مجله میدان آزادی: امروز ۱۷مهر سالروز درگذشت استاد محمدرضا شجریان خواننده سرشناس ایرانی است. محمدرضا شجریان متولد ۱ مهر ۱۳۱۹ در مشهد خواننده، ردیف‌دان، مدرس آواز و موسیقی‌شناس مشهور ایرانی بود که بیش از ۶۰ آلبوم موسیقی را با جمعی از برترین اساتید موسیقی ایران تولید و منتشر کرد و سرانجام سه‌سال پیش در چنین روزی (۱۷ مهر ۱۳۹۹) در هشتادسالگی دار فانی را وداع گفت. به همین مناسبت از آقای صدرالدین عالی‌نژاد خواستیم تا فهرست ده آلبوم از بهترین آلبوم‌های موسیقی ایشان را برای مجله میدان آزادی بنویسند، که در ادامه می‌خوانید:
گزینش برترین‌های برترین‌های موسیقی کار آسانی نیست. برای چنین کاری فقط یک رویکرد نیز پیش روی ما نیست. درمورد هنرمندی چون استادِ فقید، محمدرضا شجریان از یک سو می‌توان آوازها و قدرت و ظرافتشان را محور قرارداد، از سویی تصنیف‌ها و نوع اجرایشان، از سویی فقط ارزش آوازی یک آلبوم و کار خواننده، از سویی ارزش آهنگسازی و بدایع موسیقایی، از سویی نظر خواص و استادان و از سویی دیگر پسند عموم مردم.
ما در این فهرست که ادعای بی‌نقص‌بودن را ندارد سعی کردیم حتی‌الامکان همه‌ی موازین و معاییر را مد نظر قرار دهیم و آلبوم‌هایی را برگزینیم که در مجموع از نظر عام و خاص و آواز و تصنیف و آهنگساز و خواننده بهترین‌های کارنامه‌ی جاودان‌یاد شجریان باشد و دستکم اگر کسی خواست شجریان‌شنیدن را شروع کند کارش آسان شود. رویکردهای دیگر باشد برای فرصت‌های دیگر. همچنین بنا بر آلبوم‌هاست و طبیعتا در این فهرست از تک‌آهنگ‌ها ولو شاهکارهایی مثل ربنای استاد شجریان سخنی نمی‌گوییم.
فهرست بهترین‌های شجریان را بر اساس سال منظم کردیم که مخاطب در جریان سیر هنری هنرمند در طول تاریخ و کارنامه‌ی هنری‌اش باشد. با اینکه در انتخاب آثار نگاه سهمیه‌بندی بر اساس دهه نداشتیم ولی سه آلبوم از دهه پنجاه، سه آلبوم از دهه شصت، سه آلبوم از دهه هفتاد و یک آلبوم از دهه هشتاد در این فهرست دیده می‌شود و به نوعی شاهد گزیده‌ای متناسب از همه ادوار طلایی شجریان در این فهرست هستیم. همچنین اسم آهنگساز را (برای آلبوم‌هایی که آهنگساز واحد داشته‌اند) ذیل عنوان اثر ذکر کردیم و باز بدون نگاه سهمیه‌ای بر اساس آهنگساز، آثار از جمعی از بزرگ‌ترین استادان موسیقی معاصر در این فهرست حضور دارد، مخصوصا استادان هم‌نسل و همراه خودِ شجریان و آنانکه در شجریان شدنش شجریان نقشی اساسی دارند: محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده و...
1. «چاووش ۲» (شب‌نورد)
محمدرضا لطفی
۱۳۵۷
ده آلبوم برتر محمدرضا شجریان
مجموعه چاووش با سرپرستی مرحوم استاد محمدرضا لطفی یک مجموعه شاهکار و بی‌تکرار در تاریخ موسیقی ایرانی است. اگر کارهای استاد شجریان در این مجموعه را بهترین‌هایش بنامیم هم پربیراه نرفته‌ایم. از این مجموعه دو آلبوم درخشان‌تر و دلنشین‌تر را برای این فهرست برگزیدیم که اولی «چاووش ۲» است. در چاووش ۲ آهنگسازی‌های همه آثار با خود استاد لطفی است؛ دکلمه با مرحوم استاد مهدی فتحی گوینده و بازیگر سرشناس؛ و آوازها با استادان محمدرضا شجریان و شهرام ناظری و شعرها از اصلان اصلانیان و محمد فرخی یزدی. آوازها و تصنیف‌های روی الف نوار که در آواز دشتی اجرا شده‌اند با صدای استاد شجریان بوده‌اند و روی دوم نوار در دستگاه ماهور با صدای استاد ناظری. تصنیف شب‌نورد با صدای شجریان شاید مشهورترین قطعه‌ی این آلبوم موسیقی است. تصنیفی در تهییج مبارزه با رژیم پهلوی و به یاد شهیدان این مبارزه که در بهمن 57 توسط لطفی ساخته شده، مطلع شعر:
شب است و چهره‌ی میهن سیاهه
نشستن در سیاهی‌ها گناهه
تفنگم را بده تا ره بجویم
که هر که عاشقه پایش به راهه
برادر بی‌قراره برادر شعله‌واره
برادر دشت سینه‌اش لاله‌زاره ...
2. «چاووش ۶» (سپیده)
محمدرضا لطفی
۱۳۵۸
دومین اثر چاووش که در این فهرست میآید کامل‌ترین اثر چاووش است و اگر بگوییم بهترین آلبوم شجریان، بهترین آلبوم لطفی و بهترین آلبوم موسیقی این پنجاه سال اغراق نکرده‌ایم. چاووش 6 که در دهه‌های اخیر به سپیده معروف است در دستگاه ماهور است و آلبومی برای جشن پیروزی انقلاب است. این آلبوم در آهنگسازی‌ها، نوازندگی‌ها، آوازها، تصنیف‌ها و کار گروهی، انقلابی در موسیقی سنتی ایران است. شجریان در این آلبوم سه آواز درخشان خوانده و همچنین تصنیف سپیده ساخته‌ی لطفی و با شعر هوشنگ ابتهاج به نوعی شناسنامه‌ی هنری جدید شجریان پس از انقلاب است که هم از نظر هنری و هم از نظر محتوایی چهره‌ای درخشان و جاودان به او بخشید:
ایران ای سرای امید
بر بامت سپیده دمید
بنگر کزین رهِ پر خون
خورشیدی خجسته رسید ...
3. «عشق داند»
۱۳۵۹
عشق داند نخستین‌بار در سال ۱۳۷۶ منتشر شد، اما ضبط اثر مربوط به سال ۱۳۵۹ است. آلبوم عشق داند کنسرت دونفره‌ی محمدرضا لطفی و محمدرضا شجریان در دستگاه ابوعطاست که نمونه‌ای درخشان از ساز و آواز شگفتی‌ساز هردو نفر در دوران جوانی است. هم تارنوازی لطفی و هم آوازهای شجریان در این آلبوم از زمره فنی‌ترین ساز و آوازهایشان در دهه پنجاه است. در میان آوازها، مخصوصا آواز شجریان با شعر حافظ:
در نظربازی ما بی‌خبران حیرانند
من چنینم که نمودم دگر ایشان دانند...
4. «آستان جانان»
پرویز مشکاتیان
۱۳۶۴
اگر بهترین کارهای شجریان در دهه پنجاه با لطفی بود، دهه شصت بهترین‌هایش را پرویز مشکاتیان برای او فراهم کرد. آلبوم «آستان جانان» با آهنگسازی و سنتورنوازی مشکاتیان و تنبک استاد ناصر فرهنگ‌فر، یکی از بهترین‌های شجریان در آواز و تصنیف است در دستگاه بیات زند (بیات ترک) و بیات کرد. چند آواز زیبا و معروف شجریان در همین آلبوم است، مخصوصا آواز سوم با شعر حافظ: «سینه مالامال درد است، ای دریغا مرهمی» همچنین دو تصنیف معروف شجریان با شعر حافظ که عنوان آلبوم هم از یکی از آن‌ها برگرفته شده:
راهی بزن که آهی بر ساز آن توان زد
شعری بخوان که با آن رطل گران توان زد...
بر آستان جانان گر سر توان نهادن
گلبانگ سربلندی بر آسمان توان زد ...
5. «نوا - مرکب‌خوانی»
پرویز مشکاتیان
۱۳۶۵
دیگر آلبوم درخشان شجریان و مشکاتیان در دهه شصت آلبوم «نوا - مرکب‌خوانی» است که در دستگاه نوا آغاز می‌شود و در گوشه‌هایی از شور، بیات ترک و سه‌گاه ادامه پیدا می‌کند. گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان نوازندگی این آلبوم را بر عهده داشتند. این آلبوم هم یک تصنیف درخشان دارد اما اهمیتش به آوازهای بی‌نظیر شجریان است با شعرهای سعدی و باباطاهر، از جمله این غزل سعدی:
بگذار تا مقابل روی تو بگذریم
دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم
6. «سرّ عشق»
۱۳۶۵
دیگر آلبوم درخشان شجریان که شاید به درخشانی دو اثر قبلی نباشد، چه اینکه از آهنگسازی و تصنیف‌پردازی نو بی‌بهره است اما آوازهای شنیدنی و زیبایی دارد آلبوم سر عشق در دستگاه ماهور است که با سه‌تارنوازی مشکاتیان و نی استاد سید محمد موسوی همراه است. این آلبوم همزمان با آلبوم نوا منتشر شده و از جهت درخشش آوازی و همچنین انتخاب شعر شاعران (سعدی، ابباطاهر و مولوی) شبیه این آلبوم است. اینجا هم باز غزلی عاشقانه و دلنشین از سعدی را در آوازی بدیع و فنی از شجریان می‌شنویم:
هزار جهد بکردم که سر عشق بپوشم
نبود بر سر آتش میسّرم که نجوشم
7. «دلشدگان»
حسین علیزاده
۱۳۷۱
اما تعدادی از بهترین آلبوم‌های شجریان در دهه هفتاد و هشتاد آثاری است که با استاد حسین علیزاده روانه بازار کرده. یکی از معروف‌ترین و محبوب‌ترین این آلبوم‌ها «دلشدگان» است که موسیقی فیلم دلشدگان ساختۀ مرحوم علی حاتمی با آهنگسازی حسین علیزاده است. در این فیلم آواز شجریان بر چهره و بازی زنده‌یاد امین تارخ نشسته بود. این اولین و آخرین همکاری شجریان در یک پروژه‌ی موسیقی فیلم است. اینجا هم چند آواز دلنشین از شجریان و چند تصنیف شاهکار از حسین علیزاده ثبت شده است، یکی تصنیف یا آوازتصنیف‌های «گلچهره» با شعر خود علی حاتمی و دیگری تصنیف «دلشدگان» با شعر مشترک علی حاتمی و فریدون مشیری:
ما دل شدگان خسروی شیرین‌پناهیم
ما کشته‌ی آن مه‌رخِ خورشید‌کلاهیم
ما از دو جهان غیر تو ای عشق نخواهیم ...
8. «یاد ایّام»
۱۳۷۱
دیگر آلبوم معروف، محبوب و پرفروش شجریان در دهه هفتاد آلبوم «یاد ایام» است که کنسرت او و داریوش پیرنیاکان در آمریکاست. در این آلبوم تار داریوش نیاکان را نی جمشید عندلیبی و تنبک همایون شجریان همراهی می‌کند. این آلبوم دو تصنیف درخشان و محبوب دارد، یکی «سلسه مو» با شعر سعدی که ساخته‌ی پیرنیاکان است و دیگری که محبوب‌تر است در بین مردم «یاد ایام» با شعر رهی معیری که در آلبوم نام خود شجریان را به عنوان آهنگساز دارد و بعدها معلوم شد اصل این آهنگ ساخته یا آموخته‌ی زنده‌یاد حاج قربان سلیمانی است:
یاد ایامی که در گلشن فغانی داشتیم
در میان لاله و گل آشیانی داشتیم
9. «شب، سکوت، کویر»
کیهان کلهر
۱۳۷۷
اما یکی از بهترین آثار شجریان در دهه هفتاد و شاید همه ادوار و شاید بشود گفت محبوب‌ترین آلبوم او (یا در کنار سپیده یکی دو کار محبوب او) آلبوم «شب، سکوت، کویر» ساخته کیهان کلهر است. این تنها همکاری کلهر و شجریان است که کلهر در آن در مقام آهنگساز است نه نوازنده. این آلبوم به نوعی گفتگوی بین موسیقی ردیف دستگاهی با موسیقی نواحی و مقامی شمال خراسان است. آلبوم در دستگاه دشتی است اما نغمات و مقامات موسیقی مثل مقام درنا را هم در خود دارد. شجریان در این آلبوم آوازهای محلی نیز خوانده است. آلبوم هم از نظر تصنیف، هم آواز، هم مخصوصا نوازندگی و آهنگسازی بسیار درخشان است. تصنیف «ببار ای بارون» با شعر استاد علی معلم دامغانی از جمله محبوب‌ترین تصنیف‌های کارنامه هنری شجریان، در همین آلبوم منتشر شده است:
ببار ای بارون ببار
با دلم گریه کن خون ببار
در شبای تیره چون زلف یار
بهر لیلی چو مجنون ببار
ای بارون ..
10. «بی تو به سر نمیشود»
حسین علیزاده
۱۳۸۱
چنانکه گفتیم بهترین آثار شجریان در دهه هشتاد و کلا در پایان عمر هنری شجریان آثاری است که با آهنگسازی حسین علیزاده همراه بوده است.یکی از بهترین‌های این آثار آلبوم «بی‌تو به‌سر‌نمی‌شود» است که در دستگاه نوا و آواز بیات کرد است. در این آلبوم آواز شجریان را پسرش همایون شجریان همراهی می‌کند و تار علیزاده را کمانچه‌ی کیهان کلهر و تنبک همایون. این آلبوم هم از نمونه‌های عالی موسیقی گروهی هم در هم‌آوایی و هم در هم‌نوازی است و نامزد جایزه‌ی گرمی شده است. بی‌تو به سر نمیشود مخصوصا شامل سه تصنیف بسیار دلنشین و بدیع و خاص از ساخته‌های علیزاده است. از جمله تصنیفی که نام آلبوم را دارد:
بی‌همگان به سر شود بی‌تو به سر نمیشود
داغ تو دارد این دلم جای دگر نمیشود