپردند و آغازین روزهای دی ماه را با درگذشت بانوی هنرمند ایرانی که علاوه بر گویندگی در تئاتر، سینما، رادیو و تلویزیون نیز منحصربه‌فرد بود، یعنی ژاله علو، آغاز کردند.
سینماگران همچنین، در سال 1403 فتح‌الله طاهری، هوشنگ حریرچیان، حسین خانی بیک، زهره حمیدی، زری خوشکام، پری صابری، صدرالدین حجازی و حسین توشه را تا منزل ابدی بدرقه کردند.
اما سوای از بازیگران، صداپیشگان سینمای ایران نیز درگذشت بزرگان خود را در این سال به سوگ نشستند. بزرگانی که از نسل اول و دوم این هنر و به نوعی نسل طلایی صداپیشگان فیلم بودند. اهالی دوبله چهره‌هایی چون علی‌اصغر رضایی نیک، آرشاک قوکاسیان، ایرج رضایی و منوچهر والی‌زاده را به آغوش خاک سپردند.
ادبیات:
آهسته و پیوسته می‌راند
اخبار سینما تمامی ندارد و شاید اگر کاغذ اخبار، و مغز من و شما در دنیای ساندویچی امروز، ظرفیت مطول‌خوانی را داشت، می‌شد در صفحات متعددی از اخبار سالانه‌ی این هنر در ایران و جهان نوشت! اما ظرفیت کجاست؟! برویم به سراغ ادبیات که در عالم پرهیاهوی سینما، شما را به سکوت و آهستگی دعوت می‌کند.
از قابل ذکرترین رویدادهای ادبی ایران در سال 1403، برگزاری سی‌وپنجمین نمایشگاه کتاب تهران بود که با شعار «بخوانیم و بسازیم» آغاز شد و در اردیبهشت‌ماه کاغذ اخبار را نیز با کتاب گشودیم؛ چراکه اردیبهشت بهار کتاب ایرانیان است به واسطه‌ی برگزاری نمایشگاه کتاب تهران.
شرح مبسوطی از نمایشگاه کتاب سال 1403 را می‌توانید در دومین فصل از پرونده‌ی «اردیبهشت کاغذی» مطالعه و دنبال کنید.
اما از مهمترین رویدادهای ادبی این نمایشگاه می‌توان به انتشار و رونمایی از کتاب جدید محمود دولت‌آبادی، نویسندهی مشهور و محبوب ایرانی، اشاره کرد. «دُرّ یتیم: خشکیدن آب دهان عنکبوت» نام این کتاب است که از سوی نشر چشمه منتشر شد. محمود دولت‌آبادی که در دهه‌ی هشتم زندگی‌اش قرار دارد این سال‌ها پرکارتر از همیشه در حوزه‌ی کتاب است. خبر انتشار کتاب جدیدی از محمود دولت‌آبادی از مهمترین اخبار ادبی فصل پاییز نیز بود. دولت‌آبادی در آبان‌ماه از انتشار کتاب جدیدش با نام «آورده‌اند که...» نیز خبر داد.
در میان اخبار ادبی ایران، قطعا یکی از اندوه‌بارترین خبرها برای ما از دست دادن محمدعلی بهمنی بود، که پرچمدار غزل معاصر فارسی لقب داشت.
محمدعلی بهمنی، شاعر، ترانه‌سرا، مدیر فرهنگی و هنرمندی بود که بسیاری از ایرانیان و فارسی‌زبانان با غزل‌های شورانگیز و روان و عاشقانه‌ی او زندگی کرده بودند. همچنین بسیاری از خوانندگان و آهنگسازان موفق ایرانی با شعرهای درخشان او موفق‌ترین ترانه‌های خود را به گوش مخاطب موسیقی امروز رسانده بودند.
بهمنی که از آغاز سال 1403، در دفعات متعدد به دلیل سکته‌ی مغزی به بیمارستان منتقل و پس از بهبودی به خانه بازگشته بود، سرانجام، شامگاه نهم شهریورماه دست در دست فرشته‌ی مرگ، دنیا را وداع گفت. درگذشت او برای شعر فارسی، خسارتی بزرگ و غیرقابل جبران است.
