مجله میدان آزادی: برندگان نهایی اسکار 2024 مشخص شدند و هایائو میازاکی با انیمیشن «پسر و مرغ ماهیخوار» (The Boy and the Heron) برای دومین بار در تاریخ این جشنواره برنده جایزه بهترین انیمیشن اسکار شد. به همین مناسبت، مجله میدان آزادی دو مطلب برای شما فراهم کرده که توامان در تازه‌ترین صفحه‌ی «پرونده جایزه فیلم اسکار» و «پرونده پرتره هایائو میازاکی» منتشر شده‌اند، مطلب اول ریویوی نقد و بررسی این انیمیشن بود و مطلب دوم یادداشتی تحلیلی درباره این انیمیشن و معانی و مضامین طرح‌شده در آن است که به قلم خانم «سروین مخبری‌نیا» -کارشناس ارشد و فارغ التحصیل رشته زبان و ادبیات ژاپنی- می‌خوانیدش:
«پسر و حواصیل» آخرین ساخته‌ی هایائو میازاکی است. آخرین از منظر جدیدترین و هم از منظر خداحافظی با دنیای کارگردانی انیمیشن و ورود به دنیای بازنشستگی. «پسر و حواصیل» که «پسر و مرغ ماهیخوار» نیز ترجمه شده توانست در اسکار 2024 جایزه‌ی بهترین انیمیشن بلند را از آن خود کند. در انیمه «پسر و حواصیل» شاهد چند جهان موازی هستیم؛ جهان پیش از تولد، دنیای فعلی و تلاقی آن با گذشته و پس از مرگ. اینکه میازاکی چندین دنیای موازی را با آن همه پیچیدگی به تصویر کشیده و همه‌ی آن‌ها را در برخی صحنه‌ها در یک یا چند دقیقه نشان می‌دهد، از شگفتی‌های این انیمه است.
از جالب‌ترین بخش‌های این انیمه می‌توان به این صحنه اشاره کرد که ماهیتو در دنیایی دیگر با کودکی مادر خود که فوت شده ملاقات می‌کند و مادرش برای اینکه بتواند او را در آینده‌ای که اکنون سپری شده به دنیا بیاورد باید از دری خاص، آن دنیا را ترک کند.
این انیمه از حیث ظاهری و شخصیت اصلی، شباهت زیادی با «آلیس در سرزمین عجایب» دارد، اما با داستانی متفاوت که درون‌مایه‌ی چندین اثر را شامل می‌شود. شاید این اثر میازاکی ادای دینی باشد به آثاری که در کودکی از آن‌ها الهام گرفته است. از منظرهای مختلفی می‌توان این اثر شگفت‌انگیز میازاکی را تحلیل کرد. در این نوشته «پسر و حواصیل» را از زاویه‌ی «طریقه‌ی زندگی» بررسی خواهیم کرد.
زشتی در زیبایی
به‌طور کلی انیمه‌ی «پسر و حواصیل»، فانتزی زیبایی است اما در هر بخشی از آن به گونه‌ای تصادفی «زشتی» هم به تصویر کشیده شده است.
1. روشنایی و تاریکی‌های درونی انسان
همه‌ی شخصیت‌های این انیمه ازجمله شخصیت اصلی داستان، ماهیتو، در حالی‌که قلبی زیبا و ظاهری نیک دارند، قسمت‌های تیره و تار و برخی جنبه‌های زشت و زننده هم در وجودشان پیدا می‌شود؛ درست مثل آنچه که در دنیای واقعی می‌بینیم. میازاکی با به تصویر کشیدن این ابعاد حقیقی انسان، تا حدودی داستان را به واقعیت جهان نزدیک کرده است.
1-1. ضمیر زیبا و کینه‌ورزی پسر جوان
ماهیتو پسر جوانی است که هم دلی صاف و مهربان دارد، هم جسارت و پویایی. او مانند قهرمان داستان‌های دیگر است، اما با این تفاوت که زیرکی و دروغ‌گویی را هم می‌توان در او مشاهده کرد.
ماهیتو به دیگران آسیب می‌زند، به مدرسه نمی‌رود، پنهان‌کاری دارد و در عین حال مانند شخصی بافضیلت رفتار می‌کند. اگر کسی متوجه دروغگویی‌اش شود، با دلایلی از آن طفره می‌رود و اگر مورد ناخوشایندی را به او گوشزد کنند، از آن می‌گریزد.
1-2. نامادری، مشکلات ناتسوکو
رسم بر این است که در صورت فوت همسر، برای حفظ ملک و دارایی خانه، طرف دیگر با یکی از اقوام نزدیک او ازدواج می‌کند. ناتسوکو، خاله‌ی ماهیتو، به‌عنوان جانشین خواهرش مجبور می‌شود با پدر ماهیتو ازدواج کند. او همچنین باید زحمات پسر خواهر را هم متقبل شود. با وجود اینکه ناتسوکو نگران ماهیتوست و با او هم‌دلی دارد، اما روی گشاده‌ای از او نمی‌بیند.
هنوز یک سال از مرگ مادر ماهیتو نگذشته که خاله باردار است. او بی‌مقدمه و بدون هیچ عذاب وجدانی در قلب و کلماتش، این خبر را در اولین دیدار با ماهیتو، اعلام می‌کند.
1-3. سهل‌انگاری‌ها و احساس عدالت‌خواهی پدر
پدر عدالت‌طلب ماهیتو از طرفی هم به پسر و هم به همسر جدیدش ناتسوکو عشق می‌ورزد و اهمیت می‌دهد و از طرف دیگر با نادانی‌های خود به افراد لطمه می‌زند. با پسرش که مادر خود را از دست داده هم‌دلی ندارد و در برابر اوضاع تحصیلی او هم بی‌تفاوت است، هرچند هر کاری که می‌کند در ذهن خود پسرش در درجه‌ی اول اهمیت قرار دارد. گفته می‌شود که میازاکی پدر خود را در این شخصیت به تصویر کشیده است.
1-4. مرغ ماهیخوار بزدل و دروغگو
مرغ ماهیخوار انیمه، پرنده‌ای است که با ماهیتو سفری ماجراجویانه دارد اما با پلیدی، او را به برج فرامی‌خواند. او دروغ می‌گوید، در کسری از زمان خیانت می‌کند، فریب می‌دهد و به هیچ عنوان قابل اعتماد نیست. اما زمانی که مهربانی ماهیتو را نسبت به خودش حس می‌کند، تصمیم می‌گیرد به او کمک کند.
2. وجه شیطانی و پلید
مواردی که زشت و پلید به نظر می‌رسند هم در حقیقت لازمه‌ی بقای زندگی و وضعیت‌های مختلف بشری هستند.
2-1. بهره‌ی مالی پدر از جنگ
پدر ماهیتو که رئیس کارخانه‌ی اسلحه‌سازی است، بیش از اینکه به آینده‌ی کشورش فکر کند، به منافع مالی خودش اهمیت می‌دهد. اما اگر از جنبه‌ی دیگری به این قضیه نگاه کنیم، می‌بینیم که شاید چون او به‌عنوان یک پدر وظیفه‌ی حمایت از خانواده را بر عهده دارد، برای ابقای مدیریت کارخانه باید متعهد به این کار باشد. و به همین علت است که ماهیتو می‌تواند یک زندگی مرفه و غنی داشته باشد و مجبور نباشد خدمات اجباری انجام دهد.
2-2. ازدواج مجدد زودهنگام
با وجود اینکه این یکی از رسوم آن دوره بوده است، اما اینکه شخصی بلافاصله پس از مرگ همسرش با خواهر او ازدواج کند، باز هم حس ناخوشایندی را القا می‌کند. اما پدر ماهیتو عمارتی را که در آن با همسر فوت‌شده‌اش زندگی می‌کرد، حفظ کرده و خدمتکاران قبلی را همان جا نگه می‌دارد.
2-3. خوردن ذره‌های زندگی قبل از تولد
عموی بزرگ (عموی مادر ماهیتو) پلیکان‌ها را به دنیایی موازی می‌برد و آن‌ها نمی‌توانند از آن دنیا خارج شوند. پلیکان‌ها در دریایی که ماهی‌های آن بسیار کم‌اند گرسنگی می‌کشند و چون چیز دیگری برای خوردن نیست، به‌ناچار برای بقای خود واراواراها (ذره‌های زندگی قبل از متولد شدن در این جهان) را می‌خورند.
2-4. کشتار وحشیانه
کریکو و ماهیتو ماهی عظیم را به دام انداخته، سپس تکه‌تکه می‌کنند و تمام امعاء و احشاء آن را با حجمی اغراق‌آمیز و غرق در خون بیرون می‌ریزند.
در اینجا سایه‌ی سیاه، همان واراواراهایی هستند که قادر به کشتار نیستند و مانند نوزادان عمر قبل از تولد خود را سپری می‌کنند. جز کریکو هیچ کسی نیست که برای آن‌ها غذا فراهم کند و به همین دلیل او جان خود را به خطر می‌اندازد و وظیفه‌ی کشتار ماهی عظیم را بر عهده می‌گیرد.
بررسی روش زندگی عموی بزرگ
او از زندگی در برج کنار صرف نظر کرده، توده‌ای از سنگ‌ها را بالا برده و جهانی بی‌ثبات بر پایه‌ی توازن را برپا کرده است. زیبایی جهان او در این است که در اطرافش هیچ کسی وجود ندارد، هرچند در پایین‌دست فضایی اشباع‌شده از مرغ عشق و دریا دنیای مرگ است. او با بنای ایدئال خود باعث قربانی شدن بسیاری از موجودات می‌شود و با طلب کردن چیزهایی که حتی دل‌خواهش هم نیستند باعث بر هم خوردن تعادل زیستی آن منطقه است.
جرئت و جسارت مواجهه با خود و جهان
این‌طور به نظر می‌رسد که عموی بزرگ برای فرار از دنیای فعلی که برای او جهانی نفرت‌انگیز است، می‌خواهد دنیایی جدید بسازد.
الف) سختی مواجهه با حقیقت درون خویش
ماهیتو نه از دست دادن مادرش را می‌پذیرد، نه مادر جدیدش را. ماهیتو می‌خواهد پدرش متوجه شود که او باعث آسیب دیدنش شده، اما پدر متوجه این موضوع نمی‌شود. ماهیتو پر از حس پذیرفته نشدن، عصبانیت و خشم است که به‌شکل بداندیشی بروز می‌کنند. این‌ها باعث آزار و درگیری روحی او می‌شوند و باعث می‌شوند او در برابر احوالات ناخوش ناتسوکو (بر اثر بارداری) اصلاً احساس نگرانی نداشته باشد.
یک روز ماهیتو کتابی با عنوان «تو چگونه زندگی می‌کنی؟» (عنوان اصلی این انیمه که بعداً به عنوان فعلی تغییر کرد) را باز می‌کند. کتاب را مادرش برای او به یادگار گذاشته است. او شخصیت اصلی داستان را با خود مقایسه می‌کند و دریچه‌ای به رویش باز می‌شود تا به اشتباهات خود پی ببرد. پس از این است که تغییراتی جزئی در او و درونیاتش رخ می‌دهد، اما تغییر حقیقی را در دقایق پایانی انیمه می‌توان دید.
ب) چگونگی نگاه به جهان
هر کسی در مواجهه با مشقت‌ها و حوادث ناگوار میل به فرار دارد. متاسفانه وقتی ظرفیت ذهن آدمی از دشواری‌ها لبریز شود، به‌جز خودش به چیز دیگری نمی‌تواند بیندیشد. در این شرایط فرد خود را به‌عنوان قربانی و اطرافیان را پست و رذل می‌بیند و حقیقت را درنمی‌یابد.
انیمه‌ی «پسر و حواصیل» تلنگرهای خوبی دارد؛ ازجمله اینکه:
• این دنیا با وجود تمام دشواری‌ها و اتفاقات ناگوارش، ارزشمند و بی‌بدیل است و ارزش زیستن دارد.
• موقعیت‌هایی وجود دارد که آدمی مجبور است برای حفظ بقا به روشی پیش برود که رضایتمندانه نیست.
• در موقعیت‌هایی افراد برای حفظ زندگی اطرافیان خود دست به کارهایی می‌زنند که تمایلی به آن ندارند.
• کسانی هستند که برای بقای خانواده شغلی را می‌پذیرند که انگیزه‌ای برای آن ندارند و با مشقت تحملش می‌کنند.
• افراد را نباید فقط با بررسی یک وجه از رفتارشان قضاوت کرد.
• بنا کردن جهان ایدئال غیرممکن است و سرانجام همه‌ی افراد خودکامه و مستبد، سرنگونی است.
• آگاهی نسبت به اشتباهات و تعمق در افکار و رفتار بسیار دشوار است.
• افراد می‌توانند در مواجهه با حقیقت وجودی خود و جهان اطراف به‌جای فرار و طفره رفتن، دیدگاه خود را تغییر دهند و راه‌حلی برای رهایی از نگرانی‌ها و رنج‌ها بیابند.