مجله میدان آزادی: در پی تجاوز وحشیانه‌ی حکومت کودک‌کش اسرائیل به ایران، تصمیم گرفتیم سریال‌هایی با موضوع ایستادگی و مقاومت در شرایط سخت را که توسط هنرمندان ایرانی به تصویر کشیده شده با هم مرور کنیم. ده سریال با موضوع ایستادگی در شرایط سخت را در تازه‌ترین مطلب پرونده «ای ایران» با انتخاب و مقدمه خانم عصمت زارعی در ادامه بخوانید:
ایران، این سرزمین دیرینه و کهن همواره در طول تاریخ مورد طمع دشمنانش قرار گرفته؛ به طمع مادی و غیرمادی، از موقعیت جغرافیایی تا رشک و حسدهای ددمنشانه. در همه‌ی این حوادث، صفحه‌هایی به تاریخ مقاومت و پایداری بی‌مثال ایرانی افزوده شده که ایرانیان حکایت این دلاوری‌ها را سینه‌به‌سینه با شعر و قصه و آواز و موسیقی نسل‌به‌نسل منتقل کرده‌اند. بنابراین می‌توان گفت موضوع مقاومت و پایداری، یکی از کهن‌ترین موضوعات انواع هنرهای ایرانی است که در دوره‌ی معاصر هم مورد توجه قرار گرفته است و در متجددترین و متأخرترین هنرها، یعنی فیلم و سریال هم تجلی کرده است. در این گزارش از چند سریال تلویزیونی ایرانی که درونمایه‌ی آن‌ها مقاومت و پایداری ایرانیان در برابر تهاجم بیگانگان است، یاد می‌کنیم. این فهرست همه از نظر زیبایی و تأثیرگذاری یا اهمیت در یک ردیف نیستند، اما در برخی از آن‌ها مواردی می‌توان دید که حتی شاید بتوان گفت از نظر مردم‌شناسی و انسان‌شناسی شفاهی و تصویری و فرهنگ عامه ارزشمند هستند. علاوه بر همه‌ی این‌ها، شاید پُربی‌راه نباشد اگر در کنار این آثار ساخته شده، جای اثر ساخته نشده‌ی «بر جاده‌های آبی سرخ» نادر ابراهیمی را هم خالی کنیم که آن زنده‌یاد بر ساخت آن همت داشت.
1. دلیران تنگستان | همایون شهنواز | 1353
گرچه قبل از ساخت سریال رئیسعلی دلواری، «محمدحسین رکن‌زاده آدمیت» رمان دلیران تنگستانی را نوشته بود اما شاید نابه‌جا نباشد اگر بگوییم بسیاری از مردم رئیسعلی دلواری را که با یارانش در جنوب ایران، تنگستان، دشتستان و بوشهر در برابر امپراتوری انگلستان مبارزه کردند، با همین سریال «دلیران تنگستان» شناختند یا به شناخت ملموس‌تری از او رسیدند. این سریال قدیمی سیاه و سفید که سال 53 پخش شد، بعد از انقلاب بیشتر از ده بار بازپخش شد و با روایت رشادت و دلیری مبارزان وطن، در کنار حکایت بزدلانی که از ترس دشمن، به وطن خیانت می‌کنند، سعی کرد راه رهایی و وارستگی را نشان دهد.
قصه‌ی سریال با «احمد تنگستانی» و یارانش شروع می‌شود که به دفاع از ایران در برابر انگلیس که به بهانه‌ی محاصره‌ی هرات، به جنوب ایران حمله کرده، می‌پردازد. دو انگلیسی به دست مردم کشته می‌شوند و دولت انگلیس به خون‌خواهی آنان، از خشکی و دریا به جنوب ایران حمله می‌کند. «رئیسعلی دلواری»، مردم دلوار و تنگستان را سازماندهی و مسلح می‌کند و به دفاع از میهن در مقابل تجاوز این بیگانگان تا بن دندان مسلح می‌پردازد. شهنواز برای ساخت این سریال به جز اقتباس از رمان دلیران تنگستانی و چند کتاب دیگر، با مردم بومی استان بوشهر که از شاهدان واقعه‌ی مبارزه‌ی رئیسعلی و یارانش بودند نیز مصاحبه کرده است.
گفتنی‌ست جنگ‌نامه‌خوانی (نوعی از موسیقی و آواز حماسی است که در مناطق جنوبی ایران، به‌ویژه در استان بوشهر رایج است) با صدای جاندار و شنیدنی جهان‌بخش کردی‌زاده (بخشو) به این سریال ارزشی مضاعف داده.
2. سربداران | کارگردانی محمدعلی نجفی | 1362
سریال خاطره‌انگیز «سربداران» را می‌توان اولین سریال تاریخی ایران پس از انقلاب نامید. سریالی مطابق نیاز روز ایران دهه‌ی 60 که مورد تجاوز بیگانگان قرار گرفته بود. این سریال محبوب در زمان پخش در گذشته و بازپخش در زمان حال، مورد استقبال گسترده قرار گرفته و از سریال‌های ارزشمند ایرانی در تاریخ سریال‌سازی ایران است. سربداران به قرن هشتم سفر می‌کند تا قیام سربداران خراسان (سلسله‌ای از حاکمان شیعه در منطقه‌ی سبزوار) به رهبری شیخ «حسن جوری» و مردم باشتین را علیه سلطه‌ی حکومت‌های مغولی بر ایران به زبان هنر و قصه روایت کند. این سریال اقتباسی از شخصیت‌ها و رویدادهای تاریخی واقعی است؛ بنابراین در پیشینه‌ی پژوهشی و فیلمنامه‌ی آن نام‌های بزرگی می‌درخشد. سربداران همچنین با موسیقی ناب «فرهاد فخرالدینی» که نامش با «روزی روزگاری» و سریال «امام علی» در حافظه‌ی هنری ایران ثبت شده، علاوه بر دیدنی‌بودن، شنیدنی هم شده است.
بازیگرانی چون «علی نصیریان»، «امین تارخ»، «سوسن تسلیمی»، «افسانه بایگان» و «محمدعلی کشاورز» در این سریال نقش ایفا کرده‌اند.
3. سرزمین من و نقابداران | مرتضی جعفری | ۱۳۷۳
مجموعه‌ی تلویزیونی «سرزمین من و نقابداران» که در ۱۲ قسمت از شبکه‌ی یک پخش شده است، بعد از پرداخت‌هایی به اتفاقات دوره‌ی صفویه، داستان کریم‌خان زند را روایت می‌کند که درخواست دیدار مستر «مور»، رئیس کمپانی هند شرقی در خلیج‌فارس را نمی‌پذیرد و برای ممانعت از نفوذ و استیلای آن‌ها در ایران سعی می‌کند از ایران بیرونشان کند. بازیگران فراموش‌نشدنی در این سریال بازی کردند از جمله «ژاله علو»، «پروز پورحسینی»، «آرش تاج تهرانی»، «حسین خانی‌بیک»، «کاظم افردنیا» و ... همچنین نریشن ابتدایی کار که باعث تحریک احساسات ملی و میهنی می‌شد از دیگر یادگاری‌های سریال سرزمین من و نقابداران، در ذهن مخاطبان تلویزیون است. این سریال بعد از پخش اولیه در دهه‌ی هفتاد هنوز بازپخش نشده که این چند خط می‌تواند نوعی مطالبه برای بازپخش آن باشد.
4. در چشم باد | مسعود جعفری جوزانی | 1389
شاید مهمترین سریال تاریخی دهه‌های اخیر تلویزیون، سریال «در چشم باد» باشد که در قالب یک درام حماسی عاشقانه، زندگی خانواده‌ی میرزا حسن ایرانی و پسرش بیژن ایرانی را در سه مقطع تاریخی نشان می‌دهد. از قیام میرزا کوچک‌خان آغاز می‌کند، به وقایع و تحولاتی مثل جنگ جهانی و حضور نظامی ارتش متفقین در ایران در دوره‌ی پهلوی می‌پردازد و تا جنگ تحمیلی و آزادسازی خرمشهر پیش می‌رود. این وقایع در یک بستر عاشقانه و هنرمندانه، وقایع اجتماعی سیاسی را به زیبایی ترسیم می‌کند و روایت مبارزه‌ی سه نسل از ایرانیان را با تهاجم دشمن و استبداد، نشان می‌دهد. همچنین این سریال با پژوهش اصولی، از ادبیات عامه و فرهنگ فولکلور برای نزدیک‌شدن به زندگی ایران آن دوره به‌خوبی بهره گرفته است و «حسین علیزاده» نیز با موسیقی هنرمندانه‌ی خود، روح تاریخی حماسه و میهن‌پرستی و رشادت و عشق ایرانی را در این سریال به گوش ما می‌رساند. علاوه بر آن در این سریال شنوای ترانه‌های زیبای تاجیکی نیز هستیم.
5. وزیر مختار | سعید نیک‌پور | 1370
نقش «سعید نیک‌پور» در سریال‌سازی ایرانی پیش‌برد «قرن سرنوشت» بود. قرن سرنوشت نام یک پروژه‌ی سریال‌سازی سهگانهی تاریخی است از دوران قاجار: سریال‌های امیرکبیر، شاه‌شکار (داستان قتل ناصرالدین شاه به دست میرزا رضا کرمانی) و وزیرمختار معروف به گریبایدوف. «الکساندر گریبایدوف»، به عنوان سفیر روس بعد از امضای عهدنامه‌ی ترکمنچای به ایران می‌آید تا مفاد عهدنامه را اجرا کند. گریبایدوفی که آن‌چنان هم فرد بالیاقتی در دستگاه تزاری نبود و فرستادنش به ایران در واقع به نوعی از سر وا کردن او بود توسط دستگاه تزاری. بنابراین هیچ بعید نبود که این فرد نالایق خیلی زود با رفتارهای ناپسند و هتک حرمت‌هایش مردم ایران را عصبانی کند. تا این‌که در نهایت دو زن گرجی که البته مسلمان شده بودند و به همسری ایرانیان درآمده بودند را به سفارت‌خانه می‌برد. ایرانیان غیور به فتوای مجتهد پایتخت به سفارت‌خانه می‌روند و این قیام نهایتا به قتل گریبایدوف می‌انجامد. این سریال براساس این واقعه‌ی تاریخی ساخته شده که شاید از نظر سریال‌سازی جزو سریال‌های ماندگار تلویزیون ما نباشد، ولی این انتقام از اجنبی‌ای که به جز تعرض به خاک ایران و الحاق بخش اعظمی از آن به خاک خودش، حالا به ناموس ایرانیان نیز چشم دارد؛ جزو حوادث مهم تاریخی است. حادثه‌ای که بعد از شکست ایرانیان علی‌رغم آن همه رشادت در جنگ‌های ایران و روس، روحیه‌ی تضعیف‌شده‌ی آن‌ها را تا حدی ترمیم کرد و انتخاب این موضوع شایسته‌توجه است. «سعید نیک‌پور»، «ایرج راد»، «اکبر عبدی»، «افسر اسدی»، «هادی مرزبان»، «ژاله علو» و ... از جمله بازیگران نامداری هستند که در این سریال بازی کردند. تیتراژ سریال با آهنگ‌سازی «کامبیز روشن‌روان» موسیقی به یادماندنی ساخته است.
6. شوق پرواز | یدالله صمدی | 1390
نوبتی هم باشد نوبت دوره‌ی معاصر است که قهرمان متاخر ایرانی را به تصویر بکشد و نشان دهد تاریخ ایرانی پیش می‌رود و پس نمی‌ماند. شوق پرواز که یک سریال پرتره‌ای است در قالب درام، به زندگی یکی از قهرمانان این دوره می‌پردازد و ابعاد مختلف زندگی سرلشکر خلبان «شهید عباس بابایی» معاون عملیات نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران را روایت می‌کند. سریالی که برای ساخته شدن مسیری طولانی و پرفرازوفرود را از سال 1374 تا 1388 طی کرد. سریال «شوق پرواز»، داستانش را از دوران کودکی شهید عباس بابایی در شهر قزوین آغاز می‌کند، به دوران دانشجویی در آمریکا و خدمت در ارتش، ازدواج و زندگی خانوادگی می‌پردازد و با رشادت و تلاش بی‌وقفه در برابر تهاجم دشمن بعثی در جنگ تحمیلی و در نهایت شهادت عباس بابایی به اوج می‌رسد. شوق پرواز از لحاظ به تصویر کشیدن زندگی یکی از مهمترین خلبانان هوانیروز در دوره‌ی جنگ، سریال نسبتاً محبوبی است و موسیقی حماسی عاطفی «محمدرضا علیقلی» این سریال را شنیدنی کرده است. با این همه ایرادات بزرگ فیلمنامه‌ی آن، باعث مغفول ماندن جنبه‌های شخصیتی شهید بابایی شده است. «شهاب حسینی»، «الهام حمیدی»، «افسانه بایگان»، «کورش تهامی»، «مهران رجبی» و ... از جمله بازیگران این مجموعه داستانی هستند.
7. کوچک جنگلی | بهروز افخمی | 1363
«میرزا کوچک خان جنگلی»، نام بزرگی در تاریخ این سرزمین دارد، ولی نام‌های بزرگ هم می‌توانند مغفول بمانند اگر شناسانده نشوند و سریال تأثیرگذار «کوچک جنگلی» گام موثری بود برای انس بیشتر مردم با این قهرمان سرافراز و فراموش‌نشدنی. مردم گیلان در ترانه‌ها و آوازهای محلی نام او را زنده نگه داشته بودند و تیتراژ به‌یادماندنی این سریال که تنظیم زیبای «محمد میرزمانی» است هم از یک لالایی گیلانی گرفته شده که «ناصر مسعودی» به آواز خوانده است. ایران در جنگ جهانی دوم از سوی روس و انگلیس مورد تهاجم قرار گرفته بود و دچار ویرانی‌های بسیاری شده بود. چندین قیام مردمی در مناطق مختلف در مقابل مهاجمین شکل گرفته بود که قیام میرزا کوچک‌خان جنگلی یکی از موثرترین و نامدارترین آن‌ها برای استقلال ایران بود. این سریال تاریخی سیاسی زوایایی از قیام میرزا کوچک خان و مردم گیلان را به نمایش می‌گذارد. «علیرضا مجلل»، «مهدی هاشمی»، «فتحعلی اویسی»، «جهانگیر الماسی»، «داوود رشیدی»، «بهروز بقایی»، «پروانه معصومی»، «فرخ‌لقا هوشمند» و «نعمت الله گرجی» از بازیگران این سریال‌اند.
8. سیمرغ | حسین قاسمی جامی | 1371
این سریال نسبتا کوتاه چهارده قسمتی، به تاریخ پرافتخار معاصر می‌پردازد و داستان حماسه، رشادت و قهرمانی شهید «احمد کشوری» و «علی‌اکبر شیرودی» از خلبانان هوانیروز ارتش را در کنار دیگر خلبانان رشید ایرانی همچون «شهید سهیلیان» در دوره‌ی دفاع مقدس به تصویر می‌کشد. تماشای رشادت قهرمانانه و خارق‌العاده‌ی این قهرمانان شهید در عملیاتی تنها با سه فروند هلیکوپتر در برابر 80 تانک عراقی دیدنی‌ست. موسیقی حماسی و کم‌نظیر «محمدرضا علیقلی» که به صورت آلبوم «سیمرغ» منتشر شده نیز بر ارزشمندی آن افزوده است. «آتیلا پسیانی»، «محمد جوزانی»، «سید جواد هاشمی» و «محمد خانی‌بیگی» از جمله بازیگران این مجموعه‌ی دفاع مقدسی هستند.
9. ایلدا | راما قویدل | 1399
«ایلدا درامی» در ژانر دفاع مقدس است که سراغ غرب کشور رفته و داستان رشادت‌های دلیرانه‌ی عشایر مرزنشین لر را روایت می‌کند. درحالی‌که دو طایفه در این منطقه با هم درگیر مشکلات و اختلافات خود هستند، با هجوم تجاوزکارانه‌ی عراق مواجه می‌شوند؛ اما آن‌ها با اتحاد و همبستگی بی‌همتا و با دست خالی از وطن دفاع می‌کنند. موسیقی زیبای لری نیز در متن و تیتراژ سریال با آهنگ‌سازی «رضا خسروی» شنیدنی است. در این سریال علاوه‌بر بازیگران مطرحی چون «مجید مظفری»، «فاطمه گودرزی»، «پوریا پورسرخ»، «خسرو شهراز»، «جعفر دهقان» و ... از چند بازیگر بومی هم بهره گرفته شده.
10. آتش در خرمن | سعید حاجی میری | 1370
«آتش در خرمن» از جمله سریال‌های موفق دهه‌ی هفتادی درباره‌ی شروع جنگ ایران و عراق بود که دیگر بازپخش نشد و ذکر نام این سریال در این فهرست می‌تواند به مثابه‌ی درخواست از صداوسیما باشد برای بازپخش این سریال دوست‌داشتنی که البته نسخه‌ی سینمایی آن هم وجود دارد. داستان آتش در خرمن به شرایط این روزهای بچه‌های ایران نزدیک است. رحمان پسری است در یکی از روستاهای جنوب و عرب‌نشین ایران که در خانه‌ی ارباب‌طالب، چوپانی می‌کند. زندگی رحمان در آخرین روزهای تابستان 1359 در بازی با گاومیش‌های محبوبش در آب‌ها و محبت‌های خاله طوبی می‌گذرد. تا این‌که روزی جاسب به او از خیانت‌های ارباب طالب برای دادن اطلاعات به ارتش عراق که پشت دروازه‌های ایران است می‌گوید. این‌جاست که رحمان با مسائلی خارج از دنیای نونهالی آشنا می‌شود: جنگ، خیانت، شهید و ایستادگی در برابر بیگانگان.
گفتنی است سریال آتش در خرمن به نسبت دیگر سریال‌های ساخته شده‌ی جنگی در بخش عرب‌نشین خوزستان بسیار حال و هوای طبیعی‌تر و قابل باورتری دارد که می‌توان علت آن را به جز استفاده از بازیگران بومی خوزستان، اقتباس فیلمنامه‌ی سریال از رمان آتش در خرمن «حسین فتاحی» دانست. رمانی که سال 1368 جایزه‌ی کتاب سال را از آن خود کرد.
مطالب مرتبط
گفت‌وگو با هوشنگ جاوید - قسمت سوم: «استفاده از موسیقی نواحی در موسیقی سریال: از دلیران تنگستان تا پایتخت و آتش و باد»
یادداشت: نقد و بررسی سریال «در چشم باد»، ساخته «مسعود جعفری جوزانی»
ریویو: نقد و بررسی سریال «کوچک جنگلی»، ساخته «بهروز افخمی»