مجله میدان آزادی که پیشتر، در مطلب مفصلی زندگینامه و مهمترین کتاب‌ها و شعرهای استاد محمدعلی بهمنی را بررسی کرده بود، در پرونده پرتره‌ای به واکاوی شخصیت و آثار او پرداخت که در سایت مجله میدان آزادی در دسترس است. از مهمترین مطالب پرونده پرتره محمدعلی بهمنی مصاحبه‌ی منتشرنشده‌ی مجله میدان آزادی با زنده‌یاد محمدعلی بهمنی و مصاحبه با محمد سلمانی، شاعر برجسته و از دوستان نزدیک وی است که می‌توانید هردو را در وبگاه مجله میدان آزادی بخوانید.
دنیای ادبیات در تسخیر زنان
طبیعی است که یکی از مهمترین اتفاقات ادبی هر سال در جهان، انتخاب برنده‌ی جایزهی ادبیات نوبل است. نوبل برخلاف دیگر جوایز هنری و غیر هنری جهان، نامزدهای احتمالی این جایزه را اعلام نمی‌کند و اسامی نامزدهای نوبل هر رشته به صورت محرمانه نگهداری می‌شود.
همزمان با نزدیک شدن به معرفی برنده‌ی نوبل ادبیات، بسیاری از رسانه‌ها در فقدان فهرست نامزدها به گمانه‌زنی دست زدند و زمانی که برنده‌ی جایزهی نوبل در مهرماه اعلام شد، تقریبا همه‌ی پیش‌بینی کنندگان در سراسر جهان باختند!
«هان کانگ» نویسندهی پنجاه ساله‌ی کره‌ای در حالی برنده‌ی نوبل ادبیات شد که در هیچ‌یک از گمانه‌زنی‌ها درباره برنده‌ی نوبل ادبی 2024، نامش مطرح نشده بود. هان کانگ پیشتر برای رمان «گیاهخوار»، برنده‌ی بوکر بین‌الملل 2016 شده بود. او هجدهمین زنی است که در طول 117 دوره‌ی نوبل ادبیات و اولین نویسندهی زن آسیایی است که در ۱۲۱ سال تاریخ این جایزه، برگزیده شد.
اما همه‌ی این‌ها باعث نمی‌شود که این رمان را بدون نقص و این انتخاب را شایسته بخوانیم! در کنفرانس مطبوعاتی روز اهدای جایزه به هان کانگ در سوئد که در آذرماه برگزار شد، سوال تامل‌برانگیزی از سوی یک خبرنگار مطرح شد و آن اینکه احتمالا کتاب «گیاهخوار»، در رده‌بندی جهانی در شمار کتاب‌های مضر قرار می‌گیرد! و همه‌ی نویسندگان می‌دانند که قرار گرفتن اثرشان در دسته‌ی کتاب‌های مضر، علاوه بر سانسور، از قفسه‌ی کتابخانه‌های مدارس جمع و از دسترس نوجوانان دور نگه داشته می‌شود. حال سوال این است که از میان انبوه نویسندگان مطرح زنده‌ی جهان که آثار درخشان و پرطرفداری دارند و هیچ‌گاه نوبل نگرفته‌اند، چرا باید کتابی نه‌چندان شاهکار و با وضعیتی اینچنینی برنده‌ی نوبل شود؟ یافتن پاسخ این پرسش باشماست...
پس از نوبل، حتما بوکر یکی از مهمترین جوایز ادبی و سرنوشت‌سازترین آنان، برای آثار نویسندگان ادبی جهان است.
در سال 2024 «سامانتا هاروی»، تنها نویسندهی بریتانیایی حاضر در فهرست نهایی بوکر، برای نگارش پنجمین رمان خود با عنوان «مدار» به عنوان برنده‌ی جایزه ادبی «بوکر 2024» انتخاب شد.
در مهرماه نوبل ادبیات 2024 و در آبان‌ماه جایزهی بوکر 2024، هر دو خبرهای مهم ادبیات بودند. اما مهمتر از همه‌ی این‌ها شاید انتخاب دو نویسندهی زن در جایزه‌هایی که تا پیش از این، به شدت مردانه بوده‌اند، است. ادبیات روزگاری در تسخیر مردان بود اما اتفاقات ادبی این چند سال اخیر خبر از این دارد که مردان در این ماراتن استقامت، ظاهرا جام طلایی را به دست زنان خواهند سپرد! هان کانگ سیزدهمین زنی است که نوبل ادبیات گرفته است و سامانتا هاروی هفدهمین زنی است که بوکر 2024 را به خانه برده است. ضمن اینکه پنج مورد از شش نامزد فهرست نهایی بوکر نیز آثار نویسندگان زن بود که در تاریخچه‌ی ۵۵ ساله این جایزه ادبی بی‌سابقه بود.
از دیگر اخبار مهم ادبی جهان، تحت تاثیر وضعیت غیر انسانی جنگ در غزه، بزرگترین بایکوت فرهنگی تاریخ توسط نویسندگان در جای جایِ جهان ادبی و انسانی بود. در آبان‌ماه سال 1403 بیش از یک‌هزار نویسنده با آغاز یک بایکوت گسترده علیه ناشران اسرائیلی، مخالفت خود را با سلب مالکیت فلسطینیان به دست اسرائیل اعلام کردند. از برندگان بزرگترین جوایز ادبی جهان تا گمنام‌ترین نویسندگان کشورهای کوچک.
این نویسندگان با امضای نامه‌ای که در تاریخ ۲۸ اکتبر (۷ آبان) منتشر شد، توضیح دادند که صنعت نشر با «عمیق‌ترین بحران اخلاقی، سیاسی و فرهنگی در قرن بیست‌ویکم» روبه‌روست.
نویسندگان برنده‌ی جایزه نوبل، عبدالرزاق قورنه و انی ارنو و چهره‌های مطرح ادبیات جهان همچون سالی رونی (Sally Rooney)، ریچل کوشنر (Rachel Kushner) و آرونداتی روی (Arundhati Roy) از جمله نویسندگان برجسته‌ای هستند که در بیانیه‌ای متعهد شده‌اند با ناشران، جشنواره‌ها یا انتشارات موسسات فرهنگی رژیم صهیونیستی که «همدست در نقض حقوق فلسطینی‌ها هستند» همکاری نکنند. شمار امضاکنندگان این نامه از شش هزار نویسنده فراتر رفته است.
ادب‌دوستان ایرانی در سال 1403 علاوه بر محمدعلی بهمنی، به سوگ «محمدعلی علومی»، نویسنده و طنزپرداز نشستند. ادبیات جهان نیز سه تن از نویسندگان معروف خود را از دست داد. «پل آستر» نویسنده، شاعر و فیلمنامه‌نویس آمریکایی که در سن 77 سالگی درگذشت؛ «آلیس مونرو» نویسنده کانادایی که برنده‌ی جایزه نوبل ادبیات سال ۲۰۱۳ و جایزهی بوکر سال ۲۰۰۹ بود و در سن 92 سالگی در زادگاهش در یک خانه‌ی سالمندان درگذشت و اسماعیل کاداره‌ی 88 ساله، رمان‌نویس و شاعر آلبانیایی که آثارش در داخل آلبانی کمونیستی نادیده گرفته شدند، اما برایش شهرت بین‌المللی ایجاد کردند.
معماری:
تلفیقی از سنت و مدرنیته
در شاخه‌ی معماری نیز در سال 2024، طرح ایرانی پروژه‌ی «شوپه» (Shoupé)، ساخت یک مرکز تجاری، مسکونی و تفریحی در ساحل بابلسر برنده‌ی جشنواره جهانی معماری سال 2024 شد.
این طرح در بخش «پروژه‌های آینده» و در زیرگروه ساختمان‌هایی با «استفاده‌ی چندمنظوره» رتبه‌ی اول این جایزه جهانی را به دست آورد. ویژگی خاص این طرح این است که ساختار سنتی محله‌ها و روستاهای شمال ایران را در قالب یک برج مدرن مجسم می‌کند و شما با یک سازه‌ی کاملا مدرن اما با حال و هوای معماری سنتی روستاها و طبیعت مازندران و با تاکید بر سازمان محله، رو‌به‌رو می‌شوید. این برج که با الهام از روستاهای کوهستانی مازندران به صورت بلندمرتبه و در ارتفاع طراحی شده است میدان‌های عمومی و بازارهای محلی را نیز در تمام محله‌های 18 طبقه‌ی خود جای داده است.
در توضیح نام این پروژه آمده است: در مناطق شمالی گیلان و مازندران در ایران، سنت برنج‌کاری از دیرباز به دیده‌بانی کوشا با نام محلی «شوپه» متکی بوده است؛ نگهبان شب‌پایی که وظیفه‌ی حیاتی «شب‌پایی» را بر عهده دارد و از شالیزارها در برابر حیوانات وحشی شب‌زی محافظت می‌کند. برج شوپه با الهام از این میراث، مانند یک چراغ دریایی در کنار دریا ایستاده و نور خود را بر چشم‌انداز اطراف می‌تاباند و بر آن نظارت می‌کند.
علاوه بر این جایزه در آذرماه نیز شیما شایگان، بانوی معمار ایرانی رتبه اول و برنده نشان طلای «جایزه معماری قاره‌ای» آسیا در بخش مرمت و احیا، برای طراحی و اجرای خانه رزاس در شهر کاشان شد. طراحی تا اجرای این پروژه، ۲ سال زمان برده است.
«جایزه معماری قاره‌ای ۲A» تلاشی برای شناسایی و قدردانی از معمارانی است که در ایجاد و طراحی ساختمان‌ها و شهرهای آسیا که از مکان‌های فرهنگی و جغرافیایی خاص آن‌ها سرچشمه می‌گیرند و دارای ویژگی‌های منتسب به آن هستند، مشارکت داشته‌اند.
موسیقی
از میان مهمترین خبرهای موسیقایی سال 1403، در بحبوحه‌ی برگزاری کنسرت‌ها و خبرساز شدن لغو برخی از آن‌ها و در میانه‌ی انتشار قطعه‌ها و آلبوم‌های موسیقی، می‌توان به برگزاری جشنواره موسیقی فجر از ۲۳ تا ۲۹ بهمن‌ماه ۱۴۰۳ در تهران و دیگر استان‌های کشور اشاره کرد.
با پایان یافتن جشنواره فیلم فجر، سازهای موسیقی فجر کوک شدند تا در دهه‌ی سوم بهمن‌ماه به صدا درآمدند.
چهلمین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر، میزبان گروه‌هایی از کشورهای ترکیه، هند، هلند، تونس، اسپانیا و ارمنستان بود.
از مهمترین رویدادهای موسیقی در سال 1403 پس از برگزاری جشنواره موسیقی فجر، رونمایی از آلبوم «مجموعه دستگاه‌های موسیقی ایران» اثر استاد حسین علیزاده در آخرین روز شهریور بود. این مجموعه که به نوعی نتیجه‌ی تلاش حسین علیزاده در زمینه‌ی موسیقی ردیف دستگاهی و آموزش آن است، شامل ۱۳ دستگاه و آواز موسیقی ایرانی می‌شود که در قالب ۱۷ سی دی و ۱۳ کتاب نت ارائه شد.
این اثر شامل ۳۰۲ قطعه، ۱۳ آلبوم و ۱۳ ساعت موسیقی است که بیش از ۱۰۰ نفر در تولید آن مشارکت داشته‌اند.
علیزاده در مقدمه‌ی کتاب نت آورده است: در این مجموعه تلاش بر این است که نه‌تنها اهل فن، بلکه مردم علاقه‌مند نیز همه با این نغمه‌ها و آهنگ‌ها مانوس باشند و آن‌ها را به عنوان میراث تاریخی و فرهنگی در ذهنِ خود محفوظ بدارند.
در آغاز سال 1403 نیز، فرهاد فخرالدینی، موزیسین پیشکسوت ایرانی که تصور می‌شد مدت‌هاست خود را در عرصه‌ی آهنگسازی بازنشسته کرده است، همزمان با روز ۲۵ فروردین که در تقویم ایران روز ملی عطار نام گرفته، از اتمام نگارش آخرین اثر خود با نام «منظومه سیمرغ» بر اساس «منطق‌الطیر» فریدالدین عطار نیشابوری خبر داد و سرانجام کنسرت «منظومه سیمرغ (قاف)»، ۳۰ آبان ماه در تالار وحدت به روی صحنه رفت و بارها تمدید شد.
آخرین خبر موسیقی در سال 1403 هم یک سوگ است. از ابتدای دی‌ماه خبر بستری شدن فریدون شهبازیان، آهنگساز، تنظیم‌کننده، مدیر هنری و رهبر ارکستر، به دلیل مشکلات تنفسی در رسانه‌ها منتشر شد. پس از چند روز خبر ترخیص او از بیمارستان، اهالی موسیقی را شاد کرد اما بستری شدن مجدد او در تاریخ 19 دی به دلیل مشکلات تنفسی، نگرانی‌هایی را به وجود آورد تا اینکه خبر درگذشت او، ۲۲ دی‌ماه ۱۴۰۳ در سن 82 سالگی بر اثر مشکلات تنفسی، تایید شد و به این ترتیب موسیقی ایران به سوگ نشست.
بسیاری شهبازیان را پدر موسیقی پاپ ایران بعد از انقلاب می‌دانند که به همراه علی معلم شورای موسیقی را در صدا و سیما تشکیل دادند که باعث بازسازی موسیقی پاپ ایران در دهه هفتاد و موفق‌ترین عصر این موسیقی پس از انقلاب شد. او در دهه‌ی 60، آهنگسازی برای فیلم‌های سینمایی را آغاز کرد. موسیقی متن فیلم‌های «زندگی»، «هیوا»، «چرخ»، «عروس رومشکان»، «شام آخر»، «آرزوهای زمین»، «خاموشی دریا» و «اخراجی‌ها» از جمله آثار زیبایی است که از شهبازیان به یادگار مانده است.
امیدواریم در سال جدید، ساز موسیقی کوک‌تر از سال 1403 باشد.
انیمیشن:
جمع شگفت‌انگیزان
و اما برویم به سراغ دنیای دوست‌داشتنی انیمیشن که در کاغذ اخبارِ هر ماه جای ثابت خودش را داشت و بدون آن کاغذ اخبار سال، حتما چیزی کم دارد.
دنیای انیمیشن در سال 1403 برای ایران و جهان سرشار از شگفتی بود. از میان تمام خبرهای خوشِ انیمیشن برای ما، و بد برای دیگران تنها دو خبر به کاغذ اخبار سال رسید.
اولی اینکه انیمیشن کوتاه ایرانی «در سایه سرو» در طول سال 1403 شمسی و 2024-2025 میلادی، ده‌ها جایزهی بین‌المللی از جشنواره‌های داخلی و بین‌المللی دریافت کرد. جایزهی بهترین فیلم در بخش انیمیشن و جایزهی ویژه‌ی تماشاگران نهمین جشنواره فیلم کوتاه فلورانس کشور ایتالیا، راه‌یابی به رقابت جشنوراه‌های آنسی فرانسه، ونیز ایتالیا، سانتا باربارا آمریکا و انیمیشن توکیو از جمله موفقیت‌های این پویانمایی ایرانی بود.
با چنین موفقیت‌هایی، قابل پیش‌بینی بود که این انیمیشن در میان نامزدهای اسکار نیز قرار بگیرد. در خردادماه با برنده شدن این انیمیشن به‌عنوان بهترین انیمیشن اسپانیایی زبان در جشنواره «انیمایو» اسپانیا، با ربودن جایزهی بزرگ و جایزهی بهترین انیمیشن دوبعدی از دیگر رقیبانش، به صورت مستقیم واجد شرایط رقابت در شاخه‌ی بهترین انیمیشن کوتاه اسکار ۲۰۲۵ شد. در بهمن ماه، نام این انیمیشن ایرانی به همراه 4 رقیب دیگرش به‌عنوان نامزدهای نهایی اسکار 2025 اعلام شد و بالاخره انتظارها به پایان رسید و در بامداد 13 اسفند نام «در سایه سرو» به عنوان برنده اسکار بهترین انیمیشن کوتاه سال 2024 در سالن دالبی تئاتر لس‌آنجلس خوانده شد؛ به این ترتیب ایران اولین اسکار خود در انیمیشن و سومین اسکار سینمایی را در طول تاریخ سینمایش دریافت کرد.
جنگ جهانی انیمیشن‌ها
و دومی اینکه سال ۲۰۲۴ در گیشه جهانی سینما در حالی به پایان رسید که دنباله‌های پرطرفدار، پیش‌درآمدهای موفق و بازگشت شخصیت‌های خاطره‌انگیز، گیشه‌ها را تسخیر کردند و درنهایت یک انیمیشن، پرفروش‌ترین فیلم سال 2024 نام گرفت.
انیمیشن «درون بیرون 2» در طول اکرانش رکوردهای متعددی همچون پردرآمدترین محصول استودیو پیکسار در تمام دوران در گیشه‌ی جهانی، رتبه چهارم پرفروش‌ترین فیلم‌های انیمیشن تاریخ سینما بدون احتساب تورم شکست؛ اما با آغاز سال جدید میلادی یعنی همین دو ماه پیش یک انیمیشن غیرآمریکایی همه‌ی این محاسبات را به هم ریخت و گوی سبقت را از دیگر رقیبانش ربود! چشم‌بادامی‌ها تسلیم نشدند و با اکران «نژا ۲» به جنگ با «درون بیرون ۲» رفتند و پشت انیمیشن محبوب دیزنی را به خاک مالیدند. انیمیشن چینی «نژا ۲» رکورد فروش و تماشاگر را شکست، رکوردهایی که همیشه در اختیار آمریکایی‌ها بوده است.
شاید مهمترین اتفاق هنری از آغاز سال 2025 تا پیش از اسکار، مربوط به تصویر این انیمیشن روی برج‌های مشهور چنگدوی چین است با عنوان پرفروش‌ترین اثر غیرانگلیسی زبان جهان.
«نژا 2» در میان پرفروش‌ترین فیلم‌های دنیای سینما به جایگاه هشتم رسید، رکوردی که نه انیمیشن‌های شگفت‌انگیز هایائو میازاکی، امپراتور انیمیشن ژاپن، به آن رسید و نه کمپانی‌های بزرگ آمریکایی. این انیمیشن چینی اقتباسی از رمان قرن شانزدهمی «سرمایه‌گذاری خدایان» است و راجع به پسری است که قدرت‌های جادویی دارد و می‌خواهد از قلعه چنتانگ گوان دفاع کند.
طرفداران انیمیشن خوب است بدانند که در سال 2025، قرار است ۳۷ انیمیشن در سینماهای جهان اکران شوند که تولیدکننده‌ی ۲۱ اثر استودیوهای پیکسار و والت دیزنی هستند.
هنرهای تجسمی:
حضور ایران در دوسالانه‌ی ونیز
و آخرین خبرها در فصلنامه‌ی کاغذ اخبار از آنِ هنرهای تجسمی خواهد بود. در عرصه‌ی هنرهای تجسمی، تایید حضور ایران در دوسالانه‌ی ونیز (بینال ونیز) در اواخر فروردین از مهمترین خبرهای تجسمی بود.
دوسالانه‌ی ونیز در سال‌های فرد برگزار می‌شود که هر دوسال یکبار، یکسال را به معماری و سال بعد را به هنر می‌پردازد و از آن به عنوان المپیک هنرهای تجسمی یاد می‌شود.
دوم اردیبهشت پاویون ایران با عنوان «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند» در این دوره به طور رسمی بازگشایی شد و حضورش همرا هبا استقبال اهالی هنر و گردشگران، تا آذرماه ادامه داشت.
هنر ایران در قبضه‌ی حراج تهران
از مهمترین خبرهای حوزه‌ی تجسمی برگزاری بیستمین و بیست‌ویکمین دوره از حراج تهران با همه حرف‌وحدیث‌هایش بود.
در بیستمین حراج تهران، ۱۱۵ اثر شامل ۹۹ اثر نقاشی، ۱۲ مجسمه و ۴ عکس، به هنر دوستان ارائه شد که در نهایت ۱۰۷ اثر، معادل ۹۳ درصد آثار به فروش رسیدند.
از دیگر ویژگی‌های بیستمین حراج تهران این بود که علاوه بر آثاری از هنرمندان مشهور بازار هنر ایران، همچون حسین زنده‌رودی، آیدین آغداشلو، محمد احصائی، منصور قندریز، ابوالقاسم سعیدی، فرهاد مشیری و... تعداد زیادی از آثار هنرمندان معاصر ایران، به‌خصوص چهره‌های جوان‌تر نیز به علاقه‌مندان هنر عرضه شد.
رکورد این دوره از حراج به تابلوی «پایان یک دوران» از آیدین آغداشلو به مبلغ ۱۲ میلیارد و ۳۲۰ میلیون اختصاص پیدا کرد و پس از آن تابلوی «شماره‌های سیاه روی سفید» فرهاد مشیری با قیمت ۱۱ میلیارد و ۲۲۰ میلیون تومان و نقاشیخط محمد احصایی به قیمت ۱۱ میلیارد تومان در جایگاه دوم و سوم رکورداران این دوره حراج قرار گرفتند.
در مهرماه نیز، برگزاری بیست‌و یکمین حراج آنلاین تهران، بعد از مدت‌ها به صورت آنلاین برگزار شد. آثار این دوره از حراج تهران ویژه‌ی «هنر معاصر ایران»، با عرضه‌ی ۱۴۰ اثر در بخش‌های مختلف هنرهای تجسمی همچون نقاشی، به نمایش گذاشته شد و ۱۳۲ اثر از ۱۴۰ اثرِ این حراجی در روز جمعه بیستم مهرماه چکش خورد. این ۱۴۰ اثر به تفکیک ۱۱۵ تابلو نقاشی، ۱۷ مجسمه و ۸ عکس بودند.
آثاری که خورده می‌شوند
از جنجالی‌ترین خبرهای جهان در حوزه‌ی هنرهای تجسمی، خورده شدن یک موز بود! این اثر هنر مفهومی، با عنوان «کمدین» که توسط، مائوریتزیو کاتلان، هنرمند ایتالیایی در این حوزه طراحی و خلق شده در واقع یک موز است که با نوار چسبی نقره‌ای رنگ به دیوار چسبیده شده است و نخستین نمایش آن در میامی در سال ۲۰۱۹ سروصدای زیادی به پا کرد.
مائوریتزیو کاتلان هدف از خلق این اثر هنری را، برانگیختن پرسش‌هایی درباره مفهوم هنر و ارزش آن عنوان کرده بود که تنها سه نسخه از آن وجود دارد. البته «وجود داشت» بهتر است! چون میلیاردر چینی یکی از سه نسخه را در یک کنفرانس خبری از روی دیوار کند و خورد!
این اثر هنری مفهومی، اوایل آذرماه در حراجی «ساتبیز» شهر نیویورک به قیمت ۶.۲ میلیون دلار (۵.۹ میلیون یورو) به جاستین سان، مجموعه‌دار چینی-آمریکایی که از او به عنوان بنیانگذار پلتفرم ارزهای دیجیتال «ترون» یاد می‌شود فروخته شد و او پس از گاز زدن نخستین تکه از موز ۶.۲ میلیون دلاری رو به دوربین‌های خبرنگاران و تماشاگران گفت: «واقعاً خیلی خوشمزه است! این خیلی بهتر از بقیه موزهاست و خوردن آن در جریان یک کنفرانس مطبوعاتی نیز می‌تواند بخشی از تاریخ این اثر هنری باشد».
مائوریتسیو کاتلان، هنرمند خالق این اثر پیشتر گفته بود: «این بازار است که تصمیم گرفته موز چسبیده به دیوار را تا این حد جدی بگیرد».
شاید در واکنش به کل این رویداد بتوان گفت که هنر در این دوره و زمانه، تبدیل به امری به‌غایت دست‌یافتنی و سهل شده و دیگر کمتر می‌توان رگه‌هایی از امور ممتنع و پیچیدگی‌های خاص و ارزشمند که این امور به آن وابسته‌اند را جست‌وجو کرد.
و اما درگذشتگان هنرهای تجسمی در ایران در سال 1403. اهالی هنر، فرهاد مشیری که به گرانترین نقاش ایرانی شهرت داشت را صبح ۲۷ تیر به خاک سپردند. او در فهرست ۵۰۰ هنرمند برتر جهان در سال ۲۰۱۲ قرار گرفت و در ایران اغلب با نقاشی‌های کوزه‌اش شناخته می‌شود.
هنرمندان، علاوه بر فرهاد مشیری، علی کوهپایه حقی، هنرمند نگارگر تبریزی، سیراک ملکنیان یکی از بنیان‌گذاران هنر مدرن ایران را هم به دیار باقی بدرقه کردند.
با خورده شدن یک موز و یادی از درگذشتگان عالم هنر، سالنامه‌ی کاغذ اخبار را به پایان می‌بریم.
در پایان سالنامه‌ی کاغذ اخبار، در آستانه‌ی آمدن بهار و جان یافتن دوباره‌ی زمین، سالی پر از کامیابی برای مردم ایران و روز و روزگاری نیک برای هنر ایران آرزومندیم